Icipandwa 4

Ukwimikwa no Kuwa kwa Cimpashanya Cikalamba

 1. Mulandu nshi tulingile ukupoosa amano ku mibele yaimine pa numa ya myaka 10 apo Imfumu Nebukadnesari yasendele Daniele na bambi muli bunkole?

IMYAKA 10 naipita apo Imfumu Nebukadnesari yaletele Daniele ne “ntungulushi sha mu calo” ca Yuda nga bankole ku Babele. (2 Ishamfumu 24:15) Daniele wacaice alebombela kwi sano lintu kwaimine ubwafya bwingamwipaisha. Mulandu nshi tulingile ukupooselako amano kuli ci? Pantu ifyo Yehova Lesa anyantukilamo muli uyu mulandu fyapususha Daniele na bambi no kutulangisha ifyo ifyalo fyali no kukwatisha amaka ifya mu cebo ca kusesema ica mu Baibolo fyali no kukonkana ukufika ku nshita shesu.

IMFUMU YAKWATA UBWAFYA BUKALAMBA

 2. Ni lilali Nebukadnesari alootele iciloto ca kusesema ica ntanshi?

² Kasesema Daniele alembele ukuti: “Mu mwaka wa cibili ku bufumu bwa kwa Nebukadnesari, e mo Nebukadnesari alotele ifiloto, no mutima wakwe waletunta, no tulo twakwe twalimusalangene.” (Daniele 2:1) Uwalotele ni Nebukadnesari, imfumu ya Buteko bwa Babele. Asukile aba kateka wa calo conse mu 607 B.C.E. lintu Yehova Lesa amusuminishe ukonaula Yerusalemu kumo ne tempele. Mu mwaka wa cibili ku bufumu bwa kwa Nebukadnesari pamo nga kateka wa calo conse (606/605 B.C.E.), Lesa amulooteshe iciloto ca kutiinya.

 3. Ni bani bafililwe ukushimbula iciloto ca mfumu, kabili cinshi Nebukadnesari acitile?

³ Ici ciloto casakamike Nebukadnesari ica kuti afililwe no kulaala. Umwabele cifyalilwa, alefwaisha ukwishiba ifyo calepilibula. Lelo iyi mfumu ya maka yalilabile cilya ciloto! E co yaitile aba bung’anga, aba finjelengwe, na ba malele ba mu Babele, no kubeba ukulongola ico ciloto no kucishimbula. Balifililwe. Ici cakalifye Nebukadnesari ica kuti akambishe “ukulofya aba mano bonse ba mu Babele.” Ici cipope cali no kulenga kasesema Daniele ukulolenkana no wasontelwe ukubepayaula. Mulandu nshi? Pantu wene na banankwe abaHebere batatu, Hanania, Mishaele, na Asaria balependelwako pa ba mano ba mu Babele.—Daniele 2:2-14.

DANIELE ABAPUSUSHA

 4. (a) Bushe Daniele aishibe shani ico ciloto ca kwa Nebukadnesari ne fyo calepilibula? (b) Cinshi asosele kuli Yehova Lesa pa kutasha?

⁴ Pa numa ya kwishiba icalengele Nebukadnesari ukupanga icipope cakalabane fi, “Daniele aingile no kulomba ku mfumu ukuti imupeele inshita, ukuti engalongwele mfumu ukushimbulwa kwa ciloto.” Alisuminishiwe. Daniele abwelele ku ng’anda yakwe, kabili wene na banankwe abaHebere batatu balipepele, ukulomba “inkumbu kuli Lesa wa mu muulu pali ici ca nkama.” Mu cimonwa ubo bwine bushiku, Yehova asokolwelele Daniele ica nkama ca ciloto. Daniele alitashishe nga nshi. Atile: “Ishina lya kwa Lesa libe ilyacindikwa ukufuma umuyayaya no kuya umuyayaya, pantu amano no bulamba fyakwe: wene e utelule nshita sha pe ne nshita ishalingwa, e ufumyapo ishamfumu kabili aimikapo ishamfumu: e upeela amano ku ba mano, no kupeelo kwishiba ku baishibo mucetekanya, wene e usokolole fyashika ne fyafisama, aishibe cili mu mfifi, kabili kuli wene e kwaikalo lubuuto.” Daniele alumbenye Yehova pa kushilimuka kwa musango yu.—Daniele 2:15-23.

 5. (a) Lintu ali ku cinso ca mfumu, Daniele alengele shani Yehova ukutashiwa? (b) Mulandu nshi tulingile ukwangilwako ilelo ku fyo Daniele alondolwele?

⁵ Ubushiku bwakonkelepo, Daniele aingile kwa Aryoke, mushika wa basole, uwali nasontwa ukwipayaula aba mano ba mu Babele. Ashumfwa fye fyo Daniele kuti ashimbula iciloto, Aryoke amwingishe ku mfumu mu kwangufyanya. Ukukanaitasha, Daniele aebele Nebukadnesari ukuti: “Kuli Lesa mu muulu uusokolole fya nkama, kabili alenge mfumu Nebukadnesari ukwishibe cikesaba ku nshiku sha kulekelesha.” Daniele aliipekenye ukusokolola ifyali no kucitikila Ubuteko bwa Babele ne calo conse ukufuma ku nshiku sha kwa Nebukadnesari ukufika ku nshita shesu na ku ntanshi.—Daniele 2:24-30.

ICILOTO CAIBUKISHIWA

6, 7. Ciloto nshi ico Daniele alengele imfumu ukwibukisha?

⁶ Nebukadnesari alekutikisha ilyo Daniele alelondolola ukuti: “Mwe mfumu, mwamwene, kabili moneni, e kwali icimpashanya cimo cikalamba. Icimpashanya ici, icikalamba kabili icabeeko kucila caiminina pa mulola wenu; no kumoneka kwa ciko kwali kwa kutiinya. Icimpashanya ici, umutwe wa ciko wali uwa golde musuma, icifuba ca ciko na maboko ya ciko ifya silfere, ifumo lya ciko na matanta ya ciko ifya mukuba, amolu ya ciko aya cela, amakasa ya ciko mwalimo icela lubali, lubali ibumba. Mwamwene, lyasuke libwe lyaputulwa apabulwe minwe, kabili lyapoole cimpashanya pa makasa ya ciko aya cela ne bumba, no kuyatobaula; e lyo fyatobawililwe pamo icela, ibumba, umukuba, silfere, na golde, no kuba nge misungu ya pa fipuulilo fya ku mwela; e lyo umwela wafisendele, fyasuka tafyasangilwe apa kwikala. Ne libwe ilyapoolele icimpashanya lyaisabo lupili lukalamba, no kwisusha pano isonde ponse.”—Daniele 2:31-35.

⁷ Ifyo Nebukadnesari atemenwe pa kumfwa Daniele alesokolola cilya ciloto! Lelo tacilapwa! Aba mano ba mu Babele bali no kwipaiwa kano Daniele ashimbule ciloto. Ukulandilako abanankwe abaHebere batatu no mwine, Daniele atile: “Ici e ciloto. Nomba tusose ukushimbulwa kwa ciko pa mfumu.”—Daniele 2:36.

UBUFUMU BWALI NO KUBA UBWAIBELA

 8. (a) Ni ani nelyo cinshi Daniele ashimbwile ukuti e mutwe wa golde? (b) Ni lilali umutwe wa golde waliko?

⁸ “Mwe mfumu, ni mwe mfumu ya shamfumu, intu Lesa wa mu muulu apeeleko ubufumu, amaka, ubukose, no bukata; kabili monse umwaikala abana ba bantu ne nama sha mu mpanga ne fyuni fya mu lwelele apeela mu minwe yenu, no kulenga mube kateka kuli fyonse fine: umutwe wa golde ni mwe.” (Daniele 2:37, 38) Aya mashiwi yabombele kuli Nebukadnesari ilyo Yehova ali namubomfya ukonaula Yerusalemu mu 607 B.C.E. Cabe fi pantu imfumu shaletekela mu Yerusalemu shalefuma mu lupwa lwa kwa Davidi, imfumu Yehova asubile. Yerusalemu wali musumba wa bwangalishi mu Yuda, icipasho ca bufumu bwa kwa Lesa ubwaleimininako bumulopwe bwa kwa Yehova pe sonde. Ilyo ulya musumba waonawilwe mu 607 B.C.E., ici cipasho ca bufumu bwa kwa Lesa calilobele. (1 Imilandu 29:23; 2 Imilandu 36:17-21) Nomba ifyalo fyakwatishe amaka ifyalekonkapo ifyaleimininwako ne fyela fya mu cimpashanya fyali no kuteka isonde ukwabula ukucilinganishiwa ne cipasho ca bufumu bwa kwa Lesa. Pamo ngo mutwe wa golde, icela caumisho mutengo icaishibikwe kale, Nebukadnesari alipuseneko pantu acilime bulya bufumu mu kuti aonawile Yerusalemu.—Moneni “Imfumu Yaishibo Bulwi Yaimyo Buteko,” pe bula 63.

 9. Umutwe wa golde waleimininako cinshi?

⁹ Nebukadnesari, uwatekele pa myaka 43, ali e mfumu ya ntanshi mu lupwa lwakwe ulwa shamfumu shatekele Babele. Nabonidasi shifyala ne beli lyakwe, Ebili-Merodake bali pali shilya shamfumu. Lulya lupwa lwa shamfumu lwatwalilile ukuteka pa myaka 43, ukufikila imfwa ya kwa Belshasari mwana Nabonidasi, mu 539 B.C.E. (2 Ishamfumu 25:27; Daniele 5:30) E co umutwe wa golde mu cimpashanya calotelwe waiminineko Nebukadnesari ne shamfumu shonse isha mu lupwa lwakwe.

10. (a) Iciloto ca kwa Nebukadnesari calangilile shani ukuti Icalo Cakwatishe Amaka ica Babele tacali na kubelelela? (b) Finshi Esaya aseseme pa wali no kucimfya Babele? (c) Ubuteko bwa Madai na Persia bwabele shani ubwa pa nshi kuli Babele?

¹⁰ Daniele aebele Nebukadnesari ukuti: “Pa numa yenu pakemo bufumu bumbi ubwa pa nshi ku bufumu bwenu.” (Daniele 2:39) Ubufumu bwaleimininwako ne cifuba na maboko ifya silfere ifya cilya cimpashanya bwali no kupyana ulupwa lwa shamfumu ulwa kwa Nebukadnesari. Imyaka 200 ilyo ifi fishilacitika, Esaya asobele ubu bufumu, no kulumbula Koreshe ukuti e mfumu ya buko iyali no kucimfya. (Esaya 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Ubu bwali Buteko bwa Madai na Persia. Nangu cingati ifyalo fya Madai na Persia fyalilundulwike sana ukucila Ubuteko bwa Babele, ubu bufumu bwaishilebako bwaimininwako na silfere, icela cishaumo mutengo nga golde. Ubu bufumu bwali ubwa pa nshi ku calo cakwatishe Amaka ica Babele mu kuti tabwacilime Yuda, icipasho ca bufumu bwa kwa Lesa pamo no musumba wa uko uwa bwangalishi uwa Yerusalemu.

11. Ni lilali ulupwa lwa shamfumu ulwa kwa Nebukadnesari lwalobele?

¹¹ Daniele alimweneko impela ya lupwa lwa shamfumu ulwa kwa Nebukadnesari ninshi napapita nalimo imyaka 60 apo ashimbwilile cilya ciloto. Daniele eko ali pa bushiku bwa October 5/6, 539 B.C.E., ilyo umulalo wa bena Madai na bena Persia wacimfishe Babele yalemoneka nge ishingacimfiwa no kwipaya Imfumu Belshasari. Ilyo Belshasari afwile, umutwe wa golde uwa cimpashanya ca mu ciloto, e kuti Ubuteko bwa Babele walilobele.

UBUFUMU BWALUBULA BANKOLE

12. AbaYuda bankole banonkelemo shani mu cipope Koreshe apangile mu 537 B.C.E.?

¹² Ubuteko bwa Madai na Persia bwapyene Ubuteko bwa Babele nge calo cakwatisha amaka mu 539 B.C.E. Lintu ali ne myaka 62, Dariusi umwina Madai abele kateka wa ntanshi uwa musumba wacimfiwa uwa Babele. (Daniele 5:30, 31) Wene na Koreshe umwina Persia batekele capamo Ubuteko bwa Madai na Persia pa nshita inono. Ilyo Dariusi afwile, Koreshe atekele Persia eka. Ku baYuda mu Babele, ukuteka kwa kwa Koreshe kwalangilile ukuti bali no kulubulwa muli bunkole. Mu 537 B.C.E., Koreshe apangile icipope ca kuti abashalapo pa baYuda bankole mu Babele kuti babwelela ku calo cabo no kukuula Yerusalemu cipya cipya ne tempele lya kwa Yehova. Lelo, icipasho ca bufumu bwa kwa Lesa tacaimikwe cipya cipya mu Yuda na Yerusalemu.—2 Imilandu 36:22, 23; Esra 1:1–2:2a.

13. Bushe icifuba ca silfere na maboko ifya cimpashanya Nebukadnesari alotele fyaleimininako cinshi?

¹³ Icifuba na maboko ifya silfere ifya cimpashanya ca mu ciloto fyaleimininako ulupwa lwa shamfumu sha Persia ukutendeka na Koreshe Mukalamba. Ulu lupwa lwa shamfumu lwalitwalilile ukucila pa myaka 200. Citunganishiwa ukuti Koreshe afwile ilyo ali ku bulwi mu 530 B.C.E. Pa shamfumu nalimo 12 ishamupyene ku kuteka Ubuteko bwa Persia, shibili shalisenamine abantu basalwa aba kwa Yehova. Imfumu imo yali ni Dariusi I (umwina Persia), na imbi yali ni Artakishashete I.

14, 15. Finshi Dariusi Mukalamba na Artakishashete I baafwilishe abaYuda?

¹⁴ Dariusi I ali uwa butatu mu mutande wa shamfumu sha Persia pa numa ya kwa Koreshe Mukalamba. Babili abakonkelepo bali ni Cambyses II na munyina Bardiya (nelyo napamo uwaleitunga ukuba Shimapepo uwitwa Gaumata). Lintu Dariusi I, uwaishibikwe na kabili nga Dariusi Mukalamba, aishiletendeka ukuteka mu 521 B.C.E., asangile umulimo wa kukuula cipya cipya itempele mu Yerusalemu walibindwa. Ilyo asangile icipope ca kwa Koreshe icalembwa, umo balesungila amabuuku ku Akimeta, Dariusi alifumishepo kulya kubinda mu 520 B.C.E. no kubapeela indalama ukufuma mu fya mu fyuma fya mfumu isha kukuulila cipya cipya itempele.—Esra 6:1-12.

¹⁵ Imfumu ya Persia na imbi iyaafwilishe abaYuda ukubwelelamo yali ni Artakishashete I, uwapyene wishi Ahasuerusi (Xerxes I) mu 475 B.C.E. Artakishashete aleitwa kabili Longimanus pantu ukuboko kwakwe ukwa kulyo kwalilepelepo pa kwa kuso. Mu mwaka walenga 20 uwa kuteka kwakwe, mu 455 B.C.E., atumine kasumika wakwe umuYuda Nehemia ukuba umulashi wa Yuda no kukuula cipya cipya ilinga lya Yerusalemu. Ici caishibishe intendekelo ya ‘milungu 70 iya myaka’ iyalondololwa mu cipandwa 9 ica kwa Daniele kabili caimike inshiku sha kumoneka no kufwa kwa kwa Mesia nelyo Kristu, uwaishileba Yesu wa ku Nasarete.—Daniele 9:24-27; Nehemia 1:1; 2:1-18.

16. Ni lilali Ifyalo Fyakwatishe Amaka ifyaumene akapi ifya Madai na Persia fyawile kabili ni mfumu nshi yaleteka lilya?

¹⁶ Imfumu ya kulekelesha iya 6 ukupyana Artakishashete I mu kuteka Ubuteko bwa Persia yali ni Dariusi III. Ukuteka kwakwe kwaputukishiwe fye mu kupumikisha mu 331 B.C.E. ilyo acimfiwe icabipisha kuli Alekesandere Mukalamba pa Gaugamela, mupepi na Ninebe wa kale. Uku kucimfiwa kwapwishishe Ifyalo Fyakwatishe Amaka ifyaumene akapi ifya Madai na Persia ifyaleimininwako na silfere wa cimpashanya Nebukadnesari alootele. Icalo cali no kwisakwatisha amaka cali ica pa muulu mumo, lelo ica pa nshi mumbi. Ici calaumfwika ilyo tulekutika uko Daniele aletwalilila ukushimbula iciloto ca kwa Nebukadnesari.

UBUFUMU UBWASAALALA LELO UBWA PA NSHI

17-19. (a) Ifumo na matanta ifya mukuba fyaleimininako icalo nshi cakwatishe amaka, kabili ubuteko bwa ciko bwakulile shani? (b) Alekesandere wa citatu ali ni ani? (c) IciGriki casangwike shani ululimi lwa fyalo ifingi, kabili ni muli cinshi calingilwe sana ukubomfiwa?

¹⁷ Daniele aebele Nebukadnesari ukuti ifumo na matanta ya cimpashanya cikalamba fyaleimininako “ubufumu bumbi bwa citatu ubwa mukuba [ubwali no kuteka] pano isonde ponse.” (Daniele 2:32, 39) Ubu bufumu bwa citatu bwali no kukonka ubufumu bwa Babele no bwa Madai na Persia. Nga fintu umukuba waba uwa pa nshi kuli silfere, ici calo cali no kukwatisha amaka icipya cali no kuba ica pa nshi kuli Madai na Persia mu kuti tacali na kuba ne shuko lya kulubula abantu ba kwa Yehova. Lelo, ubufumu bwapalo mukuba bwali no ‘kuteka pano isonde ponse,’ ukulangilila ukuti bwali no kusaalala ukucila Babele nelyo Madai na Persia. Finshi ilyashi lya kale lishininkisha pali ici calo cakwatishe amaka?

¹⁸ Ilyo papitile fye inshita inono pa numa ya kupyana ubufumu mu Makedonia mu 336 B.C.E., Alekesandere wa Citatu uwali ne myaka 20 iyo nshita kabili uwalefwaisha ukuteke calo atendeke lulu wa kucimfya ifyalo. Apo alecimfya sana mu bulwi, atendeke ukwitwa Alekesandere Mukalamba. Ilyo alecimfya uku no ku, atwalilile ukwingilila incende yaletekwa na Persia. Lintu acimfishe Dariusi wa Citatu mu bulwi bwa pa Gaugamela mu 331 B.C.E., Ubuteko bwa Persia bwatendeke ukubongoloka kabili Alekesandere aimike Greece nge calo cakwatisha amaka icipya.

¹⁹ Pa numa ya kucimfya pa Gaugamela, Alekesandere apokele Babele, Susa, Persepolis, na Akimeta iyali misumba ya bwangalishi iya Persia. Pa numa ya kucimfya Ubuteko bwa Persia bonse, akuushishe lulu wakwe ku masamba ya India. AbaGriki batendeke ukuteka ifyalo fyalecimfiwa. E co, iciGriki ne ntambi sha ciGriki fyaanene mu bufumu bonse. Na kuba Ubuteko bwa ciGriki bwabele ubukalamba ukucila imitekele yonse iyapitile. Nga fintu Daniele asobele, ubufumu bwa mukuba ‘bwatekele pano isonde ponse.’ Cimo icafumine muli ci cali ca kuti iciGriki (calelandwa na bantu yaweyawe) catendeke ukulandwa mu fyalo fimbi. Apo cakwete amashiwi yalungika, calilingile sana ukubomfiwa mu kulemba Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki no kusalanganya imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa.

20. Cinshi cacitike ku Buteko bwa ciGriki lintu Alekesandere Mukalamba afwile?

²⁰ Alekesandere Mukalamba atekele fye icalo conse pa myaka 8. Pa numa ya mutebeto, Alekesandere uwali fye ne myaka 32 aishilelwala fye pa nshiku sha kupenda no kwisafwa pa June 13, 323 B.C.E. Mu nshita, ubufumu bwakwe ubukalamba bwayakanikwe mu fitungu fine, cimo cimo caletekwa na umo uwa bamushika bakwe. E co mu bufumu bumo ubukalamba mwafumine amabufumu yane ayo Ubuteko bwa ciRoma bwasukile bwacimfya. Icalo cakwatishe amaka icapalile umukuba catwalilile fye ukufika mu 30 B.C.E. ilyo ubufumu bwa kulekelesha ubwa aya mabufumu yane, ulupwa lwa shamfumu ulwa kwa Ptolemy ulwaleteka mu Egupti lwasukile lwacimfiwa kuli Roma.

UBUFUMU BUSANSAULA NO KUSHINA

21. Daniele alondolwele shani “ubufumu bwalenga yane”?

²¹ Daniele akonkenyepo ukulondolola icimpashanya ca mu ciloto ukuti: “Ubufumu ubwalenga yane [pa numa ya Bebele, Madai na Persia, na Greece] bukabo bwakosa nge cela; pantu ifyo icela cisansaula no kubwasaula fyonse fiine, kabili ifyo icela cishina fyonse ifi, e fyo bukashonaula no kushina.” (Daniele 2:40) Apo cali no kuba na maka ya kusansaula, ici calo cakwatishe amaka cali no kuba nge cela, icakosa ukucila imitekele yaleimininwako na golde, silfere, nelyo umukuba. Ubuteko wa ciRoma bwali e ici calo cakwatishe amaka.

22. Bushe Ubuteko bwa ciRoma bwali shani nge cela?

²² Icalo ca Roma casansawile no kushina Ubuteko bwa ciGriki kabili cacimfishe no kupwishishisha ifyalo fyakwatishe amaka ifyaumene akapi ifya Madai na Persia ne calo ca Babele. Ukukanacindika Ubufumu bwa kwa Lesa ubo Yesu Kristu alebilisha, icalo ca Roma calimwipeye pa cimuti ca kulungulushiwilwapo mu 33 C.E. Mu kwesha ukonaula ubuKristu bwa cine, Roma yapakese abasambi ba kwa Yesu no konaula Yerusalemu ne tempele lya uko mu 70 C.E.

23, 24. Cinshi cimbi amolu ya cimpashanya yemininako pa mbali ya Buteko bwa ciRoma?

²³ Amolu ya cela aya cimpashanya Nebukadnesari alootele yaleimininako Ubuteko bwa ciRoma no bwali no kufumamo. Bebeteni amashiwi yaba pa Ukusokolola 17:10 ayatila: “[Kuli] mfumu cinelubali, isho shisano shaliwile, imo e po ili, imbi icili tailaisa; kabili ilyo ikesa ili no kwikale nshita inono.” Ilyo umutumwa Yohane alembele aya mashiwi, abena Roma balimusendele bunkole, pa cishi ca Patmo. Imfumu shisano ishali nashiwa, nelyo ifyalo fyakwatishe amaka fyali Egupti, Ashuri, Babele, Madai na Persia, na Greece. Ubuteko bwa ciRoma ubwali bwa 6 bwali bucili buleteka. Lelo na bo bwali no kuwa, ne mfumu ya 7 yali no kwisa ukufuma ku cifulo cimo ico Roma yacandile. Bushe cali no kuba calo nshi ici?

²⁴ Pa kashita kamo, icalo ca Britain cali cifulo ca Buteko bwa ciRoma icali pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba. Lelo ilyo 1763 yalefika, ninshi buli Ubuteko bwa Britain, ubwaleteka babemba 7. Ilyo 1776 yalefika ifyalo fya ku America 13 ifyo yaleteka fyatendeke ukuiteka ku kuleka fipange icalo ca United States of America. Lelo, mu myaka yakonkelepo, Britain na United States fyaumene akapi mu nkondo na mu kuleta umutende. E co ifyalo fyaumene akapi ifya Britain na America fyaishileba ngo bufumu bwakwatisha amaka ubwalenga 7 ubwa cebo ca kusesema ica mu Baibolo. Ukupalo Buteko bwa ciRoma, bwabo “bwakosa nge cela,” apo bwalikwatisha amaka nge cela. E co amolu ya cela aya cimpashanya ca mu ciloto yasanshamo Ubuteko bwa ciRoma ne fyalo fyakwatisha amaka ifyaumana akapi ifya Britain na America.

UKUTOBENKANYA KUSHAKOSA

25. Finshi Daniele alandile pa molu ne fikondo fya cimpashanya?

²⁵ Daniele akonkenyepo ukweba Nebukadnesari ukuti: “Ubo bukabo bufumu ubwapaatukana; pantu mwamwene amakasa ne fikondo, lubali fye bumba lya kwa kabumba, lubali fya cela. Lelo ukukosa kwa cela kukabamo pantu mwamwene icela calitobenkana ne bumba lya matipa. Kabili, ifikondo fya makasa fyali cela lubali, lubali ibumba, ifyo fine ubufumu bukabo bwakosa lubali, lubali bushinso. Apo mwamwene icela catobenkana ne bumba lya matipa, pa kuti bakalaitobenkanya no bufyashi bwa bantu, lelo tabakabe abalambatila umo ku munankwe, ifyo icela tacingatobenkana ne loba.”—Daniele 2:41-43.

26. Ni lilali ubuteko bwaimininwako na molu ne fikondo builanga?

²⁶ Ukukonkana kwa fyalo fyakwatisha amaka ukwaimininwako ne mbali shalekanalekana isha cimpashanya Nebukadnesari alootele kwatendekele no mutwe no kufika ku makasa. Ca mano ukutila amakasa ne fikondo ifya “cela catobenkana ne bumba lya matipa” kuti fyaimininako ukuteka kwa kulekelesha ukwa bantunse ukuli no kubako “pa nshita ya ku mpela.”—Daniele 12:4.

27. (a) Mibele nshi iyo amolu ne fikondo fya cela catobenkana ne loba fimininako? (b) Ifikondo 10 ifya cimpashanya fimininako cinshi?

²⁷ Ilyo umwanda wa myaka uwa 20 waletendeka, pa bantu bane abali bonse pe sonde, Ubuteko bwa Britain bwaletekapo umo. Imitekele imbi iya ku Bulaya na yo yaleteka abantu abengi. Lelo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalengele ifyalo fitendeke ukuiteka mu cifulo ca kutekwa ku mabufumu yambi. Pa numa ya Nkondo ya Calo iya Cibili, ifyalo fyatendeke ukuiteka fyalifulilako. Ilyo ukutemwishe calo kwacililemo, impendwa ya fyalo fyaleiteka mwi sonde yalingilishiweko sana. Ifikondo 10 ifya cilya cimpashanya fimininako ifyalo fyonse ifya musango yu ne mitekele, pantu mu Baibolo impendwa 10 ilangisha ukukumanina kwa fya pe sonde.—Linganyeniko Ukufuma 34:28; Mateo 25:1; Ukusokolola 2:10.

28, 29. (a) Ukulingana na Daniele, iloba lyaleimininako cinshi? (b) Finshi twingalanda pa kutobenkana kwa cela ne loba?

²⁸ Nomba apo tuli “pa nshita ya ku mpela,” twikala pa nshita ya mitekele yaimininwako na makasa ya cimpashanya ne fikondo. Imitekele imo iyaimininwako na makasa ne fikondo fya cela catobenkana ne loba ifya cimpashanya yaba nge cela, iteka mu culukusu. Imbi yaba nge loba. Mu nshila nshi? Daniele aampenye iloba ku “bufyashi bwa bantu.” (Daniele 2:43) Te mulandu no kukanakosa kwe loba, ilyapangwako ubufyashi bwa bantu, imitekele yapale cela iikonka ifya kale yalipatikishiwa ukumfwila sana abantu iteka, abafwaya ubuteko ukucita ifyo basosa. (Yobo 10:9) Lelo imitekele ibomfya amaka bubi bubi taikatana na bantu iteka, nga fintu fye icela cishingatobenkana ne loba. Pa nshita ya kuloba kwa ici cimpashanya, isonde talyakekatane mu fya bupolitiki nangu panono!

²⁹ Bushe ukwakanika kwa makasa ne fikondo kukalenga icimpashanya conse ukuwa? Cinshi cikacitika kuli ici cimpashanya?

IMPELA YAMONEKESHA!

30. Londololeni impela ya ciloto ca kwa Nebukadnesari.

³⁰ Tontonkanyeni pa nsondwelelo ya ciloto. Daniele aebele imfumu ukuti: “Mwamwene, lyasuke libwe lyaputulwa apabulwe minwe, kabili lyapoole cimpashanya pa makasa ya ciko aya cela ne bumba, no kuyatobaula; e lyo fyatobawililwe pamo icela, ibumba, umukuba, silfere, na golde, no kuba nge misungu ya pa fipuulilo fya ku mwela; e lyo umwela wafisendele, fyasuka tafyasangilwe apa kwikala. Ne libwe ilyapoolele icimpashanya lyaisabo lupili lukalamba, no kwisusha pano isonde ponse.”—Daniele 2:34, 35.

31, 32. Cinshi casobelwe pa lwa lubali lwa kulekelesha ulwa ciloto ca kwa Nebukadnesari?

³¹ Icebo ca kusesema cakonkenyepo ukulondolola aciti: “Mu nshiku sha shamfumu ishi Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya; pantu mwamwene ifyo ku lupili kwaputwilwe ilibwe apabulwe minwe, ne fyo lyatobawile icela, umukuba, ibumba, silfere na golde. Lesa mukulu nalenge mfumu ukwishibe cikesaba pa numa ya ino nshita: ca cine cine iciloto, kwa cishinka no kushimbulwa kwa ciko.”—Daniele 2:44, 45.

³² Ilyo aishileishiba ukuti ici e ciloto alootele no kuti calondololwa, Nebukadnesari alisumine ati ni Lesa fye wa kwa Daniele e “Shikulu wa shamfumu, kabili kasokolola wa fya nkama.” Imfumu yasumbwile Daniele na banankwe abaHebere batatu pa fifulo fikalamba. (Daniele 2:46-49) Lelo, bushe ‘ukushimbula kwa cishinka’ ukwa kwa Daniele kupilibula nshi ilelo?

‘ULUPILI LWAISUSHA PANO ISONDE’

33. Ni mu “lupili” nshi mwaputwilwe “ilibwe,” kabili ni lilali ici cacitike kabili cacitike shani?

³³ Lintu “inshita ya bena fyalo” yapwile mu October 1914, “Lesa wa mu muulu” aimishe Ubufumu bwa mu muulu ukupitila mu kubika Umwana wakwe uwasubwa, Yesu Kristu pa cipuna ca bufumu, nge “Mfumu ya shamfumu kabili Shikulu wa bashikulu.”a (Luka 21:24; Ukusokolola 12:1-5; 19:16) E co “ilibwe” lya Bufumu bwa buMesia lyaliputwilwe ukupitila mu maka ya bulesa, te ya buntunse iyo. Lyafumine ku “lupili” lwa bumulopwe bwa mu kubumbwa konse ubwa kwa Yehova. Ubu buteko bwa mu muulu, butekwa na Yesu Kristu, uo Lesa apeela bumunshifwa. (Abena Roma 6:9; 1 Timote 6:15, 16) E co ubu ‘bufumu bwa kwa Lesa wesu no bwa kwa Kristu wakwe’ ubwimininako bumulopwe bwa mu kubumbwa konse ubwa kwa Yehova tabwakashiilwe ku uuli onse. Bukeminina umuyayaya.—Ukusokolola 11:15.

34. Ubufumu bwa kwa Lesa bwafyelwe shani “mu nshiku sha shamfumu ishi”?

³⁴ Ubufumu bwafyelwe “mu nshiku sha shamfumu ishi.” (Daniele 2:44) Ishi mfumu ni shilya ishaleimininwako ku fikondo 10 kumo ne shaleimininwako ku cela, umukuba, silfere, na golde. Nangu cingati imitekele ya Babele, Persia, Greece na Roma tayali nomba iyakwatisha amaka, imitekele imo iya ifi fyalo yali iciliko mu 1914. Pali iyo nshita, Ubuteko bwa ku Turkey ubwaleitwa Ottoman bwaletekako icitungu cimo ica Babele, kabili ifyalo fya Persia (Iran), Greece, Roma, na Italy fyali fileiteka.

35. Ni lilali “ilibwe” likapoola icimpashanya, kabili ici cimpashanya cikonaulwa ukufika pi?

³⁵ Nomba line fye Ubufumu bwa kwa Lesa ubwa mu muulu buli no kupoola icimpashanya ku makasa. Ne ci cikalenga amabufumu yonse ayaimininwako na cene ukushonaulwa, ukuyapesha. Cine cine, pa “kulwa kwa bushiku bukalamba bwa kwa Lesa Wa maka yonse,” lilye “libwe” likapoola cilya cimpashanya ica kuti cikashonaulwa no kuba ngo bunga no mwela wa nkuuka ya kwa Lesa ukafisenda nge misungu ya pa fipuulilo. (Ukusokolola 16:14, 16) Lyene ukupala ilibwe lyakulile ku kuba ulupili no kwisushe sonde, Ubufumu bwa kwa Lesa bukaba buteko ngo lupili ubukateka “pano isonde ponse.”— Daniele 2:35.

36. Mulandu nshi Ubufumu bwa buMesia bwingetilwa ngo buteko bwashikatala?

³⁶ Nangu cingati Ubufumu bwa buMesia bwa mu muulu, amaka ya buko yakafika na pe sonde ku kuleka abekashi ba pe sonde abacumfwila bonse bakapaalwe. Ubu buteko bwashikatala ‘tabwakonaulwe’ nelyo ‘ukushiilwa ku bantu bambi.’ Ukupusana ku mabufumu ya bantunse abena kufwa, “bukeminina umuyayaya.” (Daniele 2:44) Shi namukakwate ishuko lya kuba abatekwa ba buko ku ciyayaya.

[Futunoti]

FINSHI MWAILUKAMO?

• Fyalo nshi ifyakwatisha amaka ifyaimininwako ne mbali shalekanalekana isha cimpashanya Nebukadnesari alotele?

• Mibele nshi iya mu calo iyo amolu ne fikondo 10 ifya cela catobenkana no mukuba fimininako?

• Ni lilali kabili ni mu “lupili” nshi umo “ilibwe” lyaputwilwe?

• Ni lilali “ilibwe” likapoola ici cimpashanya?

[Akabokoshi pe bula 63-67]

IMFUMU YAISHIBO BULWI YAIMYO BUTEKO

UULI no kupyana icipuna ca bufumu ca Babele no mulalo wakwe bacimfya umulalo wa Egupti uwa kwa Farao-Neko pa Karkemishi, mu Aramu. Abena Egupti bacimfiwe bafulumukila ku kapinda aka kulyo ka Egupti, kabili abena Babele babakonka. Lelo ubukombe bwafuma ku Babele bwalenga impyani ya ku bufumu iyalecimfya ukuleka ukukonka abena Egupti. Ubukombe buli bwa kuti wishi Nabopolassar, nafwa. Ukushiila bamushika bakwe umulimo wa kuleta bankole ne fipe, Nebukadnesari mu kwangufyanya abwelela ku ng’anda no kupyana icipuna ca bufumu ico wishi ashiile.

E fyo Nebukadnesari atendeke ukuteka Babele mu mwaka wa 624 B.C.E. no kuba kateka wa cibili uwa Buteko bupya ubwa Babele. Mu kuteka kwakwe ukwa myaka 43, acandile ififulo ifyo Icalo Cakwatishe Amaka ica Ashuri caleteka no kutanununa ubufumu bwakwe, ukusenda Aramu ku kapinda ka kuso aka calo cakwe na Palestine ku masamba ya calo cakwe ukufika na ku mupaka wa Egupti.—Moneni mapu.

Mu mwaka wa bune mu kuteka kwakwe (620 B.C.E.), Nebukadnesari alengele Yuda ukuba ubufumu bwalemumfwila. (2 Ishamfumu 24:1) Ilyo papitile imyaka itatu, ukupondoka kwa baYuda kwalengele Babele ukucandila Yerusalemu. Nebukadnesari asendele Yehoyakini, Daniele na bambi nga bankole ku Babele. Imfumu yasendele fye ne fipe fimo ifye tempele lya kwa Yehova. Alaashike shifyala kwa Yehoyakini, Sidekia, ukuba imfumu ya Yuda iyalemumfwila.—2 Ishamfumu 24:2-17; Daniele 1:6, 7.

Sidekia na o alishilepondoka no kumana kapi na Egupti. Nebukadnesari acandile Yerusalemu na kabili, kabili mu 607 B.C.E., aonawile ilinga lya iko, ukoca itempele, no konaula umusumba. Aipeye abana ba kwa Sidekia bonse, lyene atonkwele Sidekia amenso no kumukaka, ku kuleka bamusende nga nkole ku Babele. Nebukadnesari asendele icinabwingi nga bankole no kusenda ifipe fyasheleko ifye tempele ku Babele. “E fyo abena Yuda baulwilwe ukufuma mu mpanga yabo.”—2 Ishamfumu 24:18–25:21.

Nebukadnesari acimfishe na Turi ukupitila mu kucandila kwa myaka 13. Muli uku kucandila, imitwe ya bashilika bakwe “yasebelwe ipala” pantu ifisote fya bulwi fyabo fyalesenganya ne mitwe kabili “fibeya fyalisukwike” ku kusende ifisolobelo fya kubomfya pa kucandila. (Esekiele 29:18) Turi yasukile yanakila imilalo ya Babele.

Imfumu ya Babele ifwile yali kalapashi mu bulwi. Impapulo shimo, maka maka isha bena Babele, shiilondolola no kuti yali ni mfumu ishali na kapaatulula. Nangu cingati Amalembo mu kulungatika tayasosa ukuti Nebukadnesari takwete kapaatulula, kasesema Yeremia atile nangu cingati Sidekia alipondweke, ali no kusungwa bwino ‘nga afumina kuli bamushika ba mfumu ya ku Babele.’ (Yeremia 38:17, 18) Kabili na pa numa ya konaulwa kwa Yerusalemu, Nebukadnesari alesunga Yeremia bwino bwino. Imfumu yakambishe ulwa kwa Yeremia ukuti: “Mubuule, bika na menso yobe pali wene, kabili wicita cintu cabipa kuli wene; kano ifyo akweba, e fyo ucite kuli wene.”—Yeremia 39:11, 12; 40:1-4.

Apo alishibe ifya bwangalishi, Nebukadnesari alimwene bwangu bwangu imibele no kulamuka kwa kwa Daniele na banankwe batatu, Shadraki, Mishaele, na Abednego, abakwete amashina ya ciHebere aya Hanania, Mishaele, na Asaria. E co imfumu yababomfeshe mu fifulo fikalamba mu bufumu bwa iko.—Daniele 1:6, 7, 19-21; 2:49.

Nebukadnesari alepepa sana Marduk, lesa mukalamba uwa Babele. Imfumu yalelumbanya Marduk pa fyo yalecimfya fyonse. Yakuulile no kuyemfya amatempele ya kwa Marduk na ya balesa ba Babele ayengi. Icimpashanya ca golde icaimikwe mu nika ya Dura nalimo capangiilwe Marduk. Kabili cimoneke fyo Nebukadnesari ashintilile sana pa fya kubuka mu kupekanya ifya bulwi.

Nebukadnesari alikwete ne cilumba mu kubwesha Babele fintu yali, umusumba wakwete ilinga lyakulisha pali ilya nshita. Ilyo apwishishe ilinga lya minkubili ilikalamba ilya musumba ilyo wishi atendeke ukukuula, Nebukadnesari alengele umusumba ukumoneka ngo ushingengililwa. Imfumu yawamishe isano lya kale ilyali pa kati ka musumba no kukuula isano lya kwikalamo mu lusuba nalimo amakilomita yabili ku kapinda ka kuso. Ku kusekesha namfumu wakwe uwa ku Media, uwalefuluka impili ne mitengo ya ku mwabo, cashimikwa ukuti Nebukadnesari alimine amabala ya pa cintamba ayali pa fipapwa 7 ifya nshiku sha kale.

Ilyo imfumu yaleendauka mwi sano lya iko ilya Babele, yaitakishe ukuti: “Bushe uyu te Babele ukalamba, uo ine nakuula ku kube ng’anda ya bufumu ku maka yandi yakalamba, kabili ube wa bukata bwa kucindama kwandi?” ‘Ilyo icebo cali cicili mu kanwa ka mfumu,’ yalipenene. Tayali iyalingwa ukuteka pa myaka 7, yalelya ifilimwa, nga fintu fye Daniele asobele. Pa mpela ya iyo myaka 7, ubufumu bwalibweshiwe kuli Nebukadnesari, uwatekele ukufikila imfwa yakwe mu 582 B.C.E.—Daniele 4:30-36.

FINSHI MWAILUKAMO?

Finshi fingalandwa pali Nebukadnesari ulwa

• kwishiba sana ubulwi?

• bwangalishi?

• kupepa Marduk?

• kuba kakuula?

[Mapu]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

UBUTEKO BWA BABELE

BEMBA WAKASHIKA

Yerusalemu

Umumana wa Yufrate

Umumana wa Tigrisi

Ninebe

Susa

Babele

Uri

[Icikope]

Babele, umusumba wakwete amalinga yakulisha pali ilya nshita

[Icikope]

Icinama caleimininako Marduk

[Icikope]

Amabala ya cintamba aya Babele ayalumbuka

[Ifikope pe bula 56]

IFYALO FYAKWATISHA AMAKA IFYA KUSESEMA KWA KWA DANIELE

Icimpashanya cikalamba (Daniele 2:31-45)

BABELE ukufuma mu 607 B.C.E.

MADAI NA PERSIA ukufuma mu 539 B.C.E.

GREECE ukufuma mu 331 B.C.E.

ROMA ukufuma mu 30 B.C.E.

IFYALO FYAKWATISHA MAKA IFYAUMANA AKAPI IFYA BRITAIN NA AMERICA ukufuma mu 1763 C.E.

ISONDE LYAAKANIKANA MU FYA BUPOLITIKI mu nshita sha ku mpela

[Icikope pe bula 47]

[Icikope pe bula 58]