Icipandwa 1
Ifyo Ibuuku lya kwa Daniele Lyamukuma
1, 2. (a) Mibele nshi imo iyaibela iyalembwa mwi buuku lya Baibolo ilya kwa Daniele? (b) Mu nshita shesu, fipusho nshi fipushiwa pa lwe buuku lya kwa Daniele?
IMFUMU ya maka ilefwaya ukwipaya aba mano ba iko pantu bafilwa ukushimbula no kulongola iciloto ca iko ica kufulunganya. Abalumendo batatu abakaana ukupepa icimpashanya calulubala bapooswa mwi lungu ilikabile na se, lelo bapusuka. Ilyo umutebeto wa kusekelela wafika pa kati, cinkupiti wa bantu amona ukuboko kulelemba amashiwi ya nkama pa cibumba ca mwi sano. Imbifi shaumana akapi shalenga umukoloci ukupooswa mu cilindi ca nkalamo, lelo afumamo umutuntulu. Kasesema wa kwa Lesa amona ifinama fine mu cimonwa, kabili fileimininako ifyakulacitika ukufika fye na ku myaka iingi ku ntanshi.
2 Ifi e fyebo fimo ifisangwa mwi buuku lya Baibolo ilya kwa Daniele. Bushe filakabila ukutontonkanyapo sana? Bushe ili buuku lya kale kuti lyabomba lelo? Mulandu nshi tulingile ukwangwa ku fyacitike mupepi ne myaka 2,600 ku numa?
IBUUKU LYA KWA DANIELE LYA KALE LELO LICILI LILABOMBA
3, 4. Nga fintu twingenekela, mulandu nshi abengi babela abayangwako ku fyo cikaba ku ntanshi ku bantunse?
3 Ifingi mwi buuku lya kwa Daniele filanda pa kutekwa kwa calo, ilyashi ilyo abantu bayangwako sana ilelo. Icinabwingi balesuminisha ukuti tuleikala mu nshita shayafya. Cila bushiku, tulomfwa ifingi ifya bulanda ifitucinkulako ukuti abantu baletotobela mu mafya yakalamba te mulandu no kulunduluka nga nshi mu fya sayansi ne fya kupangapanga.
4 Tontonkanyeni pali ci: Abantu balyenda pa mweshi, lelo mu fifulo ifingi te kuti bende mu misebo ya pe sonde ukwabula umwenso. Kuti baisusha ing’anda ne fintu fya nomba ifyangushako ubumi, lelo te kuti baleshe indupwa ukupaatukana. Kabili kuti bapanga ifya kumfwaninamo, lelo tabengasambilisha abantu ukwikala pamo mu mutende. Hugh Thomas, profesa wa lyashi lya kale inshita imo alembele ukuti: “Nangu cingati ukwishiba na masomo fyalyanana, finono abantu basambilila pa lwa kuiteka kabili ifyo basambilila pa lwa kwikala na bambi fyalicepelanako.”
5. Finshi fyafuma mu mabuteko ayengi aya bantunse?
5 Abantu balipanga imitekele yalekanalekana pa kuti fye umuyano ubemo mu bwikashi. Ubuteko ubuli bonse bwalifikilisha amashiwi ya Mfumu Solomone iyatile: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” (Lukala Milandu 4:1; 8:9) Kwena, amapange ya bakateka bamo yasuma. Nangu cibe fyo, tapali imfumu nangu imo, atemwa presidenti, nelyo kateka wa lucu uwingafumyapo ukulwala ne mfwa. Takwaba umuntunse uwingalenga isonde lyesu ukuba Paradise na kabili nga fintu Lesa alefwaya.
6. Mulandu nshi Yehova ashikabila ubwafwilisho bwa mabuteko ya bantunse ku kucita ico alefwaya?
6 Ukulundapo, Kabumba afwaya ukucite fintu fya musango yo kabili kuti aficita. Takabila ukulombo lusa ku buteko bwa bantunse pa kuti acite ifyo alefwaya, pantu kuli wene “inko shili nge toni ilipona ku ca kutapilamo, kabili shitungwa ngo bunguluulu bwa pa ca kulingilo kufina.” (Esaya 40:15) Yehova e Kateka Mulopwe wa kubumbwa konse. E co, amaka akwata yalicila nga nshi pa ya mabuteko ya bantunse. Ubufumu bwa kwa Lesa e bukapyana imitekele yonse iya bantunse ku kuleka abantu bapaalwe ku ciyayaya. Napamo mwi buuku lya Baibolo ilya kwa Daniele mweka fye emo ici calondololwa bwino bwino.
DANIELE ALITEMWIKWE SANA KULI LESA
7. Daniele ali ni ani, kabili Yehova alemumona shani?
7 Yehova Lesa atemenwe Daniele nga nshi, uwali kasesema wakwe pa myaka iingi. Kabili malaika wa kwa Lesa alondolwele Daniele ngo “watemwikwa.” (Daniele 9:23) Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “uwatemwikwa” kuti lyapilibulwa ngo “watemwikwa nga nshi,” “uwakatamikwa nga nshi,” nangu fye “uwasenaminwa nga nshi.” Daniele ali uwakatamikwa sana na kucilisha kuli Lesa.
8. Bushe Daniele aishile shani mu Babele?
8 Natulandepo panono pa lwa mibele yaibela iya kwa uyu kasesema watemwikwa. Mu 618 B.C.E., Imfumu ya Babele Nebukadnesari yacandile Yerusalemu. (Daniele 1:1) Ilyo papitile akashita kanono, abaYuda bacaice abasoma sana bamo basendelwe bunkole ku Babele. E mwali na Daniele. Afwile ali umupungwe pali ilya nshita.
9. Finshi Daniele na baHebere banankwe batatu basambilishiwe?
9 Daniele na banankwe Hanania, Mishaele, na Asaria bali pa baHebere basalilwe ku kusambilishiwa mu “mabuuku no lulimi lwa bena Kaldi” pa myaka itatu. (Daniele 1:3, 4) Abasoma bamo basosa ukuti cimoneke fyo te fya lulimi basambilishiwe fye epela. Ku ca kumwenako, Profesa C. F. Keil atila: “Daniele na banankwe bali no kusambilishiwa amano ya bashimapepo abena Kaldi na basambilila, ifyalesambilishiwa mu masukulu ya Babele.” E co, Daniele na banankwe balesambilishiwa bwino bwino ku kubombo mulimo mu buteko.
10, 11. Mafya nshi Daniele na banankwe bapitilemo, kabili Yehova abaafwile shani?
10 Fintu imikalile ya kwa Daniele na banankwe yaalwike pa mulandu wa ici! Mu Yuda, baleikala na bakapepa ba kwa Yehova. Nomba bali pa bantu balepepa balesa ba mu nshimi na balesa banakashi. Nangu cibe fyo, aba bacaice Daniele, Hanania, Mishaele na Asaria tabatiinishiwe. Bapampamine pa kukakatila ku kupepa kwa cine te mulandu ne yi mibele yaleesha icitetekelo cabo.
11 Ici tacali na kwanguka. Imfumu Nebukadnesari yalipimpile sana mu kupepa Marduk, lesa mukalamba uwa Babele. Limo ifyo imfumu yalefwaya fyali fintu ifyo kapepa wa kwa Yehova ashingacita. (Ku ca kumwenako, moneni Daniele 3:1-7.) Lelo, Daniele na banankwe baletungululwa no butungulushi bwa kwa Yehova ubushingafilwa. Muli ilya myaka itatu iyo balesambilishiwamo, Lesa abapeele “ukwishiba no kushilimuka ku malembo yonse na mano yonse.” Daniele wena alundilwepo na maka ya kwiluka ifimonwa ne filoto. Lintu imfumu yaishilebebeta aba balumendo bane, yabasangile “abacilapo imiku itatu pali bonse aba bung’anga na ba finjelengwe abali mu bufumu bwa iko bonse.”—Daniele 1:17, 20.
UKUBILISHA UBUKOMBE BWA KWA LESA
12. Mulimo nshi uwaibela uo Daniele akwete?
12 Pa myaka iingi iyo ali mu Babele, Daniele ali ni nkombe ya kwa Lesa ku Shamfumu pamo nga Nebukadnesari na Belshasari. Umulimo wa kwa Daniele wali uwakakala. Yehova aali nabomfya Nebukadnesari ukuleka onaule Yerusalemu. Mu kuya kwa nshita, Babele na o ali no konaulwa. Cine cine, ibuuku lya kwa Daniele lilumbanya Yehova Lesa ngo Wapulamo kabili ngo “uteka mu bufumu bwa bantunse.”—Daniele 4:17.
13, 14. Cinshi cacitike kuli Daniele lintu Babele awile?
13 Daniele atwalilile ukubomba kwi sano mupepi ne myaka 70, ukufikila ilyo Babele awile. Eko ali lintu abaYuda abengi babwelele ku calo cabo mu 537 B.C.E., nangu cingati Baibolo tailanda nga alibwelelemo na bo. Daniele ali acili alebomba ukufika fye na mu mwaka wa butatu uwa kuteka kwa Mfumu Koreshe, iyatendeke Ubuteko bwa bena Persia. Pali ilya nshita, Daniele afwile ali ne myaka mupepi na 100!
14 Pa numa ya kuwa kwa Babele, Daniele alembele ifikalamba ifyacitike ilyo ali umumi. Nomba, ifyo alembele fyaba lubali lukalamba ulwa Baibolo wa Mushilo kabili fyaishibikwa nge buuku lya kwa Daniele. Lelo mulandu nshi tulingile ukwangwako kuli ili buuku lya kale?
IBUUKU LYA MBALI SHIBILI, LELO UBUKOMBE BUMO
15. (a) Ni mbali nshi shibili ishaba mwi buuku lya Baibolo ilya kwa Daniele? (b) Ni shani fintu twinganonkelamo mu fyo Daniele ashimike?
15 Ibuuku lya kwa Daniele ilyaibela lyakwata icebo ca kusesema no kushimika. Imbali shibili ishe buuku lya kwa Daniele kuti shakosha icitetekelo cesu. Mu nshila nshi? Ifyo ashimike, ifyaba pa fyebo fyalondololwa bwino mu Baibolo, filangilila ukuti Yehova Lesa akapaala no kusakamana abampomfu kuli wene. Daniele na banankwe batatu balishangile te mulandu na mesho yengabepaisha. Ilelo, bonse abafwaya ukuba aba bucishinka kuli Yehova bakakoshiwa ukupitila mu kubebeta sana ica kumwenako cabo.
16. Cinshi tusambililako ku fyo Daniele aseseme?
16 Ifyebo fya kusesema ifya kwa Daniele fikosha icitetekelo ukupitila mu kulangilila ukuti Yehova aleshibila libela ifikacitika nangu fye nga pali no kupita amakana ya myaka pa kuti fikacitike. Ku ca kumwenako, Daniele alikolobondelemo mu fya kutendeka no kuwa kwa fyalo fyakwatisha amaka ukufuma ku nshita ya Babele wa kale ukufika na ku “nshita ya ku mpela.” (Daniele 12:4) Daniele atulosha ku Bufumu bwa kwa Lesa ubukatekwa ne Mfumu Yakwe iyasontwa na “bashila” ababombela pamo nayo, ukuti e buteko bukeminina umuyayaya. Ubu buteko bukacita fyonse ifyo Yehova afwaya ficitwe pano isonde, kabili emo bonse abafwaya ukubombela Lesa bakapaalilwa.—Daniele 2:44; 7:13, 14, 22.
17, 18. (a) Bushe icitetekelo cesu cikakoshiwa shani mu kuceeceeta ibuuku lya kwa Daniele? (b) Finshi tulekabila ukulandapo ilyo tushilasambilila icebo ca kusesema ica ili buuku?
17 Tuletasha ukuti Yehova tafisa ifyebo pa lwa fya ku ntanshi. Lelo, ‘asokolola ifya nkama.’ (Daniele 2:28) Ilyo tulebebeta ifyebo fya kusesema ifyalembwa mwi buuku lya kwa Daniele, icitetekelo cesu mu malayo ya kwa Lesa cili no kukoshiwa. Tukashininkisha nga nshi ukuti Lesa akafikilisha imifwaile yakwe pa nshita yalinga na mu nshila asala.
18 Bonse abakasambilila ibuuku lya Baibolo ilya kwa Daniele mu bufumacumi bakakusha icitetekelo cabo. Nangu cibe fyo, ilyo tushilaceeceeta ili buuku, tulekabila ukubebeta ubushinino bulangilila ukuti ili buuku lya cishinka. Bamo balilengulula ibuuku lya kwa Daniele, ukusosa ukuti ifyebo fya kusesema fyabamo fyalembelwe pa numa lintu ifyo fintu fyacitike. Bushe ifyo aba bakalengulula batunga fya cine? Ifi fili no kulandwapo mu cipandwa cikonkelepo.
FINSHI MWAILUKAMO?
• Mulandu nshi ibuuku lya kwa Daniele lingabombela na nomba?
• Bushe Daniele na banankwe baishileingila shani umulimo mu buteko bwa Babele?
• Mulimo nshi uwaibela Daniele alebomba mu Babele?
• Mulandu nshi tulingile ukwangwako ku kusesema kwa kwa Daniele?
[Icikope pe bula 4]
[Icikope pe bula 11]