Bushe Kuti Mwayasuka Ici Cipusho?
Cinshi calengele ukuti Ponti Pilato atiine ilyo aumfwile bashimapepo balesosa abati Yesu “atile mwana wa kwa Lesa”?—Yohane 19:7.
Ilyo Julius Kaisare afwile, akabungwe kakalamba akalepanga amafunde ya bena Roma katile abantu bonse balingile ukulamona Kaisare ukuti ni lesa. Nangu fye ni Octavian uushali mwana wa kwa Julius Kaisare uwa kuifyalila, lelo uo akushishe, kabili uwaishileba impyani yakwe, na o batendeke ukumwita ati divi filius, icalola mu kuti, “Umwana wa Mulungu,” nelyo “Umwana wa kwa Lesa.” Abena Roma basumine ukuti ili lumbo lya mu ciLatin lyali lya mushilo kabili e lyalingile onse uwali Kateka wabo umukalamba. Ici cishinka, pantu abena Roma e fyo balembele pa fintu ifingi sana pamo nga ifipailo, mu matempele, pa filubi, e lyo na pa makobili. E ico lintu abaYuda bapeele Yesu umulandu wa kuti aleiita ati “Mwana wa kwa Lesa,” balelosha mu kuti Yesu aleipeela ilumbo ilya shamfumu, kabili batile uyu wali mulandu wa kupondokela ubuteko.
Pa nshita balelubulwisha Yesu, ninshi Tiberi kale kale alipyana ilumbo lya divi filius. Abantu baletiina sana uyu kateka pantu aleipaya bonse abo alemona ukuti bali balwani bakwe. E mulandu wine Pilato umulashi wa bena Roma ‘atiinine nga nshi’ ilyo aumfwile abaYuda balesosa abati, Pilato nga akaana ukukanda Yesu, ninshi tali cibusa wa kwa Kaisare. Awe Pilato asukile aumfwila abaYuda balemupatikisha kabili abebele ukuti bepaye Yesu.—Yohane 19:8, 12-16.
Cinshi Sekaria asobelele ukuti Turi ikonaulwa libe ninshi abena Babiloni baliyonawile kale sana?
Umusumba wa kale uwa Turi, wabelele ku lulamba lwa bemba ya Mediterranean. Na kuba, uyu musumba wali pabili. Ulubali lumo ulwa uyu musumba lwali ku mulundu, e lyo lumbi na lo lwali pa cishi.
Inshita imo, abaleikala mu Turi baleumfwana sana na bena Israele. Lelo nangu cali ifyo, abena Turi balishilekwata sana icuma kabili balekalifya Yehova Lesa, kabili icacililepo ukubipa ca kuti baibile golde na silfere ifyali mwi tempele lya kwa Lesa, e lyo no kushitisha abantu bakwa Yehova mu busha. (Yoele 3:4-6) Ifyo abena Turi bacitile fyalengele ukutila Yehova abakande icabipisha. Yehova abomfeshe bakasesema bakwe ukusobela ukuti Nebukadnesari imfumu ya bena Babiloni na bashilika ba iko bakonaula na Turi nga bapwisha ukonaula Yerusalemu mu 607 B.C.E.—Esaya 23:13, 14; Yeremia 27:2-7; Esekiele 28:1-19.
Ilyo abena Turi bacimfiwe, babutukile ku musumba umbi uwa Turi uwali pa cishi kabili basendele ne cuma cabo conse. Abena Babiloni balyonawile umusumba uwali ku mulundu nakalya nakalya. Lelo ilyo papitile imyaka mupepi na 100, Yehova abikile umupashi wakwe pali kasesema Sekaria ukuti asobele ifyo ali no konaula umusumba wa Turi. Atile: “Moneni, Shikulu akaupyanununa, akafwinto bunonshi bwa uko muli bemba, wene na wo ukapya mu mulilo.”—Sekaria 9:3, 4.
Mu 332 B.C.E., umusumba wa Turi uwali pa cishi na o wine balionawile kuli Alekesandere Mukalamba, ica kuti na mashiwi yasobeele Sekaria yalifikilishiwe. Pa kuti acimfye bwino abena Turi, Alekesandere apangile umusebo uwalundumana icine cine uwalepele amamita 800 ukufuma ku mulundu ukuyafika mu musumba wa Turi uwali pa cishi, kabili pa kupanga uyu musebo abomfeshe ifimuti na mabwe ifyali mu musumba wa ku mulundu uwa Turi uo baonawile kale. Ifi fyacitike na fyo fyalisobelwe na kasesema Esekiele.—Esekiele 26:4, 12.
[Icikope pe bula 27]
“Ukusansa umusumba wa Turi”
[Abatusuminishe]
Drawing by Andre Castaigne (1898-1899)