Bushe Icalici lya Mu Kubangilila Lyasambilishe Ukuti Lesa wa Bulesa Butatu?

Ulubali 1—Bushe Yesu na Basambi Bakwe Balisambilishe Icifundisho ca Bulesa Butatu?

Bushe Yesu na basambi bakwe balisambilishe icifundisho ca Bulesa Butatu? Bushe intungulushi sha butotelo isha myanda ya myaka yakonkelepo iingi shalisambilishe cene? Ni shani catuntwike? Kabili mulandu nshi cabela icacindama ukwishiba icine pa lwa ici cisumino? Ukutendeka na Ulubali 1 muli ulu lwafuma, Ulupungu lwa kwa Kalinda lukalanshanya ifi fipusho mu kukonkana kwa fipande. Ifipande fimbi mu kukonkana fikamoneka mu nshita mu nshita mu shikafuma ku ntanshi.

ABO abapokelela Baibolo nge Cebo ca kwa Lesa balishiba ukuti balikwata icishingamo ca kusambilisha bambi pa lwa kwa Kabumba. Na kabili balamwensekesha ukuti ubulondoloshi bwa fintu basambilisha pa lwa kwa Lesa bufwile ukuba ubwa cine.

Lesa aebawile “bakasansamusha” ba kwa Yobo pa kukanacite fyo. “Yehova atile kuli Elifashi umwina Temani, Ubukali bwandi bwaimina iwe na babiyo babili; pantu tamwasoseele ine iciyene, ngo mubomfi wandi Yobo.”—Yobo 42:7.

Umutumwa Paulo, lintu alelanshanya ukubuuka ku bafwa, asosele ukuti kuti twasangwa “abashimika Lesa ubufi” nga twali no kusambilisha icintu cimo pa lwa mibombele ya kwa Lesa ico icishali ica cine. (1 Abena Korinti 15:15) Ici ukuba ifyo ne cisambilisho ca kubuuka ku bafwa, fintu tulingile ukuba abasakamanisha lintu tulelanguluka icisambilisho cesu pa lwa untu Lesa aba!

Icifundisho ca Bulesa Butatu

Mupepi na macalici yonse aya Kristendomu yasambilisha ukuti Lesa wa Bulesa Butatu. The Catholic Encyclopedia ita icisambilisho ca Bulesa Butatu “icifundisho ca pa kati ica butotelo bwa Bwina Kristu,” ukulondolola cene muli iyi nshila:

“Muli buumo bwa kwa Lesa wa finso fitatu mwaba Abantu Batatu, Wishi, Umwana, no Mupashi wa Mushilo, aba Bantu Batatu ukuba abalekana mu cine cine umo ukufuma ku munankwe. Muli ifyo, mu mashiwi ya Cisumino ca ciAthanasius: ‘Shifwe aba ni Lesa, Umwana ni Lesa, no Mupashi wa Mushilo ni Lesa, kabili nangu ni fyo tababa Balesa batatu lelo Lesa umo.’ . . . Abantu baba abalingana ku ciyayaya kabili abalingana: bonse bene tababumbwa kabili ba maka yonse.”¹

The Baptist Encyclopædia ipeela ubulondoloshi bwapalako. Isosa ukuti:

“[Yesu] aba . . . Yehova wa muyayaya . . . Umupashi wa Mushilo ni Yehova . . . Umwana no Mupashi babikwa pa kulingana kwa kulungatika na Wishi. Nga ca kuti ni Yehova e fyo baba nabo.”²

Abatiipwa Balumbulwa Bakakaanya

Mu 325 C.E., icilye ca bashikofu mu Nicea mu Asia Minor capangile icisumino ico icabilishe Umwana wa kwa Lesa ukuba “Lesa wa cine” kwati fye fintu Wishi aali “Lesa wa cine.” Ulubali lwa ico cisumino lwalondolwele ukuti:

“Lelo ulwa abo batila, Kwaliko [inshita] lintu [Umwana] taliko, kabili, Pa ntanshi talafyalwa Talipo, no kuti Aishile mu kubako ukufuma kuli tapali, nelyo abasumina ukuti Umwana wa kwa Lesa wa fitendekelo fyapusana nelyo icintu, nelyo alibumbwa, nelyo kuti ainashisha ku kuteulula nelyo ukwalula—aba Icalici lya ciKatolika lilatiipa.”³

Muli ifyo, uuli onse uwasumine ukuti Umwana wa kwa Lesa taali uwa muyayaya pamo na Wishi nelyo ukuti Umwana alibumbilwe apeelwe ku kusenukwa kwa muyayaya. Umo kuti aelenganya ukutitikisha kuntu ici cabikile pa bwingi bwa basumina abantuuntu fye.

Mu mwaka wa 381 C.E., icilye na cimbi calikumene mu Constantinople kabili cabilishe ukuti umupashi wa mushilo ulingile ukupepwa no kucindikwa nga fintu fye Wishi no Mwana balepepwa. Umwaka umo pa numa, mu 382 C.E., ukukumana na kumbi kwalicitilwe mu Constantinople no kwebekesha bulesa bwakumanina ubwa mupashi wa mushilo.⁴ Ulya mwaka umo wine, pa ntanshi ya cilye mu Roma, Papa Damasus apeele ifisambilisho fyalonganikwa ku kusenukwa ne calici. Icalembwa, icaleitwa Icitabo cikalamba ica Damasus, casanshishemo ukulandapo kwakonkapo:

“Nga ca kuti uuli onse akaana ukuti Wishi wa muyayaya, ukuti Umwana wa muyayaya, no kuti Umupashi wa Mushilo wa muyayaya: ni kakaanya wa cisumino.”

“Nga ca kuti uuli onse akaana ukuti Umwana wa kwa Lesa ni Lesa wa cine, nge fyo na Wishi aba ni Lesa wa cine, uwakwata amaka yonse, uwaishiba ifintu fyonse, no kulingana na Wishi: ni kakaanya wa cisumino.”

“Nga ca kuti uuli onse akaana ukuti Umupashi wa Mushilo . . . waba ni Lesa wa cine . . . wakwata amaka yonse kabili waishiba ifintu fyonse, . . . ni kakaanya wa cisumino.”

“Nga ca kuti uuli onse akaana ukuti abantu batatu, Wishi, Umwana, no Mupashi wa Mushilo, bantu ba cine cine, abalingana, aba muyayaya, ababamo ifintu fyonse ifimoneka ne fishimoneka, baba abashapelela mu maka, . . . ni kakaanya wa cisumino.”

“Nga ca kuti uuli onse asosa ukuti [Umwana] uwapangilwe mu munofu taali mu mulu na Wishi ilintu aali pe sonde: ni kakaanya wa cisumino.”

“Nga ca kuti uuli onse, ilintu alesosa ukuti Wishi ni Lesa no Mwana ni Lesa no Mupashi wa Mushilo ni Lesa, . . . tasosele ukuti baba Lesa umo, . . . ni kakaanya wa cisumino.”⁵

Abasambilila abaJesuit abapilibwile ifili pa mulu ukufuma mu ciLatin balundilepo ukulandapo ukwa kuti: “Papa St. Celestine I (422-32) mu kumonekesha alangulwike ifi ukuba ifyalembwa fye funde; kuti pambi fyalangulukwa ukuba ubulondoloshi bwa citetekelo.”⁶ Kabili uwasambilila Edmund J. Fortman asuminishe mu kukosa ukuti icitabo cikalamba cimininako “icifundisho ca bulesa butatu icaumfwika kabili icakosa.”⁷

Nga ca kuti uli cilundwa ce calici ilyo lipokelela icisambilisho ca Bulesa Butatu, bushe uku kulandapo kulelondolola icitetekeko cobe? Kabili bushe walimwensekesha ukuti ukusumina icifundisho ca Bulesa Butatu nga fintu cisambilishiwa na macalici cifwaya iwe ukusumina ukuti Yesu aali mu mulu ilintu aali pe sonde? Ici cisambilisho caba icapalako ku cintu shimacalici wa mu mwanda wa myaka uwalenga ine Athanasius alondolwele mu citabo cakwe On the Incarnation:

“Cebo [Yesu] tapindililwe no mubili Wakwe, kabili ukubapo Kwakwe mu mubili takwakenye ukubapo Kwakwe ukuli konse kumbi. Lintu Aseseshe umubili Wakwe Talekele na kabili ukutungulula ububumbo no Muntontonkanya Wakwe na maka. . . . Acili ni Ntulo ya bumi ku bubumbo bonse, alibamo mu lubali lonse ulwa lwene, nalyo line ku nse ya bonse.”⁸

Cintu Icifundisho ca Bulesa Butatu Cipilibula

Bamo balisondwelela ukuti ukupeela fye bumulungu nelyo bulesa kuli Yesu e ceka fye cintu icisambilisho ca Bulesa Butatu cipilibula. Kuli bambi, icisumino muli Bulesa Butatu cipilibula fye icisumino muli Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo.

Nangu cibe fyo, ukubebeta kwapalamisha ukwa fisumino fya Kristendomu kusansalika fintu imfundo sha musango uyo shaba ishapelebela mu kalanda mu kwampana ne cifundisho ca cine cine. Ubulondoloshi bwabamo ubulashi bucilenga icalengama ukuti icifundisho ca Bulesa Butatu te mfundo yayanguka. Mu cifulo ca ico, caba lilongo lyapikana ilya mfundo shapaatukana isho shaletwa pamo pa ciputulwa ca nshita icalepa kabili ishakobenkanishiwa muli imo ne inankwe.

Ukufuma pa cikope ca cifundisho ca Bulesa Butatu icamoneke pa numa ya Cilye ca Constantinople mu 381 C.E., ukufuma mu Citabo cikalamba ica Damasus mu 382 C.E., ukufuma mu Cisumino ca ciAthanasius ico caishile inshita shimo pa numa, kabili ukufuma mu fyalembwa fimbi, mu kulengama kuti twapima cintu Kristendomu apilibula ku cifundisho ca Bulesa Butatu. Cisanshamo imfundo shashininkishiwa shakonkapo:

1. Casoswa ukuti kwaba abantu batatu aba bulesa—Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo—muli Lesa wa finso fitatu.

2. Umo umo uwa aba bantu bapaatukana asoswa ukuba uwa muyayaya, tapali uwaishile pa ntanshi nelyo pa numa ya umbi mu nshita.

3. Umo umo asoswa ukuba uwa maka yonse, tapali uwakulapo nelyo ukucepako ukucila pali umbi.

4. Umo umo asoswa ukuba uwaishiba fyonse.

5. Umo umo asoswa ukuba Lesa wa cine.

6. Nangu cibe fyo, casoswa ukuti kwaba te Balesa batatu lelo Lesa umo fye.

Mu kulengama lyene icifundisho ca Bulesa Butatu caba lilongo lya mfundo shapikana ukusanshako mu kucefyako imbali shakatama ishili pa mulu kabili ukusanshamo nelyo fye ishafulilako, nga fintu casokololwa lintu ifyebo fyabebetwa. Lelo nga ca kuti twalanguluka fye imfundo sha kutendekelako ishili pa mulu, cili icamonekesha ukuti nga cimo cafumishiwapo, icileshala tacili na kabili Bulesa Butatu ubwa Kristendomu. Pa kukwata icikope cakumanina, ifi fipimfya fyonse fifwile ukubapo.

Mu kuba no ku kumfwikisha kwawaminako ukwa numbwilo “Bulesa Butatu,” kuti nomba twaipusha ukuti: Bushe cali cisambilisho ca kwa Yesu na basambi bakwe? Nga ni fyo, nga calimoneke ukupangwa mu kukumanina mu mwanda wa myaka uwa Nshita yesu Iyaishibikwa. Kabili apantu cintu basambilishe cisangwa muli Baibolo, lyene icifundisho ca Bulesa Butatu caba atemwa cisambilisho ca Baibolo nangu te cisambilisho ca Baibolo. Nga ca kuti cisambilisho ca Baibolo, cilingile ukusambilishiwa mu kulengama muli Baibolo.

Tacabamo ukupelulula ukutontonkanya ukuti Yesu na basambi bakwe baali no kusambilisha abantu pa lwa kwa Lesa kabili nalyo line ukwabula ukubeba untu Lesa aba, ukucilisha lintu abasumina bamo baali no kwipushiwa ukupeela nelyo fye myeo yabo pa mulandu wa kwa Lesa. E ico, Yesu na basambi bakwe nga balipeele icifulo ca ntanshi icasumbukisha ku kusambilisha bambi pa lwa ici cifundisho cakatama.

Bebeta Amalembo

Pa Imilimo icipandwa 17, icikomo 11, abantu betwa “abakankaala” pa mulandu wa kuti “balefwayafwaya mu malembo akasuba na kasuba, beshibe ifi fintu nga ni fyo fine,” ifintu ifyalesambilishiwa no mutumwa Paulo. Balikoseleshiwe ukubomfya Amalembo ku kushininkisha ifisambilisho nelyo fye ifya mutumwa. Ulingile ukucita cimo cine.

Sunga mu muntontonkanya ukuti Amalembo yantu “yapuutwamo kuli Lesa” kabili yali no kubomfiwa “ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.” (2 Timote 3:16, 17) E ico Baibolo yalipwililila mu milandu ya fifundisho. Nga ca kuti icifundisho ca Bulesa Butatu ca cine, cilingile ukubamo.

Tulekulaalika ukusapika Baibolo, ukucilisha amabuku 27 aya Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, ku kuimwena nga ca kuti Yesu na basambi bakwe basambilishe Bulesa Butatu. Ilyo ulesapika, ipushe ukuti:

1. Bushe kuti nasanga ilembo ilili lyonse ililumbula “Bulesa Butatu”?

2. Bushe kuti nasanga ilembo ilili lyonse ilisosa ukuti Lesa apangwa na bantu batatu abalekana, Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo, lelo ukuti aba batatu baba Lesa fye umo?

3. Bushe kuti nasanga ilembo ilisosa ukuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo baliba abalingana mu nshila shonse, pamo nga mu muyayaya, amaka, icifulo, na mano?

Nangu wingasapika shani, tawakasange ilembo limo ilibomfya ishiwi Bulesa Butatu, atemwa ilili lyonse ilisosa ukuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo baliba abalingana mu nshila shonse, pamo nga mu muyayaya, amaka, icifulo, na mano. Tapaba ilembo nangu fye limo ilisosa ukuti Umwana alilingana na Wishi muli isho nshila—kabili nga ca kuti kwaliko ilembo lya musango uyo, kuti lyapampamika te Bulesa Butatu lelo te kucila pali “bulesa bubili.” Tapaba apali ponse apo Baibolo ilinganya umupashi wa mushilo kuli Wishi.

Fintu Abasambilila Abengi Basosa

Abasambilila abengi, ukusanshako abasumina muli Bulesa Butatu, balasumina ukuti Baibolo tayabamo icifundisho ca cine cine ica Bulesa Butatu. Ku ca kumwenako, The Encyclopedia of Religion ilondolola ukuti:

“Abalonsha Baibolo na basambilila ifya butotelo ilelo baliba mu kusuminishanya ukwa kuti Baibolo ya ciHebere tayakwatamo icisambilisho ca Bulesa Butatu . . . Nangu cingati Baibolo ya ciHebere ilanga Lesa pamo nga wishi wa kwa Israele kabili ibomfya ubuntu bwa kwa Lesa pamo nga Cebo (davar), Umupashi (ruah), Amano (hokhmah), no Kubapo (shekhinah), kuti yaya bushilya bwa mifwaile no mupashi wa Cipingo ca Kale ukwampanya ishi mfundo ne cifundisho ca pa numa ica Bulesa Butatu.

“Mu kulundapo, abalonsha Baibolo na basambilila ifya butotelo balasumina ukuti Icipingo Cipya na co cine tacakwatamo icifundisho calengama ica Bulesa Butatu. Lesa Wishi e ntulo ya fyonse ifyabako (Pantokrator) na kabili wishi wa kwa Yesu Kristu; ‘Tata’ te lumbo lya muntu wa kubalilapo uwa Bulesa Butatu lelo ni numbwilo imbi kuli Lesa. . . .

“Mu Cipingo Cipya tamwabamo itontonkanyo lyaswatuka ilya mibele yacile cifyalilwa iya kwa Lesa (‘bulesa butatu ubwaba konse konse’), kabili Icipingo Cipya tacakwatamo ululimi lwapikana ulwa cifundisho cishalikisheko (hupostasis, ousia, substantia, subsistentia, prosōpon, persona). . . . Cili icishingakaanwa ukuti icifundisho te kuti cipampamikwe pa bushininkisho bwa mu malembo bweka.”⁹

Ukulosha ku fishinka fya lyashi lya kale pali uyu mulandu, The New Encyclopædia Britannica ilondolola ukuti:

“Nangu lishiwi Bulesa Butatu nelyo icisambilisho calengama tafimoneka mu Cipingo Cipya . . .

“Icifundisho calundulwike panono panono pa myanda ya myaka iingi kabili ukupitila mu kukansana. . . .

“Tacali ukufikila mu mwanda wa myaka uwalega ine e lintu ukupaatukana kwa batatu no kwikatana kwabo fyaletelwe pamo mu cifundisho cimo icapokelelwa ica lupikwe lumo na bantu batatu.”¹⁰

New Catholic Encyclopedia ipanga ukulandapo kwapalako ukulosha ku ntulo ya Bulesa Butatu ukuti:

“Kwalibako ukwishiba pa lubali lwa balonsha Baibolo na basambilila ifya butotelo aba Baibolo, ukusanshako impendwa ilekulilako lyonse iya baRoma Katolika, ukuti takuli nangu umo ulingile ukulanda pa lwa Bulesa Butatu mu Cipingo Cipya ukwabula ukufikapo kwine kwine. Kwalibako na kabili ukwishiba ukwalingana pa lubali lwa basambilila ilyashi lya kale pa cifundisho na basambilila ifya butotelo mu kukonkana ukuti lintu umo alanda pa lwa Bulesa Butatu ubushafikapo, umo nasela ukufuma ku ciputulwa ca nshita ica ntuntuko ya Bwina Kristu ukuya ku, nalimo, iciputulwa calenga bune ica mwanda wa myaka walenga ine. Cali fye ni lyo e lintu icingetwa pambi icifundisho ca Bulesa Butatu icishingalulwa ‘Lesa umo mu Bantu batatu’ cabele icapokelelwe mu kushimikisha mu bumi na mano ya Bwina Kristu. . . .

“Ifunde iline line talibelebesha ukwibukila kwa apo pene ukwa ciputulwa ca nshita ica ntuntuko: cali ca kuletako ca myanda ya myaka 3 iya kulunduluka kwa cifundisho.”¹¹

Bushe “Calitubululwa”?

Abasumina muli Bulesa Butatu kuti pambi basosa ukuti Baibolo “ilatubulula” Bulesa Butatu. Lelo uku kutunga kwacitwa pa nshita ntali pa numa Baibolo yalembelwe. Kwesha ukufumya muli Baibolo cintu bashibutotelo ba nshita sha ku numa mu kumina kumo bapingwilepo ukuba icifundisho.

Ipushe: Mulandu nshi Baibolo “ingatubulwila” fye icisambilisho ca iko icacindamisha—untu Lesa aba? Baibolo yaliba iyalengama pa fisambilisho fimbi ifya kutendekelako; mulandu nshi te pali ici, icacindamisha? Bushe Kabumba wa bubumbo te kuti alembe icitabo ico cali icalengama pa lwa kuba kwakwe uwa Bulesa Butatu nga ca kuti ico cali e mulandu?

Umulandu Baibolo taisambilishisha mu kulengama icifundisho ca Bulesa Butatu uli uwayanguka: Tacili cisambilisho ca Baibolo. Aciba ca kuti Lesa aali uwa Bulesa Butatu, mu kukanatwishika nga alicilengele icalengama pa kuti Yesu na basambi bakwe nga balicisambilishe kuli bambi. Kabili ifyo ifyebo fyakatama nga fyalisanshiwemo mu Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo. Nga tacashililwe ku bantu bashapwililika ukushomboka na cene imyanda ya myaka pa numa.

Lintu twabebeta amalembo ayatambikwa na basumina muli Bulesa Butatu ngo bushinino bwa kuti Baibolo “ilatubulula” Bulesa Butatu, cinshi tusanga? Ukupimunuma kwa bufumacumi kusokolola ukuti amalembo yatambikwa tayalanda pa lwa Bulesa Butatu ubwa Kristendomu. Mu cifulo ca ico, abasambilila ifya Butotelo besha ukupatikisha mu malembo imfundo shabulo bwishibilo isha Bulesa Butatu. Lelo isho mfundo tashaba mu malembo. Na kabushe, isho mfundo sha Bulesa Butatu shilalwishanya no bunte bwalengama ubwa Baibolo yonse.

Ifya kumwenako fya malembo ya musango uyo fisangwa pali Mateo 28:19, 20. Palya Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo fyalumbulwa pamo. Bamo batunga ukuti ici citubulula Bulesa Butatu. Lelo belenga ifikomo we mwine. Bushe mulimo icili conse muli ayo malembo icilesosa ukuti ifi fitatu ni Lesa umo ukulingana mu muyayaya, amaka, icifulo, na mano? Iyo, tamuli. Caba cimo cine na malembo yambi ayalumbula ifi fitatu capamo.

Kuli abo abamona ukutubulula kwa basumina muli Bulesa Butatu pali Mateo 28:19, 20 mu kubomfiwa kwa “ishina” muli cimo kuli Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo, twapaapaata linganyako ukubomfiwa kwa “ishina,” limo, kuli Abrahamu na Isaki pa Ukutendeka 48:16.—King James Version; New World Translation of the Holy Scriptures.

Abasumina muli Bulesa Butatu na kabili basonta kuli Yohane 1:1 mu mabupilibulo yamo, umo “Cebo” alandilwako pamo nga uuli “pamo na Lesa” kabili ukuba “Lesa.” Lelo amabupilibulo yambi aya Baibolo yasosa ukuti Cebo aali “ka lesa” nelyo aali “uwa bulesa,” ukupilibula te Lesa nge fyo lelo uwa maka. Mu kulundako, cilya cikomo ca Baibolo cisosa ukuti “Cebo” aali “pamo” na Lesa. Ico mu kubamo ukupelulula cili no kumufumyako ukufuma ku kuba Lesa umo wine. Kabili te mulandu ne casondwelelwa pa lwa kwa “Cebo,” icishinka cili ca kuti bantu fye babili e balumbulwa pali Yohane 1:1, te batatu. Mu kubwekeshabwekeshapo, amalembo yonse ayabomfiwa ku kwesha ukwafwilisha icifundisho ca Bulesa Butatu yalafilwa umupwilapo ukucite fyo lintu yabebetwa mu bufumacumi.a

Icishinka na cimbi ica kulangulukapo ni ci: Nga ca kuti icifundisho ca Bulesa Butatu calisambilishiwe na Yesu na basambi bakwe, lyene mu kushininkisha bashimacalici ba ntanshi abaishileko mu kwangufyanya pa numa yabo nabo bene nga balisambilishe cene. Lelo bushe abo baume, abetwa ilelo Bashibo ba Butumwa (Apostolic Fathers), balisambilishe icifundisho ca Bulesa Butatu? Ici cipusho cikalanshanishiwapo mu Lubali 2 ulwa uku kukonkana mu lukafuma ulwa nshita ya ku ntanshi Ulupungu lwa kwa Kalinda.

Ifya kuloshako

 1. The Catholic Encyclopedia, 1912, Volyumu XV, ibula 47.

 2. The Baptist Encyclopædia, iyalembelwe kuli William Cathcart, 1883, amabula 1168-9.

 3. A Short History of Christian Doctrine, kuli Bernhard Lohse, Ukulembwa kwa 1980, ibula 53.

 4. Ibid., amabula 64-5.

 5. The Church Teaches, iyapilibwilwe no kulembwa kuli John F. Clarkson, S.J., John H. Edwards, S.J., William J. Kelly, S.J., na John J. Welch, S.J., 1955, amabula 125-7.

 6. Ibid., ibula 125.

 7. The Triune God, kuli Edmund J. Fortman, ukulembwa kwa 1982, ibula 126.

 8. On the Incarnation, iyapilibwilwe kuli Penelope Lawson, Ukulembwa kwa 1981, amabula 27-8.

 9. The Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade, kalemba mukalamba, 1987, Volyumu 15, ibula 54.

10. The New Encyclopædia Britannica, Ukulembwa kwalenga 15, 1985, Volyumu 11, Micropædia, ibula 928.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Volyumu XIV, ibula 295.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 19]

Church at Tagnon, France