Baibolo Citabo Ico Mwingacetekela—Ulubali 6

Ifyo Baibolo Ilandapo pa Buteko bwa Roma

Ici e cipande calenga 6 pa fipande 7 ifikonkana muli “Loleni!” ifilelanda pa fyalo 7 ifyakwatishe amaka ifyalembwa mu Baibolo. Ico tulelembela ifi fipande, kutulanga ukuti Baibolo citabo twingacetekela no kuti cafuma kuli Lesa kabili amashiwi yabamo yalalenga abantu ukuba ne subilo lya kuti amacushi ayo imitekele yabipa yaleta pa bantu yali no kupwa.

YESU e watendeke UbuKristu, kabili abasambi bakwe bali busalanganishishe ku fyalo fimbi ilyo abena Roma baleteka. Nga mwaya ku Britain na ku Egypt kuti mwamona imisebo, iminyangala e lyo ne fyaimikwa ifyo abena Roma bapangile. Ifi fintu fya cine cine. Fitwibukishako ukuti Yesu na batumwa bwakwe nabo bali bantu ba cine cine, kabili ifyo balandile ne fyo bacitile fyali fya cine cine. Na kuba nga mulepita mu Musebo wa Api, nalimo mulepita umo umutumwa Paulo apitile ilyo aleya ku Roma.—Imilimo 28:15, 16.

Ilyashi Lya Kale Ilyo Mwingacetekela

Mu Baibolo mwaliba amalyashi ayalanda pali Yesu na basambi bakwe, kabili mwaba na malyashi ayengi ayalanda pa fyalecitika mu nshita yabo. Moneni ifyo Luka alangilile umwaka ilyo ifintu fibili ifyacindama fyali no kucitika: ukutendeka kwa mulimo wa kwa Yohane Kabatisha no kubatishiwa kwa kwa Yesu, ilyo aishileba Kristu nelyo Mesia. Luka alembele ukuti, ifi fibili fyacitike mu “mwaka walenga ikumi na isano (15) ukutula apo Tiberi Kaisare atendekele ukuteka [mu 29 C.E.], ilyo Ponti Pilato ali umulashi wa ku Yudea, na Herode ali kateka wa ku citungu ca Galili.” (Luka 3:1-3, 21) Na kabili Luka alandile pa balashi na bambi 4, Filipi (munyina Herode), Lusani, Anasi, na Kayafa. Bakalemba be lyashi lya kale nabo bene balilandapo pali aba balashi 7. Lekeni tulande pali Tiberi, Pilato, na Herode.

Tiberi Kaisare alishibikwa sana kabili abapanga ifya kupangapanga balibumba fimo ifilanga ifyo alemoneka. Pa September 15 mu 14 C.E., Akabungwe akalepanga amafunde ya bena Roma kamusontele ukuba Kateka, ninshi Yesu ali fye ne myaka 15.

Ponti Pilato alilumbulwa pamo na Tiberi mu lyashi lya kale ilyalembelwe na kalemba umwina Roma Tacitus ilyo fye Baibolo yapwishishiwe ukulembwa. Ilyo Tacitus alelanda pa “Bena Kristu” alembele ukuti: “Kristu, uo bafumyako ishina lyabo, bamwipeye ilyo Tiberi aleteka kabili Ponti Pilato e wasuminishe ukuti bamwipaye.”

Herode Antipa aishibikwa ukuti e wakuulile umusumba wa Tiberi mu lulamba lwa Bemba wa Galili. Kabili uku kwine e ko akuulile ne ng’anda yakwe. Nalimo Herode e wasuminishe ukuti baputule umutwe wa kwa Yohane Kabatisha mu musumba wa Tiberi.

Amalyashi ya mu Baibolo yalalanda na pa fintu ifyacindama ifyalecitika ilyo abena Roma baleteka. Baibolo ilanda pa nshita Yesu afyelwe ukuti: “Nomba mu nshiku shilya Kaisare Augusti afumishe icipope ca kuti abantu bonse aba pe sonde bafwile ukulembwa. (Uku e kulembesha kwa kubalilapo uko acitile ilyo Kwirini ali umulashi wa calo ca Siria.) Kabili abantu bonse baile ku kulembesha, cila muntu ku musumba wa ku mwabo.”—Luka 2:1-3.

Kalemba wa lyashi lya kale umuYuda Josephus na Tacitus bonse babili balilandapo pali Kwirini. Ifyalembwa ifilangilila ukuti uku kulembesha e ko kwali filasangwa mu British Library umo basungila amafunde ya buteko bwa Roma. Balembamo ukuti: “Apo inshita ya kulemba abantu pa mayanda yonse naifika, bonse abashikala mu fitungu umo bafyalilwe bafwile ukubwelela ku mwabo.”

Baibolo ilalanda na pa “icipowe icikalamba . . . mu nshita ya kwa Klaudi [Kateka wa bena Roma].” (Imilimo 11:28) Kalemba we lyashi lya kale Josephus na o alilandilepo pali ici cipowe. Alembele ukuti: “AbaYuda baliculile ku cipowe pali ilya nshita kabili abengi balifwile.”

Na kabili, Baibolo pa Imilimo 18:2, itila “Klaudi aebele abaYuda bonse ukufuma mu Roma.” Ilyashi lya kale ilyalembelwe na kalemba umwina Roma Suetonius, pali Klaudi mu 121 C.E. nalyo lilalandapo pali ifi. Suetonius atile: “Klaudi alitamfishe abaYuda bonse mu Roma,” no kuti pa mulandu wa fyo abaYuda bapatile Abena Kristu, “baikalile fye ukulacita ifimfulunganya.”

Baibolo itila ilyo kwali icipowe ico tulandilepo kale, bushiku bumo Herode Agripa, afwele “ifya kufwala fya bufumu,” kabili alandile kwi bumba lya bantu abamutemenwe, na bo batile: “Ilyo lishiwi lya kwa lesa, te lya muntu iyo!” Ilyo balandile ifi, Baibolo itila, Agripa ‘balimuliile ku mitiiti, asuka afwa.’ (Imilimo 12:21-23) Josephus na o wine alilandilepo pali ifi ifyacitike kabili alundilepo no kuti, Agripa “afwele ica kufwala ca silfere yeka yeka.” No kuti ‘Agripa aishilelwala mu mala ica kuti mwalekalipa sana.’ Josephus atile, papitile fye inshiku 5 no kufwa afwa.

Ubusesemo Mwingacetekela

Mu Baibolo mwaliba amasesemo na yambi ayaishibikwa ayalembelwe no kufikilishiwa mu nshita sha bena Roma. Ku ca kumwenako, ilyo Yesu aingile mu Yerusalemu, alilile umusumba ubulanda, kabili alisobele ne fyo abashilika abena Roma bali no kuonaula. Atile: “Inshiku shileisa ilyo abalwani bobe bakakuula ilinga ilya fimuti ifyasongoka ukukushingulusha, kabili tabakashe muli iwe ilibwe limo pa libiye, pantu wakene ukwishiba inshita ilyo balekupempula.”—Luka 19:41-44.

Lelo basambi ba kwa Yesu bena bali no kukwata ishuko lya kufuma mu musumba. Bali no kufuma shani? Yesu alibebeele limo ifyo bali no kucita. Abasokele ukuti: “Ilyo mukamona abashilika bashinguluka umusumba wa Yerusalemu, mukeshibe ukuti uli mupepi no konaulwa. E lyo abakaba mu Yudea bakatendeke ukufulumukila ku mpili, na bakaba mu kati ka uko [mu Yerusalemu] bakafumemo.” (Luka 21:20, 21) Abasambi ba kwa Yesu bafwile baletontonkanya ukuti, ‘Tukafuma shani mu musumba uushingilwe?’

Josephus alilembele ifyacitike. Pa mulandu wa kuti abaYuda tabalipile imisonko imo, mu 66 C.E. umulashi wa bena Roma asendele indalama mu cipao ce tempele, kabili ici calengele abaYuda bacipondoka ukukalipa sana ica kuti balipeye abashilika abena Roma no kuilubula. Ulya wine mwaka, umulashi wa bena Roma Cestius Gallus, uwaleangalila icitungu ca Suria, aile ku kapinda ka ku kulyo na bashilika 30,000. Ilyo afikile ku Yerusalemu asangile ninshi balesefya Umutebeto wa Nsakwe. Gallus aingile mu mishi iyali mupepi na Yerusalemu ica kuti afikile fye na kucibumba ce tempele no kutendeka ukucinenuna, pantu e kwabutukiile bacipondoka. Lyena ukwabula no kwenekela, Gallus alibwelelemo! AbaYuda bacipondoka batendeke ukubutusha abashilika abena Roma.

Ilyo ifi fyacitike Abena Kristu aba cishinka tababepelwe. Bailwike ukuti, ifyo Yesu alandilepo e fyalecitika: Umusumba walishingilwe na balwani! Kabili apo abalwani balibwelelemo, Abena Kristu bailwike ukuti e shuko lya kufuma mu musumba. Abengi baile ku Pela ukushali ifimfulunganya, uyu musumba wabelele ku mpili bushilya bwa Yordani.

Finshi fyacitike ku musumba wa Yerusalemu? Abashilika abena Roma balibwelele na kabili, baletungululwa na Vespasian no mwana wakwe Titus—uno muku, bali na bashilika 60,000. Baingile mu musumba ilyo abaYuda bali fye mupepi no kusefya Ica Kucilila ca mu 70 C.E., ica kuti bacilikile fye bonse abaleikala mu Yerusalemu e lyo na baile mu kusefya Ica Kucilila. Nge fyo Yesu asobele, abashilika abena Roma bashulile imiti yonse iya muli ici citungu no kukuula ilinga ilya fimuti ifyasongoka. Papitile fye imyeshi 5 umusumba walyonawilwe.

Titus aebele abashilika ukuti be onaula itempele, lelo umushilika umo alyocele itempele, kabili umusumba onse walibongolweke, nge fyo Yesu asobele. Josephus atile, abaYuda na basangwike abaYuda 1,100,000 balifwile, abengi bafwile ku nsala ne fikuko kabili bambi 97,000 balibasendele bunkole. Abengi babatwele ku Roma ukuyaba abasha. Nga mwaya mu musumba wa Roma, mukasanga ico baimika ico beta ati Arch of Titus, icibebukishako ifyo bacimfishe umusumba wa Yerusalemu. Kanshi, calicindama ukucetekela fyonse ifyo Baibolo yalandapo, ifyacitika e lyo ne fikacitika ku ntanshi.

Isubilo Mwingacetekela

Ilyo Yesu balemulubulwisha kuli Kateka wa bena Roma Ponti Pilato, alandile pa Bufumu nelyo ubuteko ubushali “bwa pano calo.” (Yohane 18:36) Yesu asambilishe abasambi bakwe ukupepela bulya bufumu. Atile: “Shifwe wa mu muulu, ubufumu bwenu bwise. . . Ukufwaya kwenu kucitwe pano isonde nga mu muulu.” (Mateo 6:9, 10) Kanshi Bufumu bwa kwa Lesa fye e bukalenga ukufwaya kwa kwa Lesa ukucitika, te bantunse aba cilumba kabili abafwaisha ukuteka abanabo.

Yesu e Mfumu ya ubu Bufumu bwa mu muulu. Kabili akalenga isonde lyonse ukuba paradaise nge fyo Lesa alefwaya pa kutendeka.—Luka 23:43.

Ni lilali Ubufumu bwa kwa Lesa bukatendeka ukuteka? Ilyo Domitian munyina wa kwa Titus aleteka Roma, Umutumwa Yohane alikakilwe pa cishi ca Patmo, pali iyi nshita Yesu uwali nabuushiwa kale alilangilile Yohane ilyo Ubufumu bwali no kutendeka ukuteka. Atile: “Kuli imfumu cinelubali (7): shisano shaliwa, imo icilipo, imbi icili tailaisa, lelo ilyo ikesa ikekala fye inshita iinono.”—Ukusokolola 17:10.

Ilyo Yohane alelemba aya mashiwi ninshi kale kale “imfumu” nelyo amabufumu 5 yaliwa, aya amabufumu ni: Egupti, Asiria, Babiloni, Madai na Persia, na Grisi. Ubufumu ubo umutumwa Yohane atile ‘bucilipo’ bufumu bwa Roma. E ico kanshi ukulingana ne lyashi lya mu Baibolo, bufumu bumo fye pa mabufumu ayakwatishe amaka e bwasheleko. Bushe bufumu nshi ubo bwine? Bukateka imyaka inga? Ifi fipusho fyala-asukwa muli ino ine Loleni!

[Icikope pe bula 10]

Umusebo wa Api umo Paulo alepita

[Icikope pe bula 10]

Tiberi Kaisare alilumbulwa pamo na balashi bambi abena Roma mwi buuku lya kwa Luka

[Icikope pe bula 11]

Icilibwe apo balemba ishina lya kwa Ponti Pilato

[Icikope pe bula 12, 13]

Icikope ca kwa Titus, mwana Vespasian, pa ndalama ya bena Roma

[Abatusuminishe]

Musée de Normandie, Caen, France

[Icikope pe bula 13]

Ico baimika mu Roma ico beta ati Arch of Titus, icibebukishako ifyo bacimfishe umusumba wa Yerusalemu mu 70 C.E.

[Abatusuminishe Ukubomfya Ifikope pe bula 10]

Top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, bust of Tiberius Caesar: Photograph taken by courtesy of the British Museum