Cinshi Cabe Cine pa lwa Betlehemu na Krisimasi?

“LINTU twatontonkanya pa lwa ca Nkama ca Betlehemu te kuti tucilikile ifipusho no kutwishika ukwisa ku muntontonkanya wesu.”—Bethlehem, ica kwa Maria Teresa Petrozzi.

‘Mulandu nshi ifipusho no kutwishika?’ e fintu pambi wingepusha. Na kuba, ifisumino fyalekanalekana ukukuma kuli Krisimasi, ne fifulo fyaampana ne fi fisumino, fyaimikwa pa cishinka. Nelyo bushe e fyo?

Ni Lilali Afyelwe?

Ukulosha ku bushiku bwa kufyalwa kwa kwa Yesu, Maria Teresa Petrozzi epusho kuti: “Ni lilali mu cine cine lintu Kalubula afyelwe? Kuti twatemwa ukwishiba te mwaka fye weka lelo na kabili umweshi, ubushiku, ne awala. Ukulungika kwa mapendo takwapeelwa ifwe.” New Catholic Encyclopedia yafwilisha ici ukuti: “Ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Yesu Kristu kuti bwasangwa mu kupalamako fye.” Isosa ukulosha ku bushiku bwapeelwa ku kufyalwa kwa kwa Kristu ukuti: “Ubushiku bwa December 25 tabumfwana no kufyalwa kwa kwa Kristu lelo ku malyo ya Natalis Solis Invicti, umutebeto wa kasuba ka ciRoma pa solstice (inshita ya bushiku atemwa ubwalepesha nelyo ubwaipipisha mu mwaka).”

E co pambi kuti waipusho kuti, ‘Nga ca kuti Yesu tafyelwe pa December 25, ni lilali afyelwe?’ Ukufuma muli Mateo ifipandwa 26 na 27, tulomfwikisha ukuti Yesu afwile pa nshita ya ca Kucilila ca ciYuda, icatendeke pa April 1, 33 C.E. Ukulundapo, Luka 3:21-23 atweba ukuti Yesu aali mupepi ne myaka 30 iya bukulu lintu atendeke ubutumikishi bwakwe. Apantu ubutumikishi bwakwe ubwa pe sonde bwapwile pa myaka itatu na citika, aali mupepi ne myaka ya bukulu 33 1/2 pa nshita ya mfwa yakwe. Kristu nga alikumanishe imyaka ya bukulu 34 ne myeshi mutanda pa numa, icali no kuba muli ifyo mupepi na October 1. Nga ca kuti twapenda ukubwelela ku numa lintu Yesu afyelwe, tufika, te pa December 25 nelyo January 6, lelo mupepi na October 1 uwa mwaka 2 B.C.E.

Cili na kabili icalingo kumona ukuti mu kati ka mweshi wa December, Betlehemu ne fya mushingulukako fya uko filacula ku miceele yatalala iya mupepo, imfula ya mpepo, kabili inshita shimo imfula yabuuta. Umo tasanga abacemi ne mikuni yabo ku nse ubushiku mu kati ka ilya nshita. Ici tacili cinjelengwe ca miceele ica ndakai. Amalembo yacita lipoti ukuti imfumu ya kwa Yuda Yehoyakimu “yaikele mu ŋanda ya pa mwela, [mu mweshi walenga pabula, NW] [Kislebu, ukulingana na pa kati ka November na December], no mulilo pa conto ca ku cinso ca iko waleaka.” (Yeremia 36:22) Alekabila icikabilila pa kubo wakaba. Ukulundako, pali Esra 10:9, 13 tusanga ubushininkisho bwalengama ubwa kuti umweshi wa Kislebu wali ni “nshita ya mfula iingi, twafilwo kwiminina pa nse.” Conse ici cilangilila imibele ya miceele mu Betlehemu mu December tailinga ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa fya kuponako fyalundana no kufyalwa kwa kwa Yesu Kristu.—Luka 2:8-11.

Ni pa Cifulo Nshi?

Mimwene nshi iyalinga iya cifulo icali ulubali lwa kupuutamo ku nkondo ya Crimea (1853-56), ‘ukushomboka kwa kusumyo mulopa’ ukwasendele imyeo ya bashilika ba ku France ukucila pa makana umwanda? Bushe ilya ncende mu cituntulu cifulo cafyalilwepo Yesu?

Pa kutendeka, Baibolo iine tailumbula icifulo ca cine cine ica kufyalwa kwa kwa Yesu. Mateo na Luka bashininkisha ukuti ukufyalwa kwa kwa Yesu kwafikilishe ubusesemo bwa buMesia pali Mika 5:2, ubwali na busobela ukuti “uukaba kateka muli Israele, uo intulo shakwe sha ku kale,” aali no kufuma mu Betlehemu. (Mateo 2:1, 5; Luka 2:4) Yonse yabili amabulondoloshi yalembwa aya Malandwe yalumbula ifikabilwako fye epela, ukufilumbula, ukuti Yesu afyalilwe mu Betlehemu kabili, ukulingana na Luka, ukuti akanya kapombelwe nsalu no kulaalikwa mu mulimba.—Luka 2:7.

Mulandu nshi bakalemba ba Malandwe tabalundileko ukulonsha na kumbi? Maria Teresa Petrozzi amono kuti: “Bakabila be landwe lisuma basulileko uku kulonsha, mu kumonekesha pa mulandu wa kuti balanguluka kwene ukwabulamo bupilibulo.” Na kuba, cili camonekesha ukuti Yesu umwine wine talangulwike ukulonsha kwa kufyalwa kwakwe nga ukucilisha ukwabamo bupipilibulo, pantu tabala ambulwa nelyo fye muku umo ngo ulelumbula atemwa ubushiku bwa kufyalwa kwakwe nelyo icifulo ca cine cine ica kufyalwa kwakwe. Nelyo fye cingati afyalilwe mu Betlehemu, Yesu tamwene cilya cifulo ngo mushi wakwe, lelo incende ya Galili yaloshiweko nga “ku mwabo.”—Marko 6:1, 3, 4; Mateo 2:4, 5; 13:54.

Ukubelengwa kwa kwa Yohane 7:40-42 kulango kuti abantu mu cinkumbawile tabaishibe pa lwa cifulo ca kufyalwa kwakwe, ukutontonkanya ukuti afyalilwe mu Galili: “Bambi balati, Yaba! bushe ni mu Galili e mwingafuma Kristu?” Ukushimpwa pa calembelwe pali Yohane 7:41, The Church of the Nativity, Bethlehem cisondwelela ukuti: “Ukuti ukulanshanya kwa musango uyo kwalimine takufumyapo mu kwine kweka icishinka ca kuti Kristu afyalilwe mu Betlehemu; lelo mu kucefyako kulanga ukuti abengi aba mu ba kubishanya Nankwe tabaali abaibukila ulwa cene.”

Cili pa bwelu ukuti mu kati ka nshita ya bumi bwine bwa kwa Yesu ubwa pe sonde, tasabankenye ukulonsha kwa kufyalwa kwakwe. Takuli ukukomailapo kwabikilwe pa cifulo ca kufyalwa kwakwe. Cinshi, lyene, cili e cishinte ca cisumino ca kuti Ulucengo lwa Nativity e ncende uko Yosefe aletele Maria pa kuti wene apaapileko?

Petrozzi mu kufumaluka asumino kuti: “Tacingacitika ukwishiba mu kushininkisha nampo nga ulucengo lwali ni lumo ulwa ninga sha cifyalilwa ishabule mpendwa ishaliko mu bwina mupalamano bwa Betlehemu, nelyo ulucengo ulwabomfiwe nge tanga mu cikuulwa ca kulalamo abalendo. Nangu cibe fyo, icishilano icibwelela ku numa kuli citika wa kubalilapo uwa mwanda wa myaka walenga 2, calibe caumfwika nga nshi; cili lucengo lwe tanga.”—Utulembo tunono twesu.

Cishilano ca Fye

Maria Teresa Petrozzi na R. W. Hamilton, capamo na basambi bambi abalekanalekana aba lyashi lya kale ilya Betlehemu, balangilila ukuti Justin Martyr, uwa mu mwanda wa myaka walenga ibili C.E., aali e wa kubalilapo ukutungo kuti Yesu afyalilwe mu lucengo, ukwabulo kulanda mu kulungatana ni cili kwi. Hamilton asondwelela ukulosha ku bulondoloshi bwa kwa Justin Martyr ukuti: “Ici cili ca kuloshako kwa mu lupita, kabili ukutunga ukuti St. Justin akwete mu muntontonkanya ininga yaibela, kabili nalyo line ukuti alelosha ku Ninga ya ndakai iya Nativity, kuti caba kupatikisha mu kucishamo ubushininkisho bwe shiwi limo.”

Mu tulembo twa pe samba Hamilton alembo kuti: “Ubulondoloshi bwalembwa ubwa Nativity ubumoneka muli ‘Book of James’ iya lyashi lyaishibikwa ilishashininkishiwa nelyo ‘Protevangelium’, ilyalembelwe mupepi ne ciputulwa cimo cine, na co cine ciletako ininga, lelo lilondolola yene nge yabela pa kati na nkati ukuya ku Betlehemu. Ukufika pali ino nshita ukulingana no kucindama ukuli konse ukwa mu lyashi lya kale uko cakwata ilyashi litubulula ukuti icishilano tacalundanishiwe ne ncende iili yonse imo, mu cishinka te mu kuba ne Ninga ya Nativity.”

Bakalemba ba butotelo aba mu mwanda wa myaka walenga itatu Origen na Eusebius bakakila icishilano nga fintu caishibikwe lilya ku cifulo caibela. Hamilton apelulula ukuti: “Lintu fye ilyashi lyabele ilyalambatikwa ku ninga yaibela mu kupalako talyali no kulalulumba; kabili cili bwino ukusondwelelo kuti ininga yalangilwe ku batandashi mu kwangufyanya pa numa ya A.D. 200 yali imo ine ne Ninga ya ndakai iya Nativity.”

W. H. Bartlett, mu citabo cakwe Walks About the City and Environs of Jerusalem (1842), atungenye ukulosha kuli ulu lucengo ukuti: “Nangu cingati icishilano ca kuti ici e cifulo cafyalilweko Umupusushi wesu, cili ca cishale cakwato mucinshi, ukulumbulwa na St. Jerome, uwaikele no kufwila mu kalyati ka bwina mupalamano, incende yalipusana no kucitikako, kwati fintu pambi cingacitika mu nshita mu nshita ukuti incengo shilabomfiwa nga matanga mu Palestine, ici cabesha pa nshi ukucila fintu cingabe calinga ku mifwaile ya musango uyo; kabili lintu twalanguluka, mu kulundako, ukongama kwa bashimbe baume aba butotelo ukupampamina ukumoneka kwa fya kuponako fikalamba ifya mu malembo mu ncengo, nakalimo ukufuma ku kwebekesha kwa ncende sha musango uyo, ukuituntumba kwa kulwisha icifulo kumoneka mupepi no kwa kupelako.”

Cinshi twingasondwelela ukufuma ku bushininkisho bwa mu lyashi lya kale ubwabapo kabili, ukucilapo kucindama, ukufuma ku cishinka ca mu Malembo ica kuti nangu fye ni Yesu atemwa abasambi bakwe tabacindamike icifulo afyalilweko? Cili icamonekesha ukuti lintu Namfumu Helena, nyina wa kwa Konstantino Mukalamba, apampamike icifulo ca Icalici lya Nativity mu mwaka wa 326 C.E., acitile fyo pa cishinte ca cintu Hamilton aloshako pamo ngo ‘kwampana ku cishilano ca nshita yalepa.’ Tacali pa cishinte ca bushinino bwa mu lyashi lya kale nelyo ubwa mu Baibolo.

Ici citungulula ku kusondwelela kwalundwako ukwa kuti icifulo ca cine cine icafyalilweko Kristu tacaishibikwa. Bushe cili ica mano, kanshi, ukuti aba busumino bali no kwenda inyendo sha mushilo ukuya ku fifulo fya musango uyo pamo nga Ulucengo lwa Nativity no kufishinshimuna? Nga ca kuti, mu cine cine, ifya musango uyo fyali ifyafwaikwa ku Bena Kristu, bushe Yesu umwine wine nga taishibishe abasambi bakwe ulwa kukakililwako nelyo fye uyo musango wa kufwaya pa lubali lwakwe? Bushe nga tacalembelwe mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo, pa kuti icalo ca mutundu wa muntu cibelenge? Pa kuti ubushininkisho bwa musango uyo tabusangwa mu kumonekesha ukufuma mu Malembo ya Mushilo, tucita bwino ukufwailisha cintu Yesu alangulwike ukuba icawaminwa ukusefya.

Te mulandu na fintu twingasapika, akashita fye keka ako tukasanga ukuti abasambi ba kwa Yesu baali no kusefya ukupulinkane nkulo yali ni mfwa yakwe iya bulilambo. Afwile muli shinde, bwangu bwangu fye pa numa ya kusefya ica kulya ca ca Kucilila kwakwe ukwa kulekelesha pamo na basambi bakwe. Pali kalya kashita akambishe abasambi bakwe aba busumino ukukwata ica kulya ca cimpashanya ukubomfya umukate ushatutumuka, ukupala matzoth, no mwangashi wakashika. Ukulosha kuli uku kusefya kwayanguka, ukwacitike ntanshi pa April 1, 33 C.E., akambishe ukuti: “Citeni ici ku kunjibukisha.”—Luka 22:19, 20.

Mu cumfwila kuli uku kukambisha kwa mu Malembo ukufuma kuli Yesu umwine wine, Inte sha kwa Yehova ukupulinkane calo balasefya cila mwaka Icibukisho ca mfwa ya kwa Kristu iya bulilambo. Tabacitila uku kulongana kwa Bwina Kristu pa cifulo cimo icaibela mu muputule wa pa mulu mu Yerusalemu, pantu Yesu talondolwele mu kulungatika ico. Lelo ukupulinkane calo conse, balalongana mu Mayanda yabo aya Bufumu na pa fifulo fimbi ifyalinga ifya kulonganinapo mu bwikashi bwabo. Ukusefya kwakonkapo kukacitika pa March 30, 1991, pa numa ya kuwa kwa kasuba. Ulelaalikwa ukusangwako pa Ŋanda ya Bufumu iya Nte sha kwa Yehova mupepi na ku mobe.

Pa kusangwa kuli uku kusefya kwacindama mu cumfwila ku kukambisha kwa kwa Yesu, tauli no kwenda ukuya ku Yerusalemu nelyo ku Betlehemu. Nangu fye ni Yesu atemwa abasambi bakwe tabapeele ukucindama ku fifulo nge ncende sha kutontapo kusakamana isha kupepa kwa Bwina Kristu. Mu kupusanako, Yesu aebele umwanakashi umwina Samaria, uwashimpile ukupepa kwakwe pa Gerisimu, ulupili mu Samaria, ku kapinda ka ku kuso aka Yerusalemu ukuti: “We mwanakashi, ntetekela, inshita ileisa ilyo tamwakapepele Tata nangu ni mu lupili ulu nangu ni mu Yerusalemu. Lelo inshita ileisa, na nomba e ko ili, ilyo bakapepa bene bene bakapepela Tata mu [mupashi] na mu cine; pantu na Tata afwaya aba musango uyu babe aba kumupepa.”—Yohane 4:21, 23.

Abo abapepela Wishi mu mupashi na mu cine tabashintilila pa fifulo fyaibela, pamo nga Betlehemu, nelyo pa fintu, pamo nge fipasho, mu kupepa kwabo. Umutumwa Paulo atile: “Ilyo tuli mu mubili ku mwesu tatuli pamo na Shikulu (pantu twendela mu kutetekela, te mu kumona).”—2 Abena Korinti 5:6, 7.

Nangu cibe fyo, kuti nalyo line waetetula, ni shani fintu umo engapepa Lesa mu musango wapokelelwa kuli wene? Umuku ukakonkapo lintu umo uwa Nte sha kwa Yehova aisa pa mwinshi obe, twapaapaata mwipushe.

[Icikope pe bula 5]

Muli shinde, imfula yabuuta kuti pambi yafimba umushili onse mupepi na Betlehemu. Bushe abacemi kuti balaala ku nse ne mpaanga shabo?

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ifikope pe bula 7]

Icalici lya Nativity mu Betlehemu no lucengo lwa iko ulwa pa nshi

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian