Amaholide

Ubulondoloshi: Inshiku isho shishibikilwa ku kukanabomba ku ncito ya ku mubili na ku sukulu sha kwibukisha kwa cicitika. Inshiku sha musango yo na kabili shaba tushita twa mitebeto ya lupwa nelyo ubwikashi. Abakanamo kuti bashimona nge sha butotelo nelyo ukuba apakalamba imilandu ya kwangalila pamo.

Bushe Krisimasi kusefya kwashimpwa pali Baibolo?

Ubushiku bwa kusefya

Cyclopædia ya kwa M’Clintock na Strong isoso kuti: “Ukusunga Krisimasi takwaba ukwasontwa na bulesa, nelyo ukuba ukwa ntulo ya Cipingo Cipya. Ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Kristu te kuti bushininkishiwe ukufuma mu Cipingo Cipya, nelyo, mu cituntulu, ukufuma ku ntulo iili yonse imbi.”—(New York, 1871), Vol. II, ibu. 276.

Luka 2:8-11 alanga ukuti bakacema bali mu mpanga ubushiku pa nshita ya kufyalwa kwa kwa Yesu. Icitabo Daily Life in the Time of Jesus cilondololo kuti: “Imikuni . . . yalepwisha akapepo mu cifulo cacingililwa; kabili ukufuma kuli ici ceka kuti camonwa ukuti ubushiku bwa cishilano ubwa Krisimasi, mu kapepo, mu kupalako tabwingaba ubwalungikwa, apantu Ilandwe lisoso kuti bakacema bali mu mpanga.”—(New York, 1962), Henri Daniel-Rops, ibu. 228.

The Encyclopedia Americana itwebo kuti: “Umulandu wa kwimikila December 25 nga Krisimasi mu nshila imo wabo uushaumfwika, lelo ilingi line calimonwo ukuti ubushiku bwasalilwe ku kuumfwana ne mitebeto ya cisenshi iyacitike mupepi ne yo nshita ya kulingana kwa kasuba no bushiku, lintu inshiku shatendeka ukulepa, ku kusefya ‘ukufyalwa cipya cipya ukwa kasuba.’ . . . Saturnalia ya ciRoma (umutebeto wapeelwe kuli Saturn, lesa wa bulimi, na ku maka yapuputulwa aya kasuba), na o wacitike pali iyi nshita, kabili ifibelesho fimo ifya Krisimasi fyatontonkanishiwa ukukwate mishila muli uku kusefya kwa cisenshi ukwa pa kale.”—(1977), Vol. 6, ibu. 666.

New Catholic Encyclopedia isumino kuti: “Ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Yesu Kristu tabwaishibikwa. Amalandwe tayalanga ubushiku nelyo umweshi . . . Ukulingana no kutubulula kwa kwa H. Usener . . . kabili ukwapokelelwa ku basambi abengi ilelo, ukufyalwa kwa kwa Kirstu kwapeelwe ubushiku bwa nshita ya kulingana kwa bushiku na kasuba ukwa mu kapepo ka (December 25 muli kalenda wa kwa Julian, January 6 uwa cina Egupti), pa mulandu wa kuti pali ubu bushiku, ilintu akasuba katendeke ukubwela kwa kako ku lwelele lwa ku kapinda ka ku kuso, abasenshi baipeelesha aba Mithra basefeshe dies natalis Solis Invicti (ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa kasuba ashingacimfiwa). Pa Dec. 25, 274, Aurelian abilishe lesa kasuba nga kafwilisha mukalamba uwa buteko no kupeele tempele kuli wene mu Campus Martius. Krisimasi yatendeke pa nshita lintu ukupepa akasuba ukucilisha kwali ukwakosa pa Roma.”—(1967), Vol. III, ibu. 656.

Aba mano, nelyo baMagi batungulwilwe ku lutanda

Abo baMagi mu cishinka baali ni bakalengula ba ntanda ukufuma ku kabanga. (Mat. 2:1, 2, NW; NE) Nelyo cingatila ukulengule ntanda kwabo kwaseeka pa kati ka bantu abengi ilelo, icibelesho mu kukosa calisenukwa muli Baibolo. (Mona amabula 205, 206, pe samba lya mutwe ukalamba “Ishamo Lishingalulwa”) Bushe Lesa kuti atungulula kuli Yesu afyelwe nomba line abantu abo ifibelesho fyabo Asenwike?

Mateo 2:1-16 alanga ukuti ulutanda lwatungulwile abalengule ntanda mu kubalilapo ku Mfumu Herode kabili lyene kuli Yesu no kuti Herode afwaile Yesu ukwipaiwa. Takwaba ukulumbulula ukuli konse ukwa kuti uuli onse umbi pa mbali ya balengule ntanda alimwene “ulutanda.” Pa numa lintu baile, malaika wa kwa Yehova asokele Yosefe ukufulumukila ku Egupti ku kucingilila umwana. Bushe ulo “lutanda” lwali cishibilo cafumine kuli Lesa nelyo cafumine ku muntu umo uwalefwaya Umwana wa kwa Lesa ukonaulwa?

Mona ukuti ubulondoloshi bwa Baibolo tabusoso kuti basangile akanya mu mulimba, nga fintu cilangililwa mu cishilano mu kulenga kwa Krisimasi. Lintu abalengule ntanda bafikile, Yesu na bafyashi bakwe baleikala mu ŋanda. Ukukuma ku mushinku wa kwa Yesu pali iyo nshita, ibukisha ukuti, ukushimpwa pa cintu Herode aumfwile ukufuma ku balengule ntanda, abilishe ukuti abalumendo bonse mu citungu ca Betelehemu aba myaka ibili no kucepako baali no konaulwa.—Mat. 2:1, 11, 16.

Ukupeele fya bupe pamo ngo lubali lwa kusefya; amalyashi ya kwa Santa Claus, Wishi wa Krisimasi, na fimbipo

Icibelesho ca kupeele fya bupe fya Krisimasi tacashimpwa pa cacitilwe na baMagi. Nga fintu cilangilwe pa mulu, tabafikile pa nshita ya kufyalwa kwa kwa Yesu. Mu kulundapo, bapeele ifya bupe, te kuli umo no munankwe, lelo ku mwana Yesu, mu kumfwana ne caali icibelesho iyo nshita pa kutandalila abantu bacindama.

The Encyclopedia Americana ilondololo kuti: “Mu kati ka Saturnalia . . . imitebeto yali iyaanana, kwali no kupeelana ifya bupe.” (1977), Vol. 24, 299) Mu milandu iingi ico cimininako umupashi wa kupeela kwa Krisimasi—ukupeeleshanya ifya bupe. Umupashi ubelebeshiwa mu kupeela ubupe ukwa musango yo tauleta nsansa sha cine cine, pantu utoba ifishinte fya bwina Kristu pamo nge fyo fisangwa pali Mateo 6:3, 4 na 2 Abena Korinti 9:7. Mu kushininkisha umwina Kristu kuti apeela ifya bupe kuli bambi pamo nge numbwilo ya kutemwa pa nshita shimbi mu kati ka mwaka, ukucite fyo imiku iingi ukulingana na fintu alefwaya.

Ukushintilila pa cifulo twikalako, abana bebwa ukuti ifya bupe filetwa na Santa Claus, St. Nicholas, Wishi wa Krisimasi, Père Noël, Knecht Ruprecht, baMagi, intuse Jultomten (nelyo Julenissen), nelyo indoshi yaishibikwa nga La Befana. (The World Book Encyclopedia, 1984, Vol. 3, ibu. 414) Kwena, takwaba nangu limo ilya aya malyashi lyaba ilya cine mu cishinka. Bushe ukushimika amalyashi ya musango yo kulakuula mu bana umucinshi wa cine, kabili bushe icibelesho ca musango yo cilacindika Yesu Kristu, uwasambilishe ukuti Lesa afwile ukupepwa mu cine?—Yoh. 4:23, 24.

Bushe kwaliba icili conse icalubana ku kwakana mu kusefya uko pambi kwingakwata intulo ishili ya bwina Kristu cikulu fye takulecitwa pa milandu ya butotelo?

Efes. 5:10, 11: “Esheni ukwishibe fintu ifitemuna Shikulu, Kabili mwiba ne senge na bo mu milimo iishitwala iya mfifi; lelo ukwebaula kwena mwebaule.”

2 Kor. 6:14-18: “Ubulungami no bupulumushi kuti fyayampana shani? napamo ulubuuto ne mfifi kuti fyakwate senge shani? Kabili kuli ukuumfwana nshi kuli Kristu na Beliali? napamo ukulingana nshi ku watetekela no ushatetekela? Kabili kuli ukusuminishanya nshi kwi tempele lya kwa Lesa no tulubi? . . . E ico fumeni mwi bumba lyabo, mupaatukeko, e fyo asosa [Yehova], kabili mwiikatako ku cishasanguluka; na ine nkamusekelela, . . . na imwe mukaba abana bandi abaume na bana bandi abanakashi, e fyo asosa [Yehova] wa maka yonse.” (Ukutemwa kwa cine cine ukwa kuli Yehova no kufwaisha kwakosa ukwa kumutemuna kukafwilisha umuntu ukulubukako ukufuma ku fibelesho fishili fya bwina Kristu ifyo pambi fyakwete ukwipukisha kwa mu nkuntu. Umuntu uo mu cishinka aishiba no kutemwa Yehova tayumfwa ukuti pa kusengauka ifibelesho ifyo ficindika balesa ba bufi nelyo ifyo filundulula ubufi mu nshila iili yonse alepusulwe insansa. Ukutemwa kwa cine cine kumulenga ukusekelela, te pa cishilungeme, lelo pamo ne cine. Mona 1 Abena Korinti 13:6.

Linganyako Ukufuma 32:4-10. Mona ukuti abena Israele bapokelele icibelesho ca butotelo bwa cina Egupti lelo bacipeele ishina lipya, “umutebeto we lambo kuli Yehova.” Lelo Yehova alibakandile icabipisha pa lwa ici. Ilelo tumona fye ifibelesho fya mwanda wa myaka uwalenga 20 ukulundanishiwa na maholide. Fimo kuti fyamoneka ukuba ifyabulo kucena. Lelo Yehova aliimwenene ifibelesho fya butotelo bwa cisenshi uko ifi fyafuma. Bushe imimwene yakwe tailingile ukuba e yacindama kuli ifwe?

Icilangililo: Tutile ibumba lyaisa pa ŋanda ya munyamata ukusosa ukuti babeele palya ku kusefya ubushiku bwakwe ubwa kufyalwa. Tatemwa ukusefya inshiku sha kufyalwa. Tatemwa ukumona abantu ukulisha nelyo ukukolwa nelyo ukuibimba mu myendele yasekemuka. Lelo bamo aba bene balacita ifyo fintu fyonse, kabili baleta ifya bupe ku uuli onse ukufumyako fye wene! Pa mulu wa ici conse, basala ubushiku bwa kufyalwa kwa umo uwa balwani ba uyo muntu pamo ngo bushiku bwa kusefya. Ni shani fintu umuntu engayumfwa? Bushe kuti wafwaya ukubuulamo ulubali? Ici mu cine cine e cilecitwa ku kusefya kwa Krisimasi.

Ni ntulo nshi iya Isita ne fibelesho fyayampana na yene?

The Encyclopædia Britannica ilandapo ukuti: “Tamwaba kulangilila kwa kubaka umutebeto wa Isita mu Cipingo Cipya, nelyo mu fyalembwa fya Bashibo ba butumwa. Ukushila kwa nshita shaibela ni mfundo ishaliko mu mintontonkanya ya bena Kristu ba kubalilapo.”—(1910), Vol. VIII, ibu. 828.

The Catholic Encyclopedia itweba ukuti: “Ifibelesho fikalamba ifingi ifya cisenshi, ukusefya ukubwela kwa shinde, fyaselela kuli Isita. Ilini cishibilo ca kupuuka kwa bumi nelyo shinde ya mu kubangilila. . . . Akalulu cishibilo ca cisenshi kabili lyonse kaba cishibilo ca lufyalo.”—(1913), Vol. V, ibu. 227.

Mu citabo The Two Babylons, kuli Alexander Hislop, tubelengo kuti: “Cinshi cintu ishina Isita lipilibula? Te shina lya buKristu. Lyakwata intulo ya liko iya cina Kaldi pa mpumi fye ya iko. Isita te cintu cimbi ukucila pali Astarte, limo ilya malumbo ya Beltis, namfumu wa mu mulu, uo ishina, . . . nga fintu lyasangwa na Layard pa fyaimikwa fya Assyria, ni Isita. . . . Ilyo e lyashi lya kale ilya Isita. Ukusefya kwaseeka uko na nomba kucitwa pa ciputulwa ca nshita ya ciko iya kusefya kushininkisha mu kulinga ubunte bwa lyashi lya kale ukukuma ku musango wa iko uwa cina Babiloni. Imikate ya misalaba iya Good Friday, na mani ye langi aye Pasaka nelyo Easter Sunday, fyalemoneka mu kusefya kwa bena Kaldi pamo fye nga fintu fimoneka ilelo.”—(New York, 1943), amabu. 103, 107, 108; linganyako Yeremia 7:18.

Bushe ukusefya kwa Mwaka Upya kwalibipa ku bena Kristu?

Ukulingana na The World Book Encyclopedia, “Kateka wa cina Roma Julius Caesar e waimike January 1 pamo ngo Bushiku bwa Mwaka Upya mu 46 B.C. Abena Roma bapeele ubu bushiku kuli Janus, lesa wa mpongolo, iminshi, ne ntendekelo. Umweshi wa January wainikwe kuli Janus, uwakwete ifinso fibili—cimo icalelolesha ku ntanshi na cimbi icalelolesha ku numa.”—(1984), Vol. 14, ibu. 237.

Fyonse fibili ubushiku ne fibelesho fyalundanishiwa no kusefya kwa Mwaka Upya fyalipusanapusana ukufuma ku calo cimo ukuya kuli cimbi. Mu fifulo ifingi ukuwowota no kunwa fyaba ulubali lwa kusefya. Nangu cibe fyo, Abena Roma 13:13 afundo kuti: “Twende busaka busaka nga mu kasuba; te mu kukolwakolwa, te mu kukunda na muli bucisenene, te mu fikansa na mu kalumwa.” (Mona na kabili 1 Petro 4:3, 4; Abena Galatia 5:19-21.)

Cinshi calenga amaholide ya kwibukisha “imipashi ya bafwa”?

Ukulembwa kwa mu 1910 ukwa The Encyclopædia Britannica kulondololo kuti: “Ubushiku bwa Myeo Yonse . . . ubushiku bwaimikwe pa mbali kwi Calici lya ciRoma Katolika ku kwibukisha kwa ba busumino abaya. Ukusefya kwashimpwa pa cifundisho ca kuti imyeo ya ba busumino pa mfwa tayasangululwa ukufuma ku membu shingelelwa, nelyo tabakonsolwelwa ku mampuulu yapita, te kuti bapokelele icimonwa ce Shuko, no kuti limbi kuti baafwiwa ukucite fyo kwi pepo ne lambo lya minsa. . . . Ifisumino fimo ifyaseeka ifyalundanishiwa ku Bushiku bwa Myeo Yonse fya ntulo ya cisenshi ne nshita sha pa kale shishingebukishiwa. Muli ifyo abafwa basuminwa ku bantuuntu fye ba fyalo ifingi ifya ciKatolika ukubwelela ku mayanda yabo aya kale pa bushiku bwa Myeo Yonse no kwakane ca kulya na ba mweo.”—Vol. I, ibu. 709.

The Encyclopedia Americana isoso kuti: “Imisango ya fibelesho fyalundanishiwa na Halloween kuti yalonshiwa ku kusefya kwa Druid mu nshita sha pa ntanshi ya bwina Kristu AbaCelt balikwete imitebeto ya balesa bakalamba babili—lesa kasuba na lesa wa bafwa (uwaleitwa Samhaini), uo umutebeto wakwe walebakwa pa November 1, ukutendeka kwa Mwaka Upya uwa Celtic. Umutebeto wa bafwa panono panono walilundanishiwe mu kusefya kwa bwina Kristu.”—(1977), Vol. 13, ibu. 725.

Icitabo: The Worship of the Dead cisonta kuli iyi intulo: “Inshimi sha nko shonse isha pa kale shalundanishiwa ne fiponako fya Lyeshi. . . . Amaka aya uku kupaasha yalilangililwa ku cishinka ca kubaka kwa mutebeto ukalamba uwa bafwa mu kwibukisha iciponako, te ku nko fye isho shaba mupepi no kuumfwana lumo no lunankwe, lelo kuli isho shapaatukana apakalamba, ponse pabili kuli babemba bakalamba ne myanda ya myaka iya nshita, Uyu mutebeto, mu kulundapo, wamonwa kuli bonse nelyo mupepi no bushiku bwine, ubo ukulingana no bulondoloshi bwa kwa Mose, Ilyeshi lyacitikilepo, uko e kuti, ubushiku bwalenga ikumi na cinelubali ubwa mweshi walenga ibili—umweshi ulingana mupepi na November yesu.” (London, 1904, Colonel J. Garnier, ibu. 4) Muli ifyo ukusefya mu cishinka kwatendeke no kucindika abantu abo Lesa aonawile pa mulandu wa bubi bwabo mu kasuba ka kwa Noa.—Ukute. 6:5-7; 7:11.

Amaholide ya musango yo ayacindika “imipashi ya bafwa” kwati baali aba mweo ciputulwa na cimbi icapusana ku bulondoloshi bwa Baibolo ubwa mfwa pamo nge mibele ya kukanaishiba icili conse umupwilapo.—Luk. Mil. 9:5, 10; Amalu. 146:4.

Ukukuma ku kutendeka kwa cisumino muli bumunshifwa bwa mweo wa bantunse, mona amabula 139, 140, pe samba lya mutwe ukalamba “Imfwa,” na mabula 415, 416, pe samba lya “Umweo.”

Cinshi caba intulo ya Bushiku bwa Valentine?

The World Book Encyclopedia itweba ukuti: “Ubushiku bwa Valentine bwisa pa bushiku bwa mutebeto bwa bafwilile cisumino babili aba bwina Kristu abapusanapusana abe shina lya Valentine. Lelo ifibelesho fyalundanishiwa ku bushiku . . . nakalimo fyafumine ku mutebeto wa pa kale uwa ciRoma uwa Lupercalia uwacitike cina February 15. Umutebeto wacindike Juno, lesa mwanakashi uwa ciRoma uwa banakashi ne cupo na Pan, lesa wa cifyalilwa.”—(1973), Vol. 20, ibu. 204.

Cinshi caba intulo ya cibelesho ca kwimika pa mbali ubushiku bwa kucindika banyina?

Encyclopædia Britannica isoso kuti: “Umutebeto wafumishiwe ku cibelesho ca kupepa nyina mu Greece wa pa kale. Ukupepa nyina ukwa lyonse, mu kuba no kusefya kwa Cybele, nelyo Rhea, Nyina Mukalamba uwa Balesa, kwacitilwe pa Ides ya March ukupulinkana Asia Minor.”—(1959), Vol. 15, ibu. 849.

Fishinte nshi ifya mu Baibolo filondolola ifyo abena Kristu bengamona ukwakana mu kusefya ukwibukisha ifiponako mu lyashi lya kale ilya luko ilya bupolitiki?

Yoh. 18:36, NW: “Yesu alyaswike [kateka wa ciRoma] ati: ‘Ubufumu bwandi tabuli lubali lwa ici calo.’”

Yoh. 15:19; NW: “Nga mwali ulubali lwa calo [abakonshi ba kwa Yesu], icalo kuti catemwa abo bali ba ciko. Nomba pa mulandu wa kuti tamuli lubali lwa calo, lelo namusalile ukumufumya mu calo, pa mulandu uyu icalo calimupata.”

1 Yoh. 5:19: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (Linganyako Yohane 14:30; Ukusokolola 13:1, 2; Daniele 2:44.)

Amaholide yambi aya cikaaya na ya luko

Yengi. Te yonse yengalandwapo pano. Lelo ifyebo fya lyashi lya kale ifipayanishiwe pa mulu filepeela ukulangilila ukukuma ku ca kufwaya mu kulundana na holide iili yonse, ne fishinte fya Baibolo ifilandilwepo kale filepayanya ukutungulula kwalinga kuli abo bantu ukufwaisha kwabo kwa kubalilapo kwaba kucita icaba ica kutemuna kuli Yehova Lesa.