Yesu Kristu

Ubulondoloshi: Umwana wa kwa Lesa uwafyalwa eka, e Mwana eka waletelweko na Yehova. Uyu Mwana e beli lya kulengwa konse. Ukupitila muli wene ifintu fimbi fyonse mu mulu na pano isonde fyalilengelwe. E muntu wa cibili uwakulishapo mu kubumbwa konse. Ni uyu Mwana uyo Yehova atumine kwi sonde ukutuula ubumi bwakwe nge lambo lya mutundu wa muntu, muli ifyo ukwisule nshila ku bumi bwa muyayaya ubwa abo bufyashi bwa kwa Adamu abengabomfye citetekelo. Uyu Mwana umo wine, abwelele ku bukata bwa ku mulu, nomba ateka nge Mfumu, mu kuba no bulashi bwa konaula bonse ababifi no kubomba imifwaile ya kwa Wishi ya pa kutendeka iye sonde. Umusango wa ciHebere uwe shina Yesu lipilibula “Yehova E Pusukilo”; Kristu lyalingana ku lya ciHebere Ma·shiʹach (Mesia), ilipilibula “Uwasubwa.”

Bushe Yesu Kristu muntu umutuntulu, uwa lyashi lya kale?

Baibolo iine yeka e bushinino bukalamba ukuti Yesu Kristu muntu wa lyashi lya kale. Icalembwa mu Malandwe tacili lyashi lyafisama ilya fiponako pa nshita ishalumbulwa ne cifulo icabulwo kulumbulwa. Mu kulondoloka ilumbule nshita ne cifulo mu kulondoloka kukalamba. Ku ca kumwenako, mona Luka 3:1, 2, 21-23.

Kalemba wa malyashi ya kale uwa mu Mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwa ciYuda Josephus alosesheko ku kupoolwa amabwe kwa kwa “Yakobo, munyina wa kwa Yesu uwainikwe Kristu.” (The Jewish Antiquities, Josephus, Book XX, sec. 200) Ukuloshako kwa kulungatika kabili kwa kusenamina nga nshi kuli Yesu, kusangwa mwi Book XVIII, sections 63, 64, kwalisonsombwa kuli bamo abatungo kuti limbi cifwile calundilweko pa numa nelyo ukuwamishiwa na bena Kristu; lelo calisuminwa ukuti amashiwi no musango mu citendekelo fili ni ifyo ifya kwa Josephus, kabili umukululo wasangwa muli bamanyunsikripiti bonse ababako.

Tacitus, kalemba wa malyashi uwa ciRoma uwaikeleko mu lubali lwa pa numa ulwa mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., alembele ukuti: “Christus [iciLatini pali “Kristu”], ku o ishina lya [bwina Kristu] lyakwete ukutendeka kwaliko, aculile ukukandwa kwacilamo mu kati ka kuteka kwa kwa Tiberi mu maboko ya umo uwa bamushika besu, Ponti Pilato.”—The Complete Works of Tacitus (New York, 1942), “The Annals,” Book 15, para. 44.

Mu kuba no kulosha ku fya kuloshako ifya lyashi lya kale lya mu kubangilila ifishali fya bwina Kristu kuli Yesu, The New Encyclopœdia Britannica ilondololo kuti: “Aya mabulondoloshi yaibela yashininkisho kuti mu nshita sha pa kale nangu fye ifibambe fya buKristu tafyatwishike kubako mu lyashi lya kwa Yesu, uko pa muku wa kubalilapo pali ukukansana kabili pa fishinte fishakumanina kuli bakalemba bafulilako pa kupwa kwa myanda ya myaka iyalenga 18, mu kati ka walenga 19, na pa kutendeka kwa walenga 20.”—(1976), Macropædia, Vol. 10, ibu. 145.

Bushe Yesu Kristu ali fye muntu musuma?

Mu ca kusekelela, Yesu aebawile umwaume uwamwitile ne lumbo lya “Kasambilisha Musuma,” pantu Yesu taishibe umwine eka kano Wishi ukube cipimo ca busuma. (Marko 10:17, 18) Nangu cibe fyo, ukupima ku cintu abantu mu cinkumbawile bapilibulo kusoso kuti umo aliwama, Yesu mu kushininkisha alingile ukuba uwa cine. Ukubulwo kutwishika, nangu fye abalwani bakwe basumine ukuti e fyo aali. (Marko 12:14) Umwine wine atile aliko kale pa ntanshi ya buntunse, ukuti ali Umwana waibela uwa kwa Lesa, ukuti ali Mesia, uo ukwisa kwakwe kwasobelwe ukupulinkana Amalembo yonse aya ciHebere. Afwile aali cintu asosele nelyo aali kabepa, lelo ukusala uku konse kubili takulesuminishe mimwene ya kuti aali fye umuntu musuma.—Yoh. 3:13; 10:36; 4:25, 26; Luka 24:44-48.

Bushe Yesu ali fye kasesema uo ubulashi bwapalene kuli ubo bwa kwa Mose, Buddha, Muhamadi na shimbi intulungulushi sha butotelo

Yesu umwine wine asambilishe ukuti aali Umwana waibela uwa kwa Lesa eka (Yoh. 10:36; Mat. 16:15-17), Mesia wasobelwe (Marko 14:61, 62), ukuti aliko pa ntanshi ya buntunse mu mulu (Yoh. 6:38; 8:23, 58), ifyo aali no kwipaiwa kabili lyene aali no kubuushiwa ku bumi pa bushiku bwalenga shitatu kabili pa numa ya ico aali no kubwelelamo ku myulu. (Mat. 16:21; Yoh. 14:2, 3) Bushe uku kuitunga kwali kwa cine, kabili ifyo mu cituntulu aali uwapusana ukufuma kuli bakasesema bambi bonse aba cine aba kwa Lesa kabili mu kucilanyako ku ntungulushi sha butotelo shonse ishiikonya? Icine ca mulandu kuti cabe cashininkishiwa pa bushiku bwalenga shitatu ukufuma pa mfwa yakwe. Bushe Lesa lyene alimubuushishe ukufuma ku bafwa, muli ifyo ukukosho kuti Yesu Kristu alandile cine na kabili mu cishinka aali Umwana waibela uwa kwa Lesa? (Rom. 1:3, 4) Ukucila pa nte 500 mu cine cine bamwene Yesu uwa mweo pa numa ya kubuuka kwakwe, kabili abatumwa bakwe aba citetekelo baali bansangwapo lintu atendeke ukubwelelamo kwakwe ku mulu kabili lyene tamoneke ku mulola wabo mwi kumbi. (1 Kor. 15:3-8; Imil. 1:2, 3, 9) Balishininwe mu kupwililika ukuti alibuushiwe ku bafwa ica kuti abengi aba muli bene babikile imyeo yabo mu busanso pa kwebako bambi ulwa cene.—Imil. 4:18-33.

Mulandu nshi abaYuda mu cinkumbili tabapokelele Yesu nga Mesia?

Encyclopaedia Judaica itila: “AbaYuda ba ciputulwa ca nshita ya ciRoma basumine ukuti [Mesia] aali no kubuushiwa kuli Lesa ku kuputule koli lya cisenshi no kuteka pa kubweshiwa kwa bufumu bwa kwa Israele.” (Jerusalem, 1971, Vol. II, umuku. 1407) Balefwayo kulubuka ukufuma kwi koli lya ciRoma. Ilyashi lya kale ilya ciYuda lyashininkisho kuti pa citendekelo ca busesemo bwa buMesia bwalembelwe pali Daniele 9:24-27 kwaliko abaYuda abaenekele Mesia mu kati ka mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. (Luka 3:15) Lelo ubo busesemo na kabili bwalundene ku kwisa kwakwe mu kuba no ‘kupwisho lubembu,’ kabili Esaya icipandwa 53 calangile ukuti Mesia umwine wine aali no kufwa mu kuti alenge ici ukucitikako. Nangu cibe fyo, abaYuda mu cinkumbili tabayumfwile ukukabila kwa uuli onse ukufwile membu shabo. Basumine ukuti bakwete ukwiminina kwalungama na Lesa pa citendekelo ca kutuntuka kwabo ukufuma kuli Abrahamu. E fisosa A Rabbinic Anthology, “Ubusuma bwa kwa Abrahamu bwalibo bwakulisha ica kuti bwakonsolwela ukushiwamina konse kwacitilwe no bufi bwasoselwe na Israele muli cino calo.” (London, 1938, C. Montefiore na H. Loewe, ibu. 676) Mu kukaana kwabo Yesu nga Mesia, abaYuda bafikilishe ubusesemo ubo bwasobelwe ukulosha kuli wene: “Ali uwasuulwa, kabili tatwamwangilwe.”—Esaya 53:3, JP.

Pa ntanshi ya mfwa yakwe, Mose alisobele ukuti uluko lwali no kufuma ku kupepa kwa cine no kuti, pamo nge ca kufumamo, akayofi kakabaponena. (Belenga Amalango 31:27-29.) Ibuku lya Abapingushi lishininkisho kuti ici cacitike mu kubwekeshabwekeshapo. Mu nshiku sha kwa kasesema Yeremia, ukubule citetekelo kwa mu luko kwabatungulwile ku kusendwa kwa luko ukululwa mu Babiloni. Mulandu nshi Lesa na kabili asuminishe abena Roma ukonaula Yerusalemu ne tempele lya uko mu 70 C.E.? Ni mu kubulwa icitetekelo nshi uluko lwakwatileko umulandu ica kuti Lesa tabacingilile nga fintu acitile ilintu babikile ukucetekela kwabo muli wene? Cali mu kwipipa pa ntanshi ya ici lintu bakene Yesu nga Mesia.

Bushe Yesu Kristu mu cituntulu ni Lesa?

Yoh. 17:3: “[Yesu apepele kuli Wishi:] Uyu e mweo wa muyayaya, ukuti bamwishibe, mwe Lesa wine wine mweka [“imwe mweka ni mwe Lesa mu cine cine,” NE], no yo mwatumine Yesu Kristu.” (Ishibo kuti Yesu alosha te ku mwine wine lelo kuli Wishi mu mulu nga “Lesa wine wine eka.”)

Yoh. 20:17: “Yesu atile kuli wene [Maria umwina Magadala], Winkumya; pantu nshilanina nje kuli Tata, lelo kabiye kuli bamunyinane, no kutila kuli bene, Ndenina ndeya kuli Tata, kabili Shinwe, kuli Lesa wandi, kabili Lesa wenu.” (E co kuli Yesu wabuushiwe, Lesa aali Wishi, pamo fye nga fintu Wishi aali e Lesa kuli Maria umwina Magadala, Mu ca kusekelela, mwi Lembo tatwasanga Wishi alelanda ku Mwana nga “Lesa wandi.”)

Mona na kabili amabula 87, 92, 93, pe samba lya mutwe “Bulesa Butatu.”

Bushe Yohane 1:1 ashininkisho kuti Yesu ni Lesa?

Yoh. 1:1, RS: “Mu kutendeka mwali Cebo, kabili ali pamo na Lesa, kabili Cebo ali ni Lesa [na kabili KJ, JB, Dy, Kx, NAB].” Iya Cibemba iya 1983 ibelengwa ukuti: “Umwabeeleele fye Lesa, na Lishiwi efyo aali.” Mo atila “Logos ali wa bulesa.” AT na Sd yatweba ukuti “Cebo ali uwa bulesa.” Ukwalula kwa interlinear ukwa ED ni “lesa ali Cebo.” NW abelenga “Cebo ali lesa”; NTIV abomfya amashiwi yamo yene.

Cinshi ico aba bakapilibula balemona mu calembwa ca ciGreek icisesha bamo aba muli bene ukutaluka ku kusoso kuti “Cebo aali ni Lesa”? Ishiwi lilekanya (the) limoneka pa ntanshi ya kumoneka kwa kubalilapo kwa the·osʹ (Lesa) lelo te pa ntanshi ya kumoneka kwa bubili. Imilembele ya nauni yakwata ishiwi lilekanya isonta ku cintu cimo, ubuntu, ilintu imilembele ya cintu cimo yabula ishiwi lilekanya iya nauni pa ntanshi ya verbu nga fintu sentensi ilembwa mu ciGreek) isonta ku mibele pa lwa umo. E co icalembwa tacilelando kuti Cebo (Yesu) aali cimo cine nga Lesa ku o wene aali lelo, ukucila, kutila Cebo apalile lesa, uwa bulesa, lesa. (Mona ukulembwa kwa Reference ukwa 1984 ukwa NW, ibu. 1579.)

Cinshi cintu umutumwa Yohane apilibwile lintu alembele Yohane 1:1? Bushe apilibwile ukuti Yesu umwine ni Lesa atemwa nakalimo ukuti Yesu ni Lesa umo wine na Wishi? Mu cipandwa cimo cine, icikomo 18, Yohane alembele ukuti: “Umuntu nangu umo tatala amona Lesa; Umwana wafyalwa eka [“lesa wafyalwa eka,” NW], uuli pa cifuba ca kwa Wishi, wene e wamusokolwele.” Bushe umuntunse uuli onse alimwene Yesu Kristu, Umwana? Ee! E co, lyene, bushe Yohane alesoso kuti Yesu ali ni Lesa? Ukwabulo kutwishika Iyo. Ukulola ku kupwa kwe Landwe lyakwe, Yohane asupawile imilandu, ukutila: “Ifi fyalembwa ukuti mutetekele ukuti Yesu e Kristu, [te Lesa, lelo] Umwana wa kwa Lesa.”—Yoh. 20:31.

Bushe ukupunda kwa kwa Toma pali Yohane 20:28 kwashininkisho kuti Yesu mu cine cine ni Lesa?

Yoh. 20:28, (RS) abelengo kuti: “Toma alimwaswike, ati, ‘Mwe Shikulu wandi, Lesa wandi!’”

Takuli kukaana ukulosha kuli Yesu nga “Lesa,” nga ici e co Toma akwete mu muntontonkanya. Ica musango yo kuti caba mu kuumfwana no kwambula ukufuma ku Amalumbo umo abantu ba maka, abapingushi, balelandilwako nga “balesa.” (Yoh. 10:34, 35, RS; Amalu. 82:1-6) Kwena, Kristu akwata icifulo icaba apalepesha ukucila ica bantu ba musango yo. Pa mulandu wa kuibela ukwa cifulo cakwe mu kwampana kuli Yehova, pali Yohane 1:18 (NW) Yesu aloshiwako nga “lesa wafyalwa eka.” (Mona na kabili Ro, Dy.) Esaya 9:6 (RS) na kabili umwabelo kusesema alondolola Yesu nga “Lesa Wa maka” (NW) lelo te pamo nga Lesa Wa maka yonse. Conse ici cili mu kuumfwana no kulondololwa kwa kwa Yesu ukuba nga “lesa,” nelyo “uwa bulesa,” pali Yohane 1:1 (NW, AT).

Amashiwi yashingulukako yatwaafwa ukufika ku kusondwelela kwalungama ukufuma kuli ici. Bwangu pa ntanshi ya mfwa ya kwa Yesu, Toma aumfwile ipepo lya kwa Yesu mu lyo alandile kuli Wishi nga “Lesa wine wine eka.” (Yoh. 17:3, RS) Pa numa ya kubuuka kwa kwa Yesu atumine ubukombe ku batumwa bakwe, ukusanshako Toma, umo atile: “Ndenina . . . kuli Lesa wandi, kabili Lesa wenu.” (Yoh. 20:17, RS) Pa numa ya kulemba cintu Toma asosele lintu mu cituntulu amwene no kukumya Kristu wabuushiwe, umutumwa Yohane alondolwele ukuti: “Ifi fyalembwa ukuti mutetekele ukuti Yesu e Kristu, Umwana wa kwa Lesa; no kuti mube no mweo mwi shina lyakwe pa kutetekela.” (Yoh. 20:31, RS) E co, nga uuli onse asondwelelo kufuma ku kupunda kwa kwa Toma ukuti Yesu umwine ni “Lesa wine wine eka” nelyo ukuti Yesu ni “Lesa Mwana” uwa Bulesa Butatu, alekabilo kulolesha kabinge pa co Yesu umwine wine asosele (iciko. 17) kabili pa kusondwelela ukwalondololwa mu kulengama ku mutumwa Yohane (iciko. 31)

Bushe Mateo 1:23 alango kuti Yesu lintu ali pe sonde ali ni Lesa?

Mat. 1:23, RS: “Moneni, umukashana uushabala opwa akemita, no kufyalo mwana mwaume, kabili ishina lyakwe likenikwe Imanuele; (icalola mu kuti, Lesa aba na ifwe [“Lesa ali na ifwe,” NE]).”

Mu kubilisha ukufyalwa kwaleisa ukwa kwa Yesu, bushe malaika wa kwa Yehova atile akacece kakaba Lesa umwine wine? Iyo, ukubilisha kwali kwa kuti: “Wene akabo mukalamba, no kwitwa Umwana wa Wapulamo.” (Luka 1:32, 35, RS; utulembo tunono natulundwako.) Kabili Yesu umwine wine tabalile aitunga kuba Lesa lelo, ukucila, “Umwana wa kwa Lesa.” (Yoh. 10:36, RS; utulembo tunono natulundwako.) Yesu atuminwe mu calo kuli Lesa; e co ukupitila muli uyu Mwana wafyalwa eka, Lesa ali pamo no mutundu wa muntu.—Yoh. 3:17; 17:8.

Tacali ca lyonse ku mashina ya ciYuda ukusanshamo mu kati ka yene ishiwi Lesa nelyo fye umusango wa kuputukisha ishina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa. Ku ca kumwenako, Eliata lipilibula “Lesa Naisa”; Yehu lipilibula “Yehova E Wene”; Eliya lipilibula “Lesa Wandi Ni Yehova.” Lelo nangu limo ilya aya mashina lyalangishe ukuti uwalikwete ali Lesa umwine wine.

Bupilibulo nshi ubwa kwa Yohane 5:18?

Yoh. 5:18: “E ico pa mulandu uyu abaYuda balefwaisho kumwipaya, ico te sabata fye apulilemo, lelo kabili pa kuti atile Lesa e wishi wine, ukuitunga uwalingana na Lesa.”

ICali baYuda abashasumine e bapelulwile ukuti Yesu aleesho kuicito mwine ukulingana na Lesa ukutunga Lesa nga Wishi. Lintu mu kulinga alelosha kuli Lesa nga Wishi, Yesu tabalile aitungo kulingana na Lesa. Mu kutambalala ayaswike abaYuda ukuti: “Ndemwebe cine cine, nati, Umwana te kuti acite kantu eka, kano ico amona Wishi acita.” (Yoh. 5:19; mona na kabili Yohane 14:28; Yohane 10:36.) Cali ni abo baYuda bashasumine, na bo, abatungile ukuti Yesu atobele Isabata, lelo na bo balilufyenye pa lwa ico. Yesu alisungile Ifunde mu kupwililika, kabili abilishe ukuti: “Cifwile ukucite cisuma pe sabata.”—Mat. 12:10-12.

Bushe icishinka ca kuti ukupepa kulapeelwa kuli Yesu cishininkisho kuti ni Lesa?

Pa AbaHebere 1:6, bamalaika balikambishiwa “Ukupepa” Yesu, ukulingana no kupilibula kwa RS, TEV, KJ, JB, na NAB. NW atila “shinshimuneni.” Pali Mateo 14:33, abasambi ba kwa Yesu basoswo “kupepa” wene, ukulingana kuli RS, TEV, KJ; amabupilibulo yambi yasoso kuti “bamulangishe ukucindikisha” (NAB), “bakontamine pa ntanshi yakwe” (JB), “bawile pa makasa yakwe” (NE), “balimushinshimwine” (NW).

Ishiwi lya ciGreek lyapilibulwa “ukupepa” ni pro·sky·neʹo, ilyo A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature itila na kabili “lyabomfiwe ukulanga umwata wa kukontama umwine eka pa ntanshi ya muntu no kutomona amakasa yakwe, umukomo wa ca kufwala cakwe, umushili.” (Chicago, 1979, Bauer, Arndt, Gingrich, Danker; ukulembwa kwa cibili mu ciNgeleshi; ibu. 716) Ili e shiwi lyabomfiwa pali Mateo 14:33 ukulumbulula cintu abasambi bacitile ukulola kuli Yesu; pa AbaHebere 1:6 ukulangilila cintu bamalaika bali no kucita ukulola kuli Yesu; pa Ukutendeka 22:5 muli Septuagint ya ciGreek ukulondolola cintu Abrahamu acitile ukulola kuli Yehova kabili pa Ukutendeka 23:7 ukulondolola cintu Abrahamu acitile, mu kuumfwana no mwata wa nshita, ukulola ku bantu ku bo alecitako incito; pa 1 Ishamfumu 1:23 muli Septuagint ukulondolola incitilo ya kwa kasesema Natani pa kutununuke Mfumu Davidi.

Pali Mateo 4:10, Yesu asosele ukuti: Sokulu Lesa obe e o ulepepa [ukufuma kuli pro·sky·neʹo], kabili wene eka e o ulebombela.” (Pa Amalango 6:13, ayo mu kushininkisha Yesu pano aleyambula, pamoneka ishina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa, Tetragramatoni.) Mu kumfwana ne co, tufwile ukumfwikisha ukuti ni pro·sky·neʹo mu kuba ne mibele imo iya mutima no muntontonkanya e ilingile ukulungikwa fye kuli Lesa.

Bushe ifipesha amano fyacitilwe na Yesu fishininkisho kuti ni Lesa?

Imil. 10:34, 38: “Petro alyasamwine akanwa, ati, . . . Yesu wa ku Nasarete, ifyo Lesa amusubile umupashi wa mushilo na maka, uwaendawike alecite cisuma no kuposha bonse abatekwo buluku kuli [Ciwa]; ico Lesa ali nankwe.” (E co Petro tasondwelele ukufuma ku fipesha amano ifyo amwene ukuti Yesu ali ni Lesa lelo, ukucila, ukutila Lesa ali na Yesu. Linganyako Mateo 16:16, 17.)

Yoh. 20:30, 31: “Awe Yesu acitile ne fishibilo fimbi ifingi [“ifipesha amano,” TEV, Kx] ku menso ya basambi bakwe, ifishalembwa mwi buku ili; lelo ifi fyalembwa ukuti mutetekele ukuti Yesu e Kristu, Umwana wa kwa Lesa; no kuti mube no mweo mwi shina lyakwe pa kutetekela.” (E co ukusondwelela mu kulinga tufwile ukukwata ukufuma ku fipesha amano kuli kwa kuti Yesu ni “Kristu,” Mesia, “Umwana wa kwa Lesa.” Inumbwilo “Umwana wa kwa Lesa” yapusana nga nshi ukufuma kuli “Lesa Mwana.”)

Bakasesema ba pa ntanshi ya bwina Kristu pamo nga Eliya na Elisha babombele ifipesha amano ukupala kuli ifyo ifya kwa Yesu. Nalyo line ico mu cituntulu tacileshinino kuti bali ni Lesa.

Bushe Yesu e umo wine na Yehova mu “Cipingo ca Kale”?

Mona amabula 425, 426, pe samba lya mutwe ukalamba “Yehova.”

Bushe ukusumina muli Yesu e conse cifwaikwa kwi pusukilo?

Imil. 16:30-32: “Mwe bashikulu, bushe mfwile ukucita shani ukuti mpusuke? Na bo [Paulo na Sila] batile, Tetekela Shikulu Yesu Kristu, e lyo ukapusuka, iwe na ba mu ŋanda yobe. Kabili balandile icebo ca kwa Shikulu [“Lesa,” NAB, na kabili JB na NE futunoti; “ubukombe bwa kwa Lesa,” AT] kuli wene na kuli bonse abali mu ŋanda yakwe.” (Bushe ukutetekela kwa ulya muntu ‘muli Shikulu Yesu’ kwali fye mulandu wa kusosa mu kufumaluka ukuti alitetekele? Paulo alangile ukuti ifyafulilako fyalefwaikwa—ukufilumbula, ukwishiba no kupokelela kwa Cebo ca kwa Lesa, nga fintu Paulo na Sila nomba batwalilile ukucishimikila kuli kasunga wa cifungo. Bushe icisumino ca muntu muli Yesu cingabe cituntulu nga ca kuti talepepa Lesa uo Yesu apepele, nga ca kuti tabomfeshe cintu Yesu asambilishe ukukuma ku mutundu wa bantu abasambi bakwe bafwile ukuba, nelyo nga ca kuti tacitile umulimo uyo Yesu akambishe abakonshi bakwe ukubomba? Tatwinganonke pusukilo; lyalibako fye pa citendekelo ca citetekelo mu mutengo we lambo lya bumi bwa buntunse ubwa kwa Yesu. Lelo ubumi bwesu bulingile ukukonkesha mu kuba ne citetekelo ico tuitunga, nangu ico limbi cingabimbamo ubucushi. Pali Mateo 10:22 [RS] Yesu atile: “Uwashipikisha na ku mpela, wene akapusushiwa.”)

Bushe Yesu alikeleko mu mulu pa ntanshi abele umuntunse?

Kol. 1:15-17: “Wene [Yesu] e cipasho ca kwa Lesa uushimoneka, libeli lya ku cibumbwa conse . . . ifintu fyonse fyalengelwe muli wene, kabili fyalengelwe wene; wene na o atangilile fyonse.”

Yoh. 17:5: “[Mwi pepo Yesu atile:] mwe Tata, muncindamikile mu cinso cenu ku bukata nakwete kuli imwe ilyo pano isonde pacili tapalabako.” (Na kabili Yohane 8:23)

Bushe Yesu alikwato mubili wa munofu mu mulu?

1 Kor. 15:42-50: “Ifyo fine no kwima kwa bafwa: cibyalwa mu kubola, cibushiwa mu kukanabola . . . cibyalwa umubili wa cifyalilwa, cibuushiwa umubili wa bumupashi. . . . Kabili e fyo calembwa, aciti, Umuntunse wa ntanshi, Adamu, aishilebo [uwa bumi], Adamu wa kupelelekesha [Yesu Kristu, uwali umuntunse wapwililika nga Adamu fintu aali pa kutampa] aishilebo mupashi uupeelo [bumi]. . . . Ndemwebe ci, mwe ba bwananyina, ica kuti umubili no mulopa te kuti fipyane ubufumu bwa kwa Lesa; nangu kubola te kuti kupyane ukukanabola.” (Utulembo tunono natulundwako.)

1 Pet. 3:18: “Pa kuti na Kristu pamo aculile imembu umuku umo, . . . ku mubili wena aliipaiwe, lelo ku mupashi acitilwe uwa mweo [“mu mupashi,” NE, AT, JB, Dy].” (Mona na ibula 298.)

Icilangililo: Ngo muntu alipilila cibusa imisha lelo mu kwangufyanya apokolola amalipilo, ukwabulo kutwishika imisha ilatwalilila. Mu kupelako, nga, ilyo wene abuukile, Yesu asendele umubili wakwe na kabili uwa buntunse uwa munofu no mulopa, uwapeelwe mwi lambo ukulipilo mutengo wa cilubula, ca kufumamo nshi ico caali no kukwata pa kupayanya alecita ku kwilulula abantu batetekela ukufuma ku misha ya lubembu?

Cili ca cine ukuti Yesu amoneke mu musango wa mubili ku basambi bakwe pa numa ya kubuuka kwakwe. Lelo pa tushita tumo, mulandu nshi pa kubalilapo bashamwishibile? (Luka 24:15-32; Yoh. 20:14-16) Pa kashita kamo, pa kumwenamo kwa kwa Toma, Yesu amoneke no bushinino bwa mubili wa filaso fya nsunga mu minwe yakwe ne cilonda ce fumo mu lubafu lwakwe. Lelo ni shani cacitikeko pali ako kashita kuli wene mu kupumikisha ukumoneka mu kati kabo nangu cingati ifiibi fyali ifyaisalwa? (Yoh. 20:26, 27) Yesu mu kushininkisha alesangule mibili pali utu tushita, nga fintu bamalaika bacitile ku kale lintu balemonekela ku bantunse. Ukufumyapo umubili wa kwa Yesu pa nshita ya kubuuka kwakwe takwali mpika kuli Lesa. Mu kusekelela, nangu umubili tawashilwe kuli Lesa mu nshishi (mu kushininkisha ku kukosho bushinino bwa basambi ukuti Yesu mu cituntulu alibuushiwe), insalu umo apombelwe shashele mulya; lelo, Yesu wabuushiwe lyonse amoneke uwakumanina mu kufwala.—Yoh. 20:6, 7.

Bushe Yesu Kristu e umo wine na Mikaele malaika mukalamba?

Ishina lya kwa uyu Mikaele limoneka fye imiku isano muli Baibolo. Umuntu wa mupashi wa bukata uusende shina aloshiwako nga “umo wa muli bamboswa bakasomo,” “mboswa mukulu uwiminina abantu [ba kwa Daniele] bobe,” kabili nga “malaika mukalamba.” (Dan. 10:13; 12:1; Yuda 9, RS) Mikaele lipilibula ukuti “Ni ani Uwapala Lesa?” Ishina mu kushininkisha lilangisha Mikaele nga umo uubuulo kutungulula mu kwikatilila bumumlopwe bwa kwa Yehova no kulaonaula abalwani ba kwa Lesa.

Pa 1 Abena Tesalonika 4:16, ikambisho lya kwa Yesu Kristu ilya kubuuka ukutendeka lyalondololwa nge “shiwi lya mfumu-malaika” (malaika mukalamba), kabili Yuda 9 asoso kuti malaika mukalamba ni Mikaele.) Bushe kuti cabe cayana ukupalanya ukubilikisha kwa kukambisha kwa kwa Yesu kuli uko ukwa umo uwacepako mu bulashi? Mu kupelulula, lyene, malaika mukalamba Mikaele ni Yesu Kristu. (Mu kusekelela, lyene, “malaika mukalamba” talyabala alisangwa mu kufula mu Malembo, muli ifyo ukulangililo kuti kwaba fye umo mpo.)

Ukusokolola 12:7-12 kusoso kuti Mikaele na bamalaika wakwe baali no kulwa na Satana no kumusukusa na bamalaika wakwe babifi ukubalompola mu mulu mu kulundana no kubiko bulashi bwa bufumu pali Kristu. Yesu pa numa alangishiwa ngo uuletungulula imilalo ya mu mulu mu nkondo ukulwisha inko sha calo. (Ukus. 19:11-16) Bushe tacilimo kupelulula ukuti Yesu na kabili abe e umo uwa kubuule ncitilo ukulwisha umo walondololwa nga “kateka wa pano isonde,” Satana Ciwa? (Yoh. 12:31) Daniele 12:1 (RS) alundanya ‘ukwiminina kwa kwa Mikaele’ ukubomba mu kuba no bulashi pamo ne “nshita ya kumanama ukwa kuti takwatala akuba ukutula pa kubapo uluko, ukufika ku nshita ilya.” Ico mu cishinka kuti calinga ica kukumanya ca nko ilintu Kristu pamo nga kaputunkanya wa mu mulu abuule ncitilo ukulwisha bene. E co ubushinino bwalango kuti Umwana wa kwa Lesa aishibwe nga Mikaele intanshi ya kwisa kwi sonde na kabili aishibwa kuli ilyo ishina limo line ukutula pa kubwelelamo kwakwe ku mulu uko aikala ngo Mwana wa mupashi uwakatamikwa uwa kwa Lesa.

Nga Umo Asoso Kuti—

‘Tamwasumina muli Yesu’

Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Mu kumonekesha muli bantu abatetekela muli Yesu. Na ine wine; nga te ifyo te kuti mbe pa mwinshi wenu ilelo.’ Lyene nakalimo lundako ukuti: ‘Kwena, ubucindami bwa citetekelo muli Yesu bwalibikwamo mu mpapulo shesu. (Yalukila ku cipandwa ciyene mwi buku ilili lyonse uletambika kabili bomfya ici nge citendekelo ca kulanshanya, ebekesha ulubali lwakwe nge Mfumu. Atemwa belenga icalondololwa pe bula ilya Ulupungu lwa kwa Kalinda, ukulosha ku mifwaile ya magazini.)’

Nelyo kuti wasoso kuti: ‘Bushe kuti mwanjelelako ukumwipusha umulandu muyumfwila muli iyo nshila?’

Ukucitikako kumbi: ‘Mu kumoneka umo alimweba ifyo, lelo ndesoso kuti ico mu cituntulu te fyo caba, pantu twalikwate citetekelo cakosa muli Yesu Kristu.’ Lyene nakalimo lundako ukuti: (1) ‘Lelo tatusumina icili conse ico abantu basosa pa lwa kwa Yesu. Ku ca kumwenako, bamo basoso kuti aali fye umuntu musuma, te Mwana wa kwa Lesa. Tatusumina ico, bushe imwe mulasumina? . . . Ico te co Baibolo isambilisha.’ (2) ‘Kabili tatwatetekela amasambilisho ya mabumba ayo yapilika cintu Yesu umwine wine asosele ulwa kwampana kwakwe na Wishi. (Yoh. 14:28) Wishi alimupeela ubulashi bwa kuteka ubwayambukila imyeo ya ifwe bonse ilelo. (Dan. 7:13, 14)’

‘Bushe walipokelela Yesu nga Umupusushi wa pa lobe?’

Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Baibolo mu kumfwika itila . . . (ambula Imilimo 4:12). Nalitetekela ico. Lelo na kabili nasambililo kuti ifishingamo fyakakala fyendela pamo na kwene. Ni shani ico? Cisuma, nga mu cituntulu nalitetekela muli Yesu, lyene te ti ntetekele muli wene ukufika fye apo cilemoneka ukube calinga.’ Lyene nakalimo lundako ukuti: ‘Ubumi bwakwe ubwapwililika ubwapeelwe mwi lambo bwacipango kucitikako kuli ifwe ukwelelwe membu. Lelo nalishiba ukuti na kabili califwaikwa ukupeelo kusakamana ku makambisho yakwe ukulola ku fishingamo fyesu pamo nga bena Kristu. (Imil. 1:8; Mat. 28:19, 20)’

Nelyo kuti wasoso kuti: ‘(Pa numa ya kukoshe cishinka ca kuti walitetekela muli Yesu ngo Mupusushi, te wa iwe weka, lelo uwa bonse ababeleshe citetekelo muli wene . . .) Calibe cakatama ukuti twankuleko mu kutesekesha te ku cintu fye acitile ku kale lelo na kabili ku cintu alecita nomba. (Mat. 25:31-33)’

‘Nalipokelela Yesu nga Umupusushi wa pa lwandi’

Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Natemwa pa kuumfwo kuti mwalitetekela muli Yesu, pa mulandu wa kuti kwalibako abengi abantu ilelo abashipeelako itontonkanyo ku co Yesu atucitile. Ukwabulo kutwishika mwalishibe lembo pali Yohane 3:16, bushe te ifyo? . . . Lelo ni kwi abantu ba musango uyo bakekala umuyayaya? Bamo bakaba na Kristu mu mulu. Lelo bushe Baibolo ilango kuti abantu bonse abasuma baya kulya? (Mat. 6:10; 5:5)’