Ukumoneka Ukufuma ku Calo Calaiwe

Gerisimu ‘Pa Lupili Ulu E Po Twapepele’

UMWANAKASHI umwina Samaria pa cishima. Bushe ilyo ilongo lya mashiwi talileta ku muntontonkanya obe ubulondoloshi ubwa kuyumfwa ku mutima ubwa kucitilo bunte bwa mu lyashi ukwa kwa Yesu ku mwanakashi pa “cishima ca kwa Yakobo” mu Sukari, umusumba wa Samaria? Bushe kuti watemwa ukunoona imimwene yobe iya cilya ca kucitika cabamo ubupilibulo?—Yohane 4:5-14.

Mona impili shibili pa mulu, ishili mupepi na makilomita 50 ku kapinda ka ku kuso aka Yerusalemu.a Ku kuso (akapinda ka ku kulyo) cili ni Gerisimu yakupwa ku miti; ukupaka kwa tumfukumfuku kulasangwilako ku kufunda no kuyemba kwa iko. Ku kwa kulyo (akapinda ka ku kuso) ni Ebali, ulwalepako panono lelo ulwa mabwe kabili ulwakuba.

Pa kati ka shiko palaala umupokapoka wafunda uwa Shekemu. Ibukisha ukuti lintu cibusa wa kwa Lesa Abramu (pa numa uwainikwe Abrahamu) aendele ukupulinkane Calo Calaiwe, atushishe pa Shekemu. Pano akuulile icipailo kuli Yehova, uwali namoneka kuli wene pa nshita ine iyo no kulaye ci calo ku lubuto lwakwe. (Ukutendeka 12:5-14) Mwandi cifulo calinga ukucita ubulayo bwa musango yo, pa kati na nkati ka calo! Ukufuma pa mulu atemwa wa Gerisimu nelyo Ebali, icikolwe aali na maka ya kumona ifiputulwa fikalamba ifya Calo Calaiwe. Umusumba wa Shekemu (Nablus wa muno nshiku) waali cifulo ca pa kati icakatama, ukuba pa nshila ya lupili lwa pa kati ka ku kapinda ka ku kuso na kapinda ka ku kulyo mupepi ne nshila ya pa kati ka kabanga na masamba pa kati ka lulamba no mupokapoka wa Yordani.

Icipailo ca kwa Abrahamu cali e kulunduluka kwamonekesha kweka fye ukwa butotelo. Pa numa, Yakobo ashitile impanga muli ici cifulo no kutwalilila ukupepa kwa cine. Na kabili aimbile nelyo ukulipila ku kwimba kwa cishima cashika, mupepi na pe samba lya Gerisimu. Imyanda ya myaka pa numa umwanakashi umwina Samaria aebele Yesu ukuti: “Icikolwe cesu Yakobo, uwatupeele icishima . . . alenwamo umwine.” Kuti pambi cafumishe amenshi mu kamfukumfuku, icingalondolola umulandu umutumwa Yohane aitile cene “akamfukumfuku ka kwa Yakobo.” (NW)

Ukulumbulwa kwa kupepa kwa cine mu kulundana na Gerisimu na Ebali kuti pambi nako kwine kwakwibukishako ukuti Yoshua aletele Israele kuno, nga fintu Mose aali nakambisha. Yoshua akuulile icipailo pa Ebali. Elenganya citika wa bantu pa ntanshi ya Gerisimu na bashala pa ntanshi ya Ebali ilyo Yoshua abelengele “amalango, ipaalo ne citiipu.” (Yoshua 8:30-35; Amalango 11:29) Imyaka pa numa, Yoshua alibwelele kabili mu kukonkomesha kwa kupelako asosele ukuti: “Lelo ine na ba mu ŋanda yandi, tulebombela Yehova.” Abantu bapangene ukucita cimo cine. (Yoshua 24:1, 15-18, 25) Lelo bushe mu cituntulu, baali no kucita?

Icasuko kuti pambi cakwaafwa ukumfwikisha ukulanshanya kwa kwa Yesu no mwanakashi umwina Samaria. Wamona, ukupepa kwa cine ukwakonkelwe na Abrahamu, Yakobo, na Yoshua takwatwalilile muno mu Samaria.

Pa numa imikowa ikumi iya ku kapinda ka ku kuso yasuswikeko, baalukile ku kupepa umutepa wa ŋombe. E co Yehova asuminishe abena Ashuri ukucimfya iyi ncende mu 740 B.C.E. Basendele abantu abengi, ukuletamo nga bakupyanikishapo abena fyalo ukufuma kumbi mu bufumu bwa Ashuri, bakapepa ba milungu iyeni. Bamo aba abo basenshi mu kupalako balyufishenye na bena Israele no kusambilila ifisambilisho fimo ifya kupepa kwa cine, pamo ngo kusembululwa. Lelo umusango wafuminemo uwa kupepa kwa bena Samaria mu cishinka tawali uwa kutemuna kuli Lesa mu kukumanina.—2 Ishamfumu 17:7-33.

Mu kupepa kwabo kwasakana, abena Samaria bapokelele nga Amalembo amabuku fye yasano aya kubalilapo aya kwa Mose, Pentateuch. Mupepi no mwanda wa myaka uwalenga ine B.C.E., baimike itempele pa lupili lwa Gerisimu, mu kucimfyanya ne tempele lya kwa Lesa mu Yerusalemu. Mu nshita itempele lya Gerisimu lyapeelwe kuli Seu (nelyo, Jupiter) kabili mu kupelako lyalyonawilwe. Nalyo line, ukupepa kwa bena Samaria kwatwalilile ukushimpwa pa Gerisimu.

Ukufika kuli buno bushiku, abena Samaria balakwata ukusefya kwa cila mwaka ukwa ca Kucilila pa Gerisimu. Impendwa ya bana ba mpaanga balepaiwa. Ifitumbi fya shiko filatumpikwa mu filongoma fya menshi yalebilauka pa kuti amasako yengaseswa, kabili lyene inama ilepikwa mu ca kwipikilamo pa maawala. Pa kati ka bushiku imyanda ya bena Samaria, abengi ukufuma ku Yerusalemu, balakwata ica kulya cabo ice pasaka. Ku kuso, kuti wamona shimapepo mukalamba umwina Samaria, umutwe wakwe uwafimbwa, ukutungulula pa kusefya kwa Kucilila pa lupili lwa Gerisimu.

Ibukisha cintu umwanakashi umwina Samaria aebele Yesu: “Bashifwe bapepele mu lupili ulu.” Yesu alungike wene, na ifwe bene ukuti: “Inshita ileisa ilyo tamwakapepele Tata nangu ni mu lupili ulu nangu ni mu Yerusalemu. . . . Lelo inshita ileisa, na nomba e ko ili, ilyo bakapepa bene bene bakapepela Tata mu [mupashi] na mu cine; pantu na Tata afwaya aba musango uyu babe aba kumupepa. Lesa Mupashi, na bamupepa bali no kumupepela mu [mupashi] na mu cine.”—Yohane 4:20-24.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 25]

Garo Nalbandian

Garo Nalbandian