Bulesa Butatu
Ubulondoloshi: Icifundisho ca pa kati ica mabutotelo ya mu Kristendomu. Ukulingana ne Cisumino ca Athanasian, kwaba abantu batatu aba bulesa (Wishi Umwana, Umupu wa Mushilo), umo umo asoswa ukuba uwa ciyayaya, umo umo asoswa ukuba uwa maka yonse, takwaba uwacila nelyo uwacepako pa munankwe, umo umo asoswa ukuba Lesa, nalyo line capamo ukuba fye Lesa umo. Ubulondoloshi bumbi ubwa cifundisho capampamikwa bukomailapo ukuti aba “Bantu” batatu te bantu bapaatukana kabili abaibela lelo misango itatu umwaba ukubako kwa bulesa. Muli ifyo bamo abasumina muli bulesa butatu bakomailapo ukuti icisumino cabo ica kuti Yesu Kristu ni Lesa, nelyo ukuti Yesu no Mupu wa Mushilo baba ni Yehova. Te cisambilisho ca mu Baibolo.
Ni kwi kwatula icifundisho ca bulesa butatu?
The New Encyclopædia Britannica isoso kuti: “Nelyo lishiwi Bulesa Butatu, nelyo icifundisho calengama nge fyo, tacimoneka mu Cipingo Cipya, kabili nelyo ni Yesu na bakonshi bakwe tabaeseshe ukupilika Shema [icisumino ca buYuda] mu Cipingo ca Kale: ‘Umfwa, We Israele: Shikulu Lesa wesu ni Shikulu umo’ (Amala. 6:4). . . . Icifundisho calundulwike panono panono pa myanda ya myaka iingi kabili ukupitila mu fikansa ifingi. . . . Ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 4 . . . icifundisho ca Bulesa Butatu cakwete apakalamba umusango untu casungilila ukutula iyo nshita.”—(1976), Micropædia, Vol. X, ibu. 126.
New Catholic Encyclopedia ilondololo kuti: “Ukupangwa kwa kwa ‘Lesa umo mu Bantu batatu’ takwapangilwe mu kukosa, mu kushininkisha takwapokelelwe mu kukumanina mu bumi bwa bwina Kristu no kutunga kwa buko ukwa citetekelo, pa ntanshi ya kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 4. Lelo mu kulungatika ni uku kupangwa e kwaba ukutunga kwa kubalilapo pa mutwe wa cifundisho capampamikwa ica Bulesa Butatu. Pa kati ka Bashibo ba Butumwa, takwali nangu cimo icalepalaminako nelyo fye ni pa katalamukila ku muntontonkanya wa musango yo nelyo ukulingulula.”—(1967), Vol. XIV, ibu. 299.
Muli The Encyclopedia Americana tubelengo kuti: “UbuKristu bwafumine ku buYuda kabili ubuYuda mu kukosa bwasumina ukuti Lesa muntu umo. Umusebo uwatungulwile ukufuma ku Yerusalemu ukuya ku Nicea tawali lyonse uwatambalala. Ukusumina muli Bulesa Butatu ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga bune takwabelebeshe mu kulungika icisambilisho ca mu kubangilila ukukuma ku musango wa kwa Lesa; mu kupusanako, caali kupaasuka ukufuma kuli uku kusambilisha.”—(1956), Vol. XXVII, ibu. 294L.
Ukulingana na Nouveau Dictionnaire Universel, Bulesa butatu ubwa kwa Plato ubwine ukuba ukutantika cipya cipya ukwa bulesa butatu ubwakokola ukubwelela ku numa ku bantu ba mu kubangilila, bumoneka ukuba bulesa butatu ubwa maele yabamo kupelulula aya mibele iyaleteleko abantu batatu nelyo abantu ba bulesa abasambilishiwa mu macalici ya bwina Kristu. . . . Iyi mfundo ya wa maele uwa ciGreek [iya kwa Plato, uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 4 B.C.E.] iya bulesa butatu . . .kuti yasangwa mu mabutotelo yonse aya pa kale [aya cisenshi].”—(Paris, 1865-1870) ukulembwa kuli M. Lachâtre, Vol. 2, ibu. 1467.
John L. McKenzie, S.J., muli Dictionary of the Bible yakwe, asoso kuti: “Bubutatu bwa bantu mu kati ka kwikatana kwa cifyalilwa bwalondololwa mu mashiwi ya ‘umuntu’ ne ‘cifyalilwa’ yaba mashiwi ya maele ya ciGreek; mu cishinka amashiwi tayamoneka muli Baibolo. Ubulondoloshi bwa basumina muli bulesa butatu bwaishile pamo nge ca kufumamo ca kukansana kwalepa umo aya mashiwi na yambi pamo nga ‘ukubako’ na ‘icintu’ yabomfiwe mu cilubo kuli Lesa kuli bamo abasambilile fya bulesa.”—(New York, 1965), ibu. 899.
Nelyo cibe fyo, pamo nga fintu Abasumina muli Bulesa Butatu basumina, nangu lishiwi “Bulesa Butatu” nelyo ukulanda kwa cifundisho capampamikwa ica Bulesa Butatu tafisangwa muli Baibolo, bushe imfundo ishalundanishiwa muli ico cifundisho shilasangwa mulya?
Bushe Baibolo ilasambilisha ukuti “Umupashi wa Mushilo” muntu?
Amalembo yamo ayalosha ku mupashi wa mushilo (“Mweo Mutakatifu,” KJ;) kuti pambi yalangilila ubuntu. Ku ca kumwenako, umupashi wa mushilo waloshiwako ngo bukota (ciGreek, pa·raʹkle·tos; “Kasansamusha,” KJ; “Kafwilisha,” JB, NE) ‘usambilisha,’ ‘ucitilo bunte,’ ‘ulanda’ no ‘kuumfwa.’ (Yoh. 14:16, 17, 26; 15:26; 16:13) Lelo amalembo yambi yasoso kuti abantu ‘baiswilemo’ umupashi wa mushilo, ukuti bamo ‘babatishiwe’ na wene nelyo ‘ukusubwa’ na wene. (Luka 1:41; Mat. 3:11; Imil. 10:38) Uku kuloshako kwa pa numa ku mupashi wa mushilo mu kushininkisha takulinga umuntu. Pa kumfwikisha cintu Baibolo yonse isambilisha, aya malembo yonse yafwile ukulangulukwapo. Cinshi cili ukusondwelela kwabamo ukupelulula? Ukuti amalembo yambwilwe mu kubalilapo pano yalebomfya insoselo ya kubomfya umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa ngo muntu, amaka yakwe ayabomba, pamo fye nga fintu Baibolo na kabili ilandilako ngo muntu ukulosha ku mano, ulubembu, imfwa, amenshi, no mulopa. (Mona na kabili amabula 400, 401, pe samba lya mutwe “Umupashi.”)
Amalembo ya Mushilo yatweba ishina lya pa lwakwe ilya kwa Wishi—Yehova. Yatweba ukuti Umwana ni Yesu Kristu. Lelo takwaba ukuli konse mu Malembo umo ishina lya pa lwakwe libomfiwa ku mupashi wa mushilo.
Imilimo 7:55, 56 ishimika ukuti Stefani apeelwe icimonwa ca mu mulu umo amwene “Yesu naiminina ku kulyo kwa kwa Lesa.” Lelo talumbwile ukumona umupashi wa mushilo. (Mona na kabili Ukusokolola 7:10; 22:1, 3.)
New Catholic Encyclopedia isumina ukuti: “Icinabwingi ca malembo ya Cipingo Cipya yasokolola umupashi wa kwa Lesa nge cintu cimo, te muntu umo; ici ukucilisha cimonwa mu kulinganya pa kati ka mupashi na maka ya kwa Lesa.” (1967, Vol. XIII, ibu. 575) Na kabili ishimika ukuti: “BaApologist [bakalemba ba bwina Kristu aba ciGreek aba mu mwanda wa myaka uwalenga ibili] balandile mu kubulwo kushininkisha nga nshi pa lwa Mupashi; mu kuba ne cipimo ca kwenekela, umo pambi kuti asosa ukuti mu kucilamo kukanabamo ubuntu.”—Vol. XIV, ibu. 296.
Bushe Baibolo ilasuminishanya na abo abasambilisha ukuti Wishi no Mwana tabali bantu bapaatukana kabili abalekana?
Mat. 26:39, (Baibolo wa ciKatolika uwa Cibemba 1971): “Ati endeleko akatalamukila [Yesu Kristu] awo bukupeme, alapapata ati: Tata wandi, icikombe ici nacitaluke ukondi, nga naciyamo; nomba te fintu ntemenwe ine, kano ifyo utemenwe niwe.” (Nga ca kuti Wishi no Mwana tabali abantu bapusana, ipepo lya musango yo nga lyali ilyabulwamo ubupilibulo. Yesu nga alepepa ku mwine, kabili ukufwaya kwakwe mu kukabilwa nga kwali kufwaya kwa kwa Wishi.)
Yoh. 8:17, 18: “[Yesu ayaswike abaFarise ba ciYuda ukuti:] mu Malango ya mwe bene e mwalembwa, amuti, Ubunte bwa bantu babili bwa cine. Ine njishimiko bunte ne mwine‚ kabili Tata uwantumine anshimiko bunte.” (E co‚ Yesu mu kushininkisha alandile ulwa mwine pamo ngo muntu wapatuka kabili uwaibela ukufuma kuli Wishi.)
Mona na kabili amabula 425‚ 426‚ pe samba lya “Yehova.”
Bushe Baibolo isambilisha ukuti Bonse abasoswa ukuba ulubali lwa Bulesa Butatu ba muyayaya‚ takwaba nangu umo uwakwate ntendekelo?
Kol. 1:15‚ 16: “[Yesu Kristu] e cipasho ca kwa Lesa uushimoneka‚ libeli lya ku cibumbwa conse; pantu muli wene e mo fyalengelwe ifintu fyonse mu mulu na pano isonde.” Ni mu mano nshi Yesu Kristu abela “ibeli lya ku cibumbwa conse?” (1) Abasumina muli bulesa butatu basosa ukuti “libeli” pano lipilibula uwa pa ntanshi‚ uwacilishapo kuwama‚ uwacilishapo kuibela; muli ifyo Kristu kuti aumfwikwa ukuba‚ te lubali lwa bubumbo‚ lelo uwacilishapo kuibela mu kwampana na abo ababumbilwe. Nga ni fyo‚ kabili nga ca kuti icifundisho ca Bulesa Butatu ca cine‚ mulandu nshi Wishi no mupashi wa mushilo bashasoselwa ukuba ibeli lya bubumbo bonse? Lelo Baibolo ibomfya fye iyi numbwilo ku Mwana fye. Ukulingana no bupilibulo bwa cishilano ubwe “beli‚” cilangilila ukuti Yesu e mukalamba mu lupwa lwa bana ba kwa Yehova. (2) Pa ntanshi ya Abena Kolose 1:15‚ inumbwilo “ibeli lya” limoneka ukufika ku miku 30 muli Baibolo‚ kabili mu mulandu umo na umo libomfiwa ku fibumbwa fya mweo ubupilibulo bumo bwine e bubomba—ibeli lubali lwe bumba. “Ibeli lya kwa Israele” ni umo uwa bana baume ba kwa Israele; “ibeli lya kwa Farao” ni umo uwa mu lupwa lwa kwa Farao “ibeli lya finama” ni nama. Cinshi‚ lyene‚ cilenga‚ bamo ukupeela ubupilibulo bwapusanako ubwa liko pa Abena Kolose 1:15? Bushe kubomfya kwa Baibolo nelyo bushe cisumino ico baikatililako kale kabili ico balefwailisha ubushininkisho? (3) Bushe Abena Kolose 1:16‚ 17 alafumya Yesu ukuba uwabumbwa lintu lisoso kuti “muli wene e mo fyalengelwe ifintu fyonse . . . ifintu fyonse fyalengelwe muli wene‚ kabili fyalengelwe wene”? Ishiwi lya ciGreek ilyabomfiwa pano ilya “fyonse” ni panʹta‚ imibele ya kwaluka kwa pas. Pali Luka 13:2‚ RS apilibula iyi pamo nga “bonse . . . bambi”; JB abelengwo ukuti “abali bonse bambi”; NE asoso kuti “uuli onse umbi.” (Mona na kabili Luka 21:29 muli NE na Abena Filipi 2:21 muli JB.) Mu kumfwana ne cili conse cimbi ico Baibolo isosa ukukuma ku Mwana‚ NW ipeela ubupilibulo bumo bwine kuli panʹta pa Abena Kolose 1:16‚ 17 ica kuti ibelengwa‚ mu lubali ukuti‚ “ukupitila muli wene ifintu fyonse fimbi e mo fyabumbilwe . . . Ifintu fyonse fimbi fyabumbilwa ukupitila muli wene kabili fyabumbilwe wene.” Muli ifyo alangwa ukuba uwabumbwa‚ ulubali lwa bubumbo bwa kwa Lesa.
Ukus. 1:1; 3:14: “Ukusokolola kwa kwa Yesu Kristu‚ uko Lesa amupeele . . . Na kuli malaika wa lukuta lwa mu Laodikea lemba‚ auti: E fyo asosa Amene‚ inte ya cishinka kabili iya cine‚ ukutendeka [ciGreek, ar·kheʹ] kwa kulenga kwa kwa Lesa.” (KJ‚ Dy‚ CC‚ NW na yambi‚ yabelengwa mu kupalako.) Bushe uko kupilibula kwalilungika? Bamo babuula imimwene ya kuti icapilibulwa ca kuti Umwana aali ‘katendeka wa bubumbo bwa kwa Lesa‚’ ukuti e ‘ntulo ya kupelako’ iya buko. Lelo Greek-English Lexicon iya kwa Liddell na Scott‚ itantika “ukutendeka” pamo ngo bupilibulo bwa liko ubwa kubalilapo ubwa ar·kheʹ. (Oxford‚ 1968‚ ibu. 252) Ukusondwelela kwabamo kupelulula kwa kuti uuleloshiwako pa Ukusokolola 3:14 ali bubumbo‚ uwa kubalilapo uwa bubumbo bwa kwa Lesa‚ ukuti alikwete ukutendeka. Linganyako Amapinda 8:22‚ apo‚ nga fintu abakulandapo abengi aba Baibolo basumina‚ Umwana aloshiwako ngo muntu wa mano. Ukulingana na RS‚ NE‚ na JB‚ umo uulanda palya asoswa ukuba “uwabumbwa.”)
Mu busesemo‚ mu kulosha kuli Mesia‚ Mika 5:2 (KJ) asosa ukuti “intulo shakwe sha ku kale‚ sha ku nshiku sha muyayaya.” Dy ibelengwo kuti: “intulo shakwe shafuma ku kutendeka‚ ukufuma ku nshiku sha muyayaya.” Bushe ico cimulengo kuba umo wine na Lesa? Cili icamonekesha ukuti‚ mu cifulo ca kusosa ukuti “iciyayaya‚” RS ipilibula ishiwi lya ciHebere pamo nge “nshiku sha ku kale”; JB‚ “inshiku sha kale”; NW‚ “inshita yabulwo kupimwa.” Ukumonwa mu lubuuto lwa Ukusokolola 3:14‚ ukulandilwepo pa mulu‚ Mika 5:2 tashininkisha ukuti Yesu takwete kutendeka.
Bushe Baibolo isambilisha ukuti takwaba nangu umo uwa abo basoswa ukusanshiwa muli Bulesa Butatu uwakulapo nelyo uwacepako pa munankwe‚ ukuti bonse balilingana‚ ukuti bonse ba maka yonse?
Marko 13:32: “Ulwa bushiku bulya nelyo ni nshita ilya takuli uwaishiba‚ nangu ni bamalaika ba mu mulu‚ nangu Mwana‚ kano Tata.” (Kwena‚ te kuti cibe ifyo nga ca kuti Wishi‚ Umwana‚ no Mupashi wa Mushilo baali abalingana‚ ukupanga Bulesa bumo. Kabili nga ca kuti‚ nga fintu bamo batubulula‚ Umwana alipeleshiwe ku musango wakwe uwa buntunse ku kwishiba‚ icipusho cilashala‚ Mulandu nshi Umupashi wa Mushilo ushaishibile?)
Mat. 20:20-23: “Nyina wa bana baume ba kwa Sebede . . . [asosele kuli Yesu ukuti]‚ Ebeni ukuti abana bandi aba babili bekale‚ umo ku kwa kulyo kwenu na umo ku kwa kuso‚ mu bufumu bwenu. Lelo Yesu atile‚ . . . ulukombo lwandi mukanwenamo‚ lelo ukwikala ku kwa kulyo kwandi na ku kwa kuso te candi ukupeela‚ lelo ca abo cateyanishiwa kuli Tata.” (Fintu cabe ceni‚ nga ca kuti‚ nga fintu catunganishiwa‚ Yesu na Lesa! Bushe Yesu pano aleyasuka fye ukulingana no “musango wakwe uwa buntunse”? Nga ca kuti‚ nga fintu Abasumina muli Bulesa Butatu basosa‚ Yesu mu cine cine aali “Lesa mu Muntu”—ponse pabili Lesa kabili umuntu‚ te cimo ne nelyo icinankwe—bushe mu cine cine kuti caba kukonkesha ukwalukila ku bulondoloshi bwa musango yo? Bushe Mateo 20:23 talanga mu cifulo ca ico ukuti Umwana talingana na Wishi‚ ukuti Wishi alisungilila amaka yamo ku mwine?)
Mat. 12:31‚ 32: “Ulubembu lonse ne miponto fikalekelelwa ku bantu; lelo ukupontelo mupashi wa mushilo takwakalekelelwe. Kabili onse uwasoselo Mwana wa muntu icebo icibi akalekelelwa; lelo onse uwasoselo Mupashi wa mushilo icebo cibi takalekelelwe nakalya‚ nangu ni mu bwikashi bwa nomba nangu ni muli ubo ubukesa.” (Nga ca kuti Umupashi wa Mushilo muntu kabili ni Lesa‚ ili lembo kuti lyapilika umupwilapo icifundisho ca Bulesa Butatu‚ pa mulandu wa kuti kuti capilibula ukuti mu nshila imo Umupashi wa Mushilo walicilapo pa Mwana. Mu cifulo ca ico‚ cintu Yesu asosele calangile ukuti Wishi‚ umwine wa “Mupashi‚” mukalamba pali Yesu‚ Umwana wa muntu.)
Yoh. 14:28: “[Yesu asosele ukuti:] Amutemwa‚ nga mwasekelela ico ndeya kuli Tata: pantu Tata mukalamba pali ine.”
1 Kor. 11:3: “Ndefwayo kuti mwishibe ukuti umutwe wa mwaume onse ni Kristu‚ no mutwe wa mwanakashi mwaume‚ no mutwe wa kwa Kristu ni Lesa.” (Mu kulengama‚ lyene‚ Kristu te Lesa‚ kabili Lesa akwata icifulo capulapo pali Kristu. Cilingile ukumonwa ukuti ici calembelwe mupepi na 55 C.E.‚ imyaka mupepi na 22 pa numa lintu Kristu Yesu abwelelemo ku mulu. E co icine calondololwa pano cibomba ku kwampana kwa kwa Lesa na Kristu mu mulu.)
1 Kor. 15:27‚ 28: [Uwa Cibemba uwa mu 1983]: “‘Leesa aalengele ukuti [Yesu] anyantilile ifintu fyonse.’ Kwena naaciishibikwa ukuti amashiwi ayaakutila: ‘Ifintu fyonse’ tayakumbinkeenyeko Leesa umwine uwalengele ukuti Kilistu acimfye ifintu fyonse. Kanshi fyonse nga fyanakila Kilistu‚ elyo Kilistu Mwane umwine nao akanakila Leesa uwalengele ukuti acimfye fintu fyonse; kabili Leesa eeukaba kateeka wafintu fyonse fye.”
Ishiwi lya ciHebere Shad·daiʹ ne shiwi lya ciGreek Pan·to·kraʹtor yonse yabili yapilibulwa “Uwa maka yonse.” Yonse amashiwi yabili mu ndimi sha kubalilapo yabomfiwa mu kubwekeshabwekeshapo kuli Yehova‚ Wishi. (Ukufu. 6:3; Ukus. 19:6) Takuli nangu imo iya numbwilo iyabala aibomfiwa ku Mwana nelyo ku mupashi wa mushilo.
Bushe Baibolo isambilisha ukuti umo na umo uwa abo basoswa ukuba ulubali lwa Bulesa Butatu ni Lesa?
Yesu asosele mwi pepo ukuti: “Tata‚ . . . uyu e mweo wa muyayaya‚ ukuti bamwishibe‚ mwe Lesa wine wine mweka no yo mwatumine‚ ni Yesu Kristu.” (Yoh. 17:1-3, utulembo tunono natulundwako.) (Amabupilibulo ayengi pano yabomfya inumbwilo “Lesa wa cine eka fye” ukulosha kuli Wishi. Umo te kuti abe “Lesa wa cine eka‚” umo “eka [uwaba] Lesa mu cine cine‚” nga ca kuti kwaba bambi babili ababa Lesa ukufika ku cipimo cimo cine nga wene‚ bushe kuti aba? Abali bonse abaloshiwako nga “balesa” bafwile ukuba aba bufi nelyo ukubelebesha fye kwa kwa Lesa wa cine.)
1 Kor. 8:5‚ 6‚ [uwa Cibemba uwa 1983]: “Pantu neelyo mumulu nangu muno caalo mwingaba ifintu fimo ifyo batiila eebaaleesa‚ kwena nangu kwingaba baaleesa abengi neeshamfumu ishingi‚ leelo kuliifwe Leesa aabafye umo mpo‚ ee Shiifwe‚ uo ifintu fyonse fyatulako‚ naifwe beene tuli baakwe‚ kabili kwabafye Imfumu imofye‚ ee Yesu Klisitu.” (Ici citambika Wishi pamo nga “Lesa eeka fye” uwa bena Kristu kabili ukuba mwi bumba ilyapusanako kuli Yesu Kristu.)
1 Pet. 1:3: “Abe uwapaalwa Lesa kabili Wishi wa kwa Shikulwifwe Yesu Kristu!” (Mu kubwekeshabwekeshapo‚ nelyo fye ni pa numa ya kunina kwa kwa Yesu ukuya ku mulu‚ Amalembo yalosha kuli Wishi nga “Lesa” wa kwa Yesu Kristu. Pali Yohane 20:17‚ pa numa ya kubuushiwa kwa kwa Yesu‚ umwine wine alandile ulwa kwa Wishi pamo nga “Lesa wandi.” Pa numa‚ lintu aali mu mulu‚ nga fintu calembwa pa Ukusokolola 3:12‚ na kabili abomfeshe inumbwilo imo ine. Lelo mu Baibolo Wishi tabala ashimikwa ukulosha ku Mwana pamo nga “Lesa wandi‚” nelyo ni Wishi nelyo Umwana tabaloshako ku mupashi wa mushilo pamo nga “Lesa wandi.”)
Pa kulandapo pa malembo yabomfiwa kuli bamo ku kwesha ukushininkisha ukuti Kristu ni Lesa‚ mona amabula 430-434‚ pe samba lya mutwe “Yesu Kristu.”
Muli Theological Investigations‚ Karl Rahner‚ S.J.‚ asumino kuti [Lesa] taibala aibomfiwa ku Mupashi‚ no kuti: “[mu kukonke shiwi mu ciNgeleshi‚ the God] taibomfiwa mu Cipingo Cipya ku kulanda ulwa πνεῦμα ἅγιον [umupashi wa mushilo].”—(Baltimore‚ Md.‚ 1961)‚ ukupilibulwa ukufuma mu ciGermany‚ Vol. I‚ amabu. 138‚ 143.
Bushe amalembo ayali yonse ayabomfiwa na Basumina muli Bulesa Butatu ku kwafwilisha icisumino cabo yapayanya icishinte cakosa ica ico cifundisho capampamikwa?
Umuntu uo mu cine cine alefwaya ukwishiba icine pa lwa kwa Lesa takalesapika Baibolo ukusubila ukusanga icalembwa ico engabebeta nge cilelinga cintu asuminamo kale. Afwaya ukwishiba cintu Icebo ca kwa Lesa umwine cisosa. Kuti asanga amalembo yamo aya ayumfwa ifyo kuti yabelengwa mu nshila yacila pali imo‚ lelo lintu aya yalinganishiwa no bulondoloshi bumbi ubwa mu Baibolo pa lyashi limo line ubupilibulo bwa yako bukomfwikwa. Cilingile ukumonwa ukufuma pa kutendeka ukuti amalembo ayengi ayabomfiwa ngo “bushininkisho” bwa Bulesa Butatu mu cishinka yalumbula fye abantu babili‚ te batatu; e co nelyo fye nga ca kuti ubulondoloshi bwa Basumina muli Bulesa Butatu ubwa malembo bwali ubwalungikwa‚ aya te kuti yashininkishe ukuti Baibolo ilasambilisha Bulesa Butatu. Languluka ifyakonkapo:
Amalembo ayo ilumbo libomfiwa kuli Yehova libomfiwa kuli Yesu Kristu nelyo litungwa ukubomba kuli Yesu
Alifa na Omega: Ili lumbo mu kulinga lya kwa ani? (1) Pa Ukusokolola 1:8‚ umwine asoswa ukuba Lesa‚ Uwa maka yonse. Mu cikomo 11 ukulingana na KJ‚ ilyo ilumbo lyalibomfiwa kuli umo uo ubulondoloshi bwakwe pa numa bulanga ukuba Yesu Kristu. Lelo abasambi balishiba ukuloshako kuli Alifa na Omega mu cikomo 11 ukuba ukulundwako fye na muli ifyo takumoneka muli RS‚ NE‚ JB‚ NAB‚ Dy. (2) Amabupilibulo ayengi aya Ukusokolola mu ciHebere yalishiba ukuti umo uwalondololwa mu cikomo 8 ni Yehova na muli ifyo yalabwesha ishina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa palya. Mona NW‚ ukulembwa kwa 1984 ukwa Reference. (3) Ukusokolola 21:6‚ 7 kulangilila ukuti abena Kristu abali bakacimfya ba ku mupashi ‘abana’ ba umo uwaishibikwa nga Alifa kabili Omega. Ico tacabala acisoswa ku kwampana kwa bena Kristu basubwa ku mupashi kuli Yesu Kristu. Yesu alandile ulwa bene nga ‘bamunyina.’ (Heb. 2:11; Mat. 12:50; 25:40) Lelo abo ‘bamunyina’ ba kwa Yesu baloshiwako nga “bana ba kwa Lesa.” (Gal. 3:26; 4:6) (4) Pa Ukusokolola 22:12‚ TEV ilundapo ishina Yesu‚ e co ukuloshako kuli Alifa na Omega mu cikomo 13 ukulengwa ukumoneka ukubomba kuli wene. Lelo ishina Yesu talimoneka mulya mu ciGreek‚ na mabupilibulo yambi tayalisanshamo. (5) Pa Ukusokolola 22:13‚ Alifa na Omega na kabili asoswa ukuba “Uwa ntanshi kabili Uwa kulekelesha‚” inumbwilo iyabomfiwa kuli Yesu pa Ukusokolola 1:17‚ 18. Mu kupalako‚ inumbwilo “umutumwa” yalibomfiwa kuli bonse Yesu Kristu na bamo aba bakonshi bakwe. Lelo ico tacileshininkisha ukuti baba muntu umo wine nelyo baba ne cifulo cimo cine‚ bushe e ifyo? (Heb. 3:1) E co ubushininkisho busonta ku kusondwelela kwa kuti ilumbo Alifa kabili Omega libomba kuli Lesa Wa maka yonse‚ Wishi‚ te ku Mwana.
Umupusushi: Mu kubwekeshabwekeshapo Amalembo yalosha kuli Lesa ngo Mupusushi. Pali Esaya 43:11 Lesa asosa fye no kuti: “Tapali mupusushi umbi kano ine.” Apantu Yesu na o aloshiwako ngo Mupusushi‚ bushe Lesa na Yesu bamo bene? Nakalya. Tito 1:3‚ 4 alanda ulwa kwa “Lesa Umupusushi wesu‚” kabili lyene ulwa bonse babili “Lesa Shifwe na Kristu Yesu Umupusushi wesu.” E co‚ abantu bonse babili bali bapusushi. Yuda 25 alanga ukwampana‚ ukusoso kuti: “Lesa umo nsu‚ Umupusushi wesu muli Yesu Kristu Shikulwifwe.” (Utulembo tunono natulundwako) (Mona na kabili Imilimo 13:23.) Pa Abapingushi 3:9‚ ishiwi limo line ilya ciHebere (moh·shiʹa‛‚ ilyapilibulwa “umupusushi” nelyo “kalubula”) ilyabomfiwa pali Esaya 43:11 lyalibomfiwa kuli Oteniele‚ umupingushi mu Israele‚ lelo ico mu kushininkisha tacalengele Oteniele ukuba Yehova‚ bushe e fyo? Ukubelenga Esaya 43:1-12 kulanga ukuti icikomo 11 cipilibula ukuti Yehova eka e Umo uwapayenye ipusukilo‚ nelyo ukulubulwa‚ kuli Israele; ukuti ipusukilo talyaishile ukufuma kuli balesa abali bonse aba nko shabashingulwike.
Lesa: Pali Esaya 43:10 Yehova asoso kuti: “Pa kuntangilila takwabumbilwe [lesa]‚ kabili pa kunkonkapo takwakabe.” Bushe ico cipilibula ukuti‚ pa mulandu wa kuti Yesu Kristu mu busesemo aitwa “Lesa Wa maka” pali Esaya 9:6 (NW)‚ Yesu afwile ukuba ni Yehova? Na kabili‚ amashiwi yashingulukako yasuko kuti Iyo! Takwali inko sha Bena fyalo balepepo tulubi ishapangile lesa pa ntanshi ya kwa Yehova‚ pa mulandu wa kuti takwali uwaliko pa ntanshi ya kwa Yehova. Nelyo ku nshita ya ku ntanshi te kuti bapange lesa wa cine cine‚ uwa mweo uwali na maka ya kusesema (Esa. 46:9‚ 10) Lelo ico tacipilibula ukuti Yehova tabalile alenga ukubako uuli onse uo mu kulinga aloshiwako nga lesa. (Amalu. 82:1‚ 6; Yoh. 1:1‚ NW) Pali Esaya 10:21 Yehova aloshiwako nga “Lesa impalume‚” pamo fye nga fintu Yesu aloshiwako muli Esaya 9:6; lelo ni Yehova eka fye uwaloshiwako nga “Lesa Wa maka yonse.”—Ukute. 17:1.
Nga ca kuti ilumbo limo nelyo amashiwi ya kulondolola yasangwa ukucila pa cifulo cimo mu Malembo‚ tacilingile ukusondwelelwa mu kususwa ukuti lyosne cifwile ukulosha ku muntu umo wine. Ukupelulula kwa musango yo kuti kwatungulula ku kusondwelela kwa kuti Nebukadnesari aali ni Yesu Kristu‚ pantu bonse babibli baitilwe “mfumu ya shamfumu” (Dan. 2:37; Ukus. 17:14); no kuti abasambi ba kwa Yesu mu cishinka baali ni Yesu Kristu‚ pantu bonse baitilwe “ulubuuto lwa pano isonde.” (Mat. 5:14; Yoh. 8:12) Tulingile lyonse ukulanguluka amashiwi yashingulukako ne miku iili yonse mu Baibolo umo inumbwilo imo ine imoneka.
Ukubomfya kuli Yesu Kristu kuli bakalemba bapuutwamo aba Baibolo ifipande ukufuma mu Malembo ya ciHebere ifyo mu kulengama fibomba kuli Yehova
Mulandu nshi Yohane 1:23 yambwila Esaya 40:3 no kuibomfya ku cintu Yohane Kabatisha acitile mu kupekanya inshila ya kwa Yesu Kristu‚ lintu Esaya 40:3 ilelanda mu kulengama pa lwa kupekanya inshila pa ntanshi ya kwa Yehova? Pa mulandu wa kuti Yesu aiminineko Wishi. Aishile mwi shina lya kwa Wishi kabili akwete ukwebekesha kwa kuti Wishi lyonse aali pamo na wene pa mulandu wa kuti acitile ifintu ifya kutemuna kuli Wishi.—Yoh. 5:43; 8:29.
Mulandu nshi AbaHebere 1:10-12 bambwila Ilumbo 102:25-27 no kulibomfya ku Mwana‚ ilintu ilumbo lisosa ukuti lyalungikwa kuli Lesa? Pa mulandu wa kuti Umwana e umo ukupitila muli wene Lesa abombele imilimo ya bubumbo iyalondololwa palya kuli kemba wa malumbo. (Mona Abena Kolose 1:15‚ 16; Amapinda 8:22‚ 27-30.) Cilingile ukumonwa mu AbaHebere 1:5b ukuti ukwambula kwalicitwa ukufuma muli 2 Samwele 7:14 no kubomfiwa ku Mwana wa kwa Lesa. Nelyo cingatila ilyo ilembo lyakwete ukubomfiwa kwa liko ukwa kubalilapo kuli Solomone‚ ukubomfiwa kwa cibili kuli lyene kuli Yesu Kristu takupilibula ukuti Solomone na Yesu bamo bene. Yesu aba “uwacila Solomone” kabili abomba umulimo uwacitilwe cinshingwa kuli Solomone.—Luka 11:31.
Amalembo ayalumbula capamo Wishi, Umwana, no Mupashi wa Mushilo
Mateo 28:19 na 2 Abena Korinti 13:14 fya kumwenako fya ici. Takuli nangu limo ilya aya malembo ilisoso kuti Wishi, Umwana, no Mupashi wa Mushilo baba abalingana nelyo aba ciyayaya bonse nelyo kuti bonse bali Lesa. Ubushininkisho bwa Malembo ubupeelwe kale pa mabula 84-88 bulapaasha ukubelenga amatontonkanyo ya musango yo muli aya malembo.
Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature iya kwa McClintock na Strong, nelyo cingatila yafwilisha icisambilisho ca Bulesa Butatu, isumina ukukuma kuli Mateo 28:18-20 ukuti: “Ili lembo, nangu cibe fyo, ukulimona pa lwa liko, te kuti lishininkishe mu kufikapo atemwa bumuntu bwa mbali shitatu shilumbwilwe, nelyo ukulingana kwabo nelyo bulesa.” (ukupulintwa cipya cipya ukwa 1981, Vol. X, ibu. 552) Ukukuma ku malembo yambi ayo na kabili yalumbula batatu capamo, iyi Cyclopedia isumino kuti, mu yene yeka, yaba “ayashakumanina” ku kushininkisha Bulesa Butatu. (Linganyako 1 Timote 5:21, apo Lesa na Kristu na bamalaika balumbulwa capamo.)
Amalembo umo imibele ya bengi iya manauni ibomfiwa kuli Lesa mu Malembo ya ciHebere
Pa Ukutendeka 1:1 ilumbo “Lesa” lyalipilibulwa ukufuma kuli ’Elo·himʹ, iyaba kufushiwa mu ciHebere. Abasumina muli Bulesa Butatu balondolola ici ku kuba ukulangilila kwa Bulesa Butatu. Na kabili balondolola Amalango 6:4 (RS) ku kulangilila ukwikatana kwa filundwa fya Bulesa Butatu lintu yasoso kuti, “SHIKULU Lesa [ukufuma kuli ’Elo·himʹ] wesu ni SHIKULU umo.”
Imibele ya bengi iya nauni pano mu ciHebere bwingi bwa bukatebebe nelyo ukuwamisha. (Mona NAB, Ukulembwa kwa kwa St. Joseph, Bible Dictionary, ibu. 330; na kabili New Catholic Encyclopedia, 1967, Vol. V, ibu. 287.) Taileta itontonkanyo lya kufula kwa bantu muli lesa umo. Mu musango wapalako, pa Abapingushi 16:23 lintu ukuloshako kwacitwa kuli lesa wa bufi Dagone, umusango we lumbo ’elo·himʹ walibomfiwa; verbu yabapo yaba muli cimo, ukulanga ukuti ukuloshako ni kuli lesa fye umo. Pa Ukutendeka 42:30, Yosefe alandilwako nga “shikulu” (’adho·nehʹ, ubwingi bwa kuwamisha) wa Egupti.
Ululimi lwa ciGreek talwakwata ‘ukufula kwa bukatebebe nelyo ukuwamisha.’ E co, pa Ukutendeka 1:1 bakapilibula ba LXX babomfeshe ho The·osʹ (Lesa, umo) pamo nge lyalingana na ’Elo·himʹ. Pali Marko 12:29, apo ukwasuka kwa kwa Yesu kwaletwako umo ayambwile Amalango 6:4, ishiwi lya cimo ilya ciGreek ho The·osʹ mu kupalako lyalibomfiwa.
Pa Amalango 6:4, icalembwa ca ciHebere cakwatamo Tetragrammaton imiku ibili, kabili e co cilingile ukubelengwa mu kucilapo ukulinga ukuti: “Yehova Lesa wesu ni Yehova umo.” (NW) Uluko lwa kwa Israele, ulo ico calandilweko, talwasumine muli Bulesa Butatu. Abena Babiloni na bena Egupti bapepele bubutatu bwa balesa, lelo calengelwe ukumfwikwa kuli Israele ukuti Yehova alipusanako.
Amalembo ayo umuntu engakwatako icacila pa kusondwelela kumo, ukushintilila pa bupilibulo bwa Baibolo bubomfiwe
Nga ca kuti icipande ukulingana na grama kuti capilibulwa mu nshila yacila pali imo, cinshi caba ukupilibula kwalungikwa? Kumo ukusuminishanya na Baibolo yonse iyashala. Nga ca kuti umuntu asuula ifipande fimbi ifya Baibolo no kukuula icisumino cakwe ukushinguluka ukupilibula kwakwe uko atemwa ukwa cikomo cimo, lyene cintu asumina mu cishinka cibelebesha, te Cebo ca kwa Lesa, lelo imfundo yakwe iine kabili nakalimo ne yo iya muntunse na umbi uushapwililika.
RS ibelengwo kuti: “Mu kutendeka mwali Cebo, kabili Cebo aali pamo na Lesa, kabili Cebo aali ni Lesa. Mu kutendeka aali pamo na Lesa.” (KJ, Dy, JB, NAB yabomfya amashiwi yapalako.) Nangu cibe fyo, NW ibelengwo kuti: “Mu kutendeka kwali Cebo, kabili Cebo ali pamo na Lesa, kabili Cebo ali lesa. Uyu aali mu kutendeka pamo na Lesa.”
Bupilibulo nshi ubwa kwa Yohane 1:1, 2 busuminishanya na mashiwi yashingulukako? Yohane 1:18 asoso kuti: “Umuntu nangu umo tatala amona Lesa.” Icikomo 14 cisosa mu kulengama ukuti “Cebo aishilebo buntunse, no kwikala muli ifwe . . . twaloleshe ubukata bwakwe.” Na kabili, ifikomo 1, 2 fisosa ukuti mu kutendeka aali pamo Lesa.” Bushe umo kuti aba “pamo no muntu umo kabili pa nshita imo ine kuba ulya muntu? Pali Yohane 17:3, Yesu eta Wishi pamo nga “Lesa wine wine mweka”; e co, Yesu pamo nga “lesa” abelebesha fye imibele ya bulesa iya kwa Wishi.—Heb. 1:3.
Bushe ukupilibula “lesa” kwalikonkesha na mafunde ya grama aya ciGreek? Ifitabo fimo ifya kuloshako filapaasha mu kukosa ukuti icalembwa ca ciGreek cifwile ukupilibulwa ukuti, “Cebo aali ni Lesa.” Lelo te fyonse ifisuminishanya. Mu cipande cakwe “Qualitative Anarthrous Predicate Nouns: Mark 15:39 and John 1:1,” Philip B. Harner asosele ukuti ilongo lwa mashiwi ilya musango yo nge yo imo iyaba muli Yohane 1:1, “ukwabule shiwi lipango bulondoloshi ukutangilila verbu, mu kubalilapo yaba ya kufishapo mu bupilibulo. Yalangilila ukuti logos akwata umusango wa theos.” Atubulula ukuti: “Nakalimo ilongo lwa mashiwi kuti lyapilibulwa ukuti, ‘Cebo akwete umusango umo wine nga Lesa.’” (Journal of Biblical Literature, 1973, amabu. 85, 87) Muli fyo, muli ici calembwa, icishinka ca kuti ishiwi the·osʹ mu kumoneka kwa liko ukwalenga bubili takwakwata ishiwi lya kulondolola (ho) kabili libikwa pa ntanshi ya verbu mwi sentensi mu ciGreek kwalimonekesha. Ku ca kusekesha, bakapilibula abo abapampamina pa kupilibula Yohane 1:1 ukuti, “Cebo aali ni Lesa,” tabashingashinga ukubomfya ishiwi lishili lya kulondolola (a, an) mu kupilibula kwabo ukwa mbali shimbi uko ishiwi lishilekanya pa muntu umo ilya kulondolola nauni limoneka pa ntanshi ya verbu. Muli fyo pali Yohane 6:70, JB na KJ yonse yalosha kuli Yuda Iskariote pamo nga “ciwa,” na pali Yohane 9:17 balondolola Yesu pamo nga “kasesema.”
John L. McKenzie, S.J., muli Dictionary of the Bible yakwe asoso kuti: “Yoh. 1:1 ilingile ukupilibulwa mu kukosa ukuti ‘cebo aali pamo na Lesa [= Wishi], kabili cebo aali uwa bulesa.’”—(Amabraketi yakwe. Yasabankanishiwe no kusuminishiwa kwa ciKatolika.) (New York, 1965), ibu. 317.
Mu kumfwana ne fili pa mulu, AT abelengwo kuti: “Cebo aali wa bulesa”; Mo, “Logos aali wa bulesa”; Baibolo wa Cibemba uwa 1983 abelengwo kuti: “Umwabeeleelefye Leesa, na Lishiwi efyo aali.” Mu bupilibulo bwakwe ubwa ciGermany Ludwig Thimme alumbulula cene muli iyi nshila: “Mu musango wa kwa Lesa e mo Cebo abelele.” Ukulosha kuli Cebo (uwasangwike Yesu Kristu) pamo nga “lesa” kwaba mu kumfwana no kubomfiwa kwe shiwi mu Malembo yonse ayashala. Ku ca kumwenako, pe Lumbo 82:1-6 bakapingula ba buntunse mu Israele baloshiweko nga “balesa” (ciHebere, ’elo·himʹ; ciGreek, the·oiʹ, pali Yohane 10:34) pa mulandu wa kuti baleimininako Yehova kabili balelanda ifunde lyakwe.
Mona na kabili appendix ya NW, mu kulembwa kwa 1984 ukwa Reference, ibu. 1579.
RS ibelengwo kuti: “Yesu asosele kuli bene ukuti, ‘Mu cine cine, ndesosa kuli imwe, pa ntanshi Abrahamu talabako, Naliba [ciGreek, e·goʹ ei·miʹ].’” (NE, KJ, TEV, JB, NAB yonse yabelengwa “Naliba,” yamo ukubomfya fye na makalata yakalamba ku kupeela imfundo ye lumbo. Muli ifyo besha ukulundanya inumwilo na Ukufuma 3:14, apo, ukulingana no kupilibula kwabo, Lesa alosha ku mwine kwi lumbo lya “Naliba.”) Nangu cibe fyo, muli NW ulubali lwalekeleshako ulwa kwa Yohane 8:58 lubelengwo kuti: “Pa ntanshi Abrahamu talabako, e ko naali.” (Imfundo imo ine e yapeelwa ku mashiwi muli AT, Mo, CBW, na SE.)
Kupilibula nshi kumfwana na mashiwi yashingulukako? Icipusho ca baYuda (cikomo 57) ico Yesu aleyasukako cakumine ku myaka ya bukulu, te ku kwishibikwa. Icasuko ca kwa Yesu mu kubamo ukupelulula cabombele no mushinku wakwe, ubutali bwa kubako kwakwe. Mu kubamo ukusekesha, takwaba ukubombesha kwacitwa ku kubomfya e·goʹ ei·miʹ pamo nge lumbo ku mupashi wa mushilo.
E fisosa A Grammar of the Greek New Testament in the Light of Historical Research, kuli A. T. Robertson: “Verbu [ei·miʹ] . . . Inshita shimo ilalumbulula ukubako pamo ngo kulondolola ukupala verbu iili yonse imbi, pamo nga muli [e·goʹei·miʹ] (Yo. 8:58).”—Nashville, Tenn.; 1934, ibu. 394.
Mona na kabili appendix ya NW, ukulembwa kwa 1984 ukwa Reference, amabu. 1582, 1583.
“Muleyangwa mwe bene no mukuni onse uo Umupashi wa mushilo wamubikileko bucilolo; akucemeni ulukuta lwa kwa [Lesa] ulo anonkele mu mulopa wakwe wine.” (KJ, Dy, NAB yabomfya amashiwi yapalako.) Nangu cibe fyo, muli NW ulubali lwalekeleshako ulwa cikomo lubelengwo kuti: “umulopa wa [Mwana] wakwe wine.” (TEV ibelengwa mu kupalako. Nelyo cingatila ukupulintwa kwa mu 1953 ukwa RS kubelengwa ukuti “no mulopa wakwe wine,” ukulembwa kwa mu 1971 kubelengwa ukuti “no mulopa wa Mwana wakwe wine.” Ro na Da yabelengwa fye ukuti “umulopa wakwe wine.”) Uwa Cibemba uwa 1983 abelengwo kuti: “Mwane uo aatemwa aalicifwiliile.”)
Kupilibula nshi kumfwana na 1 Yohane 1:7, iisoso kuti: “umulopa wa kwa Yesu Umwana wakwe [uwa kwa Lesa] utusangulula ku lubembu lonse”? (Mona na kabili Ukusokolola 1:4-6.) Nga fintu calondololwa muli Yohane 3:16, bushe Lesa atumine Umwana wakwe uwafyalwa eka, nelyo bushe umwine wine e waishile pamo ngo muntu, pa kuti twingakwata ubumi? Wali mulopa, te wa kwa Lesa, lelo uwa Mwana wakwe e wapongolwelwe.
Mona na kabili appendix ya NW, ukulembwa kwa 1984 ukwa Reference, ibu. 1580.
JB abelengwo kuti: “Batuntuka ku fikolwe kabili ukufuma ku munofu wabo no mulopa kwaishile Kristu uwacila pali fyonse, Lesa apaalwe umuyayaya! Amene.” (KJ, Dy yabelengwa mu kupalako.) Nangu cibe fyo, muli NW ulubali lwalekeleshako ulwa cikomo lubelengwo kuti: “ukwafumine Kristu umwabelo munofu: Lesa, uwacila pali bonse, apaalwe umuyayaya. Amene.” (RS, NE, TEV, NAB, Mo yonse yabomfya amashiwi yapalako kuli NW.)
Bushe ici cikomo cilesosa ukuti Kristu ‘acila fyonse’ no kuti muli ifyo ni Lesa? Nelyo bushe cilelosha kuli Lesa na Kristu nga bantu bapusana no kusosa ukuti Lesa e “wacila pali fyonse”? Kupilibula nshi ukwa Abena Roma 9:5 ukuleumfwana na Abena Roma 15:5, 6, ukulekanya intanshi Lesa ukufuma kuli Kristu Yesu kabili lyene ukucincisha kabelenga ‘ukucindika Lesa kabili Wishi wa kwa Shikulwifwe Yesu Kristu’? (Mona na kabili 2 Abena Korinti 1:3 na Abena Efese 1:3.) Languluka ifyakonkapo mu Abena Roma icipandwa 9. Ifikomo 6-13 filanga ukuti ukubomba kwa mifwaile ya kwa Lesa takwashintilila pa bupyani ukulingana no mubili lelo pa kufwaya kwa kwa Lesa. Ifikomo 14-18 filosha ku bukombe bwa kwa Lesa kuli Farao, nga fintu bwalembwa pa Ukufuma 9:16, ku kwebekesha icishinka ca kuti Lesa acila fyonse. Mu fikomo 19-24 ukupulamo kwa kwa Lesa kwalilangililwa mu kulundapo ku kupashanya umubumfi ne fipe fya mabumba ifyo abumba. Fintu ili lyalinga, lyene, mu cikomo 5, inumbwilo ya kuti: “Lesa, uwacila pali bonse, apaalwe umuyayaya. Amene”!—NW.
The New International Dictionary of New Testament Theology ilondololo kuti: “Rom. 9:5 yalibikilwapo ifikansa. . . . Kuti cabe cayanguka, kabili icingacitika ukulingana ne ndimi mu kupwililika ukulosha inumbwilo kuli Kristu. Icikomo lyene kuti cabelengwa ukuti, ‘Kristu uwaba Lesa pali bonse, apaalwe umuyayaya. Amene.’ Nelyo ni fyo, Kristu te kuti alinganishiwe umupwilapo na Lesa, lelo ukulondololwa fye ngo wa musango wa bulesa, pantu ishiwi theos tayakwata ishiwi lilekanya. . . . Ubulondoloshi bwacilapo kupalako bwa kuti ubulondoloshi buli malumbo yalungikwa kuli Lesa.”—(Grand Rapids, Mich.; 1976), ukupilibulwa ukufuma mu ciGermany, Vol. 2, ibu. 80.
Mona na kabili appendix ya NW, ukulembwa kwa 1984 ukwa Reference, amabu. 1580, 1581.
KJ ibelengwo kuti: “Lekeni uyu muntontonkanya ube muli imwe, uwali na muli Kristu Yesu: Uo, nelyo cingatila aali mu musango wa kwa Lesa, tacitontonkenye ukuba ubupupu ukulingana na Lesa.” (Dy yakwata amashiwi yamo yene. JB ibelengwo kuti: “talambatile ku kulingana kwakwe na Lesa.”) Nangu cibe fyo, muli NW iciputulwa ca pa numa ica ico cipande cibelengwo kuti: “uo, nelyo cingatila aali mu musango wa kwa Lesa, talangulwikepo pa lwa kusompola [ciGreek, har·pag·monʹ], ukukulumbula, ukuti alingile ukulingana na Lesa.” RS, NE, TEV, NAB yapeele itontonkanyo limo line.)
Litontonkanyo nshi lyumfwana na mashiwi yashingulukako? Icikomo 5 cifunda abena Kristu ukupashanya Kristu mu mulandu pano ulelandwapo. Bushe kuti bacincishiwa ukucimona ukukanaba “ubupupu,” lelo insambu yabo, “ukulingana na Lesa”? Mu kushininkisha iyo! Nangu cibe fyo, kuti bapashanya umo ‘ushalangulwikepo pa lwa kusompola, ukukulumbula, ukuti alingile ukulingana na Lesa.’ (NW) (Linganyako Ukutendeka 3:5) Uko kupilibula kumfwana na Yesu Kristu umwine, uwasosele ukuti: “Tata mukalamba pali ine.”—Yoh. 14:28.
The Expositor’s Greek Testament isoso kuti: “Te kuti tusange icipande icili conse umo [har·paʹzo] nelyo ilili lyonse ilya ayo yafumishiwa kuli lyene [ukusanshako har·pag·monʹ] yakwata ubupilibulo bwa ‘kukwata,’ ‘ukusunga’. Limoneka mu kubulo ukupilibula ‘ukusompola,’ ‘ukupoka,’ ‘ukusompola mu lukakala’. Muli ifyo tacasuminishiwa ukwenda ukufuma ku mano ya cine aya ‘kufyambata’ ukwisa ku yapusanininako umupwilapo, ‘ukwikatisha.’”—(Grand Rapids, Mich.; 1967) ukulembwa kuli W. Robertson Nicoll, Vol. III, amabu. 436, 437.
KJ ibelengwo kuti: “Muli wene [Kristu] e mwaikalo mwisulo onse uwa buLesa [ciGreek, the·oʹte·tos] mu mubili.” (Itontonkanyo lyapalako lyalipeelwa ku bupilibulo muli NE, RS, JB, NAB, Dy.) Nangu cibe fyo, NW ibelengwo kuti: “Ni muli wene e mo umwisulo onse uwa mibele ya bulesa waikala mu mubili.” (AT, We, na CKW yabelengwa ukuti “umusango wa kwa Lesa,” mu cifulo ca “buLesa.” Linganyako 2 Petro 1:4.)
Ca cine, te onse apeela ukwilula kumo kwine ukwa Abena Kolose 2:9. Lelo cinshi caba mu kumfwana na kalata yonse iyashala iyapuutwamo ku Bena Kolose? Bushe Kristu akwete mu mwine icintu cimo icaba icakwe pa mulandu wa kuti ni Lesa, ulubali lwa Bulesa Butatu? Nelyo bushe “umwisulo” uwaba muli wene cintu cimo icaishileko pa mulandu wa kupingulapo kwa muntu umbi? Abena Kolose 1:19 (KJ, Dy) asosa ukuti umwisulo onse waikele muli Kristu pa mulandu wa kuti “catemwine Wishi” pa kuti ici cibe fyo. NE isoso kuti caali “ku kusalapo kwa kwa Lesa umwine.”
Languluka amashiwi yashingulukako mupepi aya Abena Kolose 2:9: Mu Kol 2 cikomo 8, bakabelenga balisokwa ku kulufiwa kuli abo bafwilisha amaele ne fishilano fya bantunse. Baebwa na kabili ukuti muli Kristu e “mwafiswa ifyuma fyonse ifya mano ne fya kwishiba” kabili bacincishiwa “ukwendela muli wene” ukuba “abalimbwa kabili abalekuulilwa muli wene, abaleikashiwa ku kutetekela.” (Ifikomo 3, 6, 7) Ni muli wene, kabili te muli bakatendeka nelyo bakafundisha ba maele ya buntunse, umo “umwisulo” umo uwa mutengo waikala. Bushe umutumwa Paulo palya alesosa ukuti “umwisulo” uwali muli Kristu walengele Kristu ukuba Lesa umwine? Te kulingana na Abena Kolose 3:1, apo Kristu asoswa ukuba ‘uwaikala ku kwa kulyo kwa kwa Lesa.—Mona KJ, Dy, TEV, NAB.
Ukulingana na Greek-English Lexicon iya kwa Liddel na Scott, the·oʹtes (umusango wa lyashi lilelandwapo, ukwafuma the·oʹte·tos) ipilibula “bulesa, umusango wa bulesa.” (Oxford, 1968, ibu. 792) Ukuba mu cine cine “uwa bulesa,” nelyo “umusango wa bulesa,” tacilenga Yesu pamo ngo Mwana wa kwa Lesa ukulingana nelyo ukuba aba ciyayaya bonse pamo na Wishi, pamo fye nga fintu icishinka ca kuti abantunse bonse balaakana “ubuntunse” nelyo “umusango wa buntunse” tacibalenga ukuba abalingana nelyo aba mushinku umo wine.
RS ibelengwo kuti: “Abapembelela isubilo lyesu ilyapaalwa, ukumoneka kwa bukata bwa kwa Lesa wesu mukulu kabili Umupusushi wesu Yesu Kristu.” (Amashiwi yapalako yalasangwa muli NE, TEV, JB.) Nangu cibe fyo, NW ibelengwo kuti: “ilintu tulepembelela isubilo lya nsansa no kumoneka kwa bukata ukwa kwa Lesa mukulu kabili no kwa Mupusushi wesu, Kristu Yesu.” (NAB yakwata ukupilibula kumo kwine.)
Mabupilibulo nshi yomfwana na Tito 1:4, iilosha kuli “Lesa Shifwe na Kristu Yesu Umupusushi wesu”? Nelyo cingatila Amalembo na kabili yalosha kuli Lesa pamo ngo Mupusushi, ili lembo mu kulengama lilalekanya pa kati ka wene na Kristu Yesu, umo uo Lesa apayanishishamo ipusukilo.
Bamo bapaasha ukuti Tito 2:13 alangilila ukuti Kristu aba ponse pabili Lesa kabili Umupusushi. Ku ca kusekesha, RS, NE, TEV, JB yapilibula Tito 2:13 mu nshila iyo pambi ingalondololwa nge ilesuminisha iyo mimwene, lelo tayakonka ifunde limo line mu bupilibulo bwa yako ubwa 2 Abena Tesalonika 1:12. Henry Alford, muli The Greek Testament, alondolola ukuti: “Kuti nasumina ukuti [ukupilibula uko kulekanya mu kulengama Lesa na Kristu, pali Tito 2:13] kulekusha ififwaikwa fyonse ifya grama ya sentensi: ukuti ponse pabili mu mipangilwe na mu mashiwi yashingulukako kuli ukwacilapo kulinga, kabili ukwacilapo ukusuminishanya ne nshila ya Batumwa iya kulemba.”—(Boston, 1877) Vol. III, ibu. 421.
Mona na kabili appendix ya NW, ukulembwa kwa 1984 ukwa Reference, amabu. 1581, 1582.
RS ibelengwo kuti: “Asoselo Mwana ukuti, ‘Icipuna cobe, We Lesa, ca muyayaya umuyayaya.’” (KJ, NE, TEV, Dy, JB, NAB yakwata ukupilibula kwapalako.) Nangu cibe fyo, NW ibelengwo kuti: “lelo ukulosha ku Mwana: ‘Lesa cipuna cobe ca bufumu umuyayaya umuyayaya.’” (AT, Mo, TC, By yapeela imfundo imo ine.)
Kupilibula nshi kumfwana na mashiwi yashingulukako? Ifikomo fifumineko fisosa ukuti Lesa alelanda, te kuti alelandilwako; kabili icikomo cakonkapo cilebomfya inumbwilo “Lesa, Lesa obe,” ukulanga ukuti uulelandilwako te Lesa Wapulamo lelo ni kapepa wa kwa uyo Lesa. AbaHebere 1:8 yambula ukufuma pe Lumbo 45:6, ilyo mu kubalilapo lyalungikwe ku mfumu ya buntunse iya kwa Israele. Ukwabulo kutwishika, kalemba wa Baibolo uwa ili lumbo tatontonkenye ukuti iyi mfumu ya buntunse aali Lesa Wa maka yonse. Ukucila, Ilumbo 45:6, muli RS, libelengwa ukuti “Icipuna cobe ica bulesa.” (NE isoso kuti, “Icipuna cobe capala icipuna ca kwa Lesa.” JP [icikomo 7]: “Icipuna cobe capeelwa na Lesa.”) Solomone, uo mu kucitikako aali imfumu mu kubalilapo yalungikwe mwi Lumbo 45, asoselwe ukwikala pa “cipuna ca kwa Yehova.” (1 Imila. 29:23, NW) Mu kumfwana ne cishinka ca kuti Lesa “cipuna,” nelyo Intulo nelyo Kasumbula wa bumfumu bwa kwa Kristu, Daniele 7:13, 14 na Luka 1:32 yalanga ukuti Lesa apeela ubulashi bwa musango yo kuli wene.
AbaHebere 1:8, 9 bambula ukufuma kwi Lumbo 45:6, 7, ukukuma ku co umusambi wa Baibolo B. F. Westcott alondololo kuti: “LXX isumina ukupilibula kubili: [ho the·osʹ] kuti yamonwa mu mashiwi ya wa kulandilwako mu milandu yonse ibili (Icipuna cobe, We Lesa, . . . kanshi, Mwe Lesa, Lesa Obe . . .) nelyo kuti yamonwa pamo nge lyashi (nelyo icilelandwapo) mu mulandu wa kubalilapo (Lesa Cipuna Cobe, nelyo Icipuna cobe ni Lesa, . . .), kabili mu mashiwi ya kulundapo kuli [ho the·osʹ sou] mu mulandu wa cibili (E ico Lesa, nelyo fye ni Lesa Obe . . .). . . . Cili icishingacitikako sana ukuti [’Elo·himʹ] mu kubalilapo kuti alungikwa ku mfumu. Ukutunganya kanshi kulwishanya ne cisumino ca kuti [ho the·osʹ] yaba mu mashiwi ya kulandilwako muli LXX. Muli ifyo muli conse cimoneka icawamisha ukubuula mu mashiwi ya kubalilapo ubupilibulo bwa kuti: Lesa Cipuna Cobe (nelyo, Icipuna cobe ni Lesa), uko e kuti ‘Ubufumu bobe bwashimpwa pali Lesa, Icilibwe cishingateuluka.’”—The Epistle to the Hebrews (London, 1889), amabu. 25, 26.
KJ ibelengwo kuti: “Pantu kwaba batatu abasunge calembwa mu mulu, Wishi, Cebo, na Umupu wa Mushilo: kabili aba batatu baba umo. Kabili kwaba batatu abacitilo bunte mwi sonde‚ umupashi‚ na menshi‚ no mulopa: kabili ifi fitatu filasuminishanya muli cimo.” (Dy na yo ilasanshamo ici cipande ca basumina muli Bulesa Butatu.) Nangu cibe fyo‚ NW taisanshamo amashiwi “mu mulu‚ Wishi‚ Cebo‚ na Umupu Wa Mushilo: kabili aba batatu baba umo. Kabili kwaba batatu abacitilo bunte mwi sonde.” (RS, NE, TEV, JB, NAB na yo yalashako icipande ca Basumina muli Bulesa Butatu.)
Ukukuma kuli ici cipande ca Basumina muli Bulesa Butatu, kabebeta wa fyalembwa F. H. A. Scrivener alembele ukuti: “Tatulekabila ukushimunuka ku kubilisha ukushininwa kwesu ukuti amashiwi yabikaninwapo ifikansa tayalembelwe ku Mutakatifu Yohane: ukuti mu kubalilapo yaletelwe mu ciLatin mu Africa ukufuma mu mbali, umo yabikilwe pamo nga ubulondoloshi bwa kuipeelesha kabili ubwa cishilano ubwa 1Yo 5 ciko. 8: ukuti ukufuma mu ciLatin yaongolokele mu fimfungwa fya ciGreek, kabili ukufuma kulya ukuleta mu calembwa capulintwa ica ciGreek, icifulo ico yashakwatako nsambu.”—A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament (Cambridge, 1883, ukule. kwalenga butatu,) ibu. 654.
Mona na kabili futunoti pali ifi fikomo muli JB, na appendix ya NW, ukulembwa kwa 1984 ukwa Reference, ibu. 1580.
Amalembo yambi ayasoswa ku Basumina muli Bulesa Butatu ku kulumbulula imbali sha cisambilisho cabo capampamikwa
Mona ukuti ilya kubalilapo ilya aya malembo lilosha fye ku Mwana; yambi yalosha kuli bonse babili Wishi no Mwana; takwaba nangu limo ililosha kuli Wishi‚ Umwana‚ no Mupashi wa Mushilo no kusosa ukuti bapanga Lesa umo.
Ku cintu asosele pano, bushe Yesu apilibwile ukuti aali no kuibuusha umwine ukufuma ku bafwa? Bushe ico cilepilibula ukuti Yesu ni Lesa, pantu Imilimo 2:32 isoso kuti, “Uyo Yesu, Lesa alimwimishe”? Nakalya. Imimwene ya musango yo kuti yapusana na Abena Galatia 1:1, ililosha ukubuushiwa kwa kwa Yesu kuli Wishi, te ku Mwana. Ukubomfya umusango umo wine uwa numbwilo, pali Luka 8:48 Yesu ayambulwa ngo ulesosa ku mwanakashi ukuti: “Icitetekelo cobe nacikuposha.” Bushe aliiposeshe umwine? Iyo; caali maka ukufuma kuli Lesa ukupitila muli Kristu e yamuposeshe pa mulandu wa kuti alikwete icitetekelo. (Luka 8:46; Imil. 10:38) Mu kupalako, ku cumfwila cakwe icapwililika pamo ngo muntunse, Yesu apayenye icishinte ca mibele kuli Wishi ukumwimya ukufuma ku bafwa, muli ifyo ukusuminisha Yesu pamo ngo Mwana wa kwa Lesa. Pa mulandu wa nshila ya bumi iya busumino iya kwa Yesu, kuti casoswa mu kulinga ukuti Yesu umwine alishingemwe ku kubuushiwa kwakwe.
E fisosa A. T. Robertson muli Word Pictures in the New Testamant: “Ibukisheni [Yohane] 2:19 apo Yesu asosele ukuti: ‘Kabili nkaliimya mu nshiku shitatu.’ Tapilibwile ukuti aali no kuiimya umwine ukufuma ku bafwa ukwabula Wishi pamo nga kabomba wacincila (Rom. 8:11).”—(New York, 1932), Vol. V. ibu. 183.
Lintu alesoso kuti: “Ine na Tata tuli bamo,” bushe Yesu apilibwile ukuti baali abalingana? Abasumina muli Bulesa Butatu bamo basosa ukuti e fyo alepilibula. Lelo pali Yohane 17:21, 22, Yesu apepele ukukuma ku bakonshi bakwe ati: “ukuti babe bamo,” kabili alundilepo ati, “ukuti babe bamo ifyo ifwe twaba bamo.” Abomfeshe ishiwi limo line ilya ciGreek (hen) kuli “bamo” muli utu tushita tonse. Ukwabulo kutwishika, abasambi ba kwa Yesu bonse tabasanguka ulubali lwa Bulesa Butatu. Lelo besa mu kwakanamo buumo bwa mifwaile pamo na Wishi no Mwana, umusango umo wine uwa buumo uwikatanya Lesa na Kristu.
Ni mu cifulo nshi icisumino ca Bulesa Butatu cibika abo bekatilila kuli cene?
Cibabika mu cifulo ca busanso nga nshi. Ubushinino bwaba ubushingabikwako ifikansa ukuti icisambilisho capampamikwa ica Bulesa Butatu tacisangwa mu Baibolo, kabili tacaba mu kumfwana na cintu Baibolo isambilisha. (Mona amabula yafumineko.) Cimininako bubi bubi Lesa wa cine. Lelo, Yesu Kristu asosele ukuti: “Inshita ileisa, na nomba e ko ili, ilyo bakapepa bene bene bakapepela Tata mu Mupashi na mu cine; pantu na Tata afwaya aba musango uyu babe aba kumupepa. Lesa Mupashi, na bamupepa bali no kumupepela mu Mupashi na mu cine.” (Yoh. 4:23, 24) Muli ifyo Yesu acilengele ukumfwika ukuti abo bantu ukupepa kwabo ‘kushaba mu cine,’ mu kukanaumfwana ne cine caimikwa mu Cebo ca kwa Lesa umwine, te “bakapepa ba cine.” Ku ntungulushi sha butotelo bwa ciYuda isha mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, Yesu asosele ukuti: “Namusangule cebo ca kwa Lesa ica fye ku ca cishilano cenu. Mwe ba bumbimunda, Esaya amusesemene bwino, ati, Aba bantu banshinshimuna pa tunwa twabo, lelo imitima yabo yataluka kuli ine: lelo kwa fye ukushinshimuna banshinshimuna, amasambilisho basambilisha mafunde ya bantu.” (Mat. 15:6-9) Ico cilabomba na maka yalinganako kuli abo aba mu Kristendomu ilelo abafwilisha ifishilano fya buntunse ukucila icine calengama ica mu Baibolo.
Ukukuma kuli Bulesa Butatu, Icisumino ca Athanasian (mu ciNgeleshi) cisoso kuti ifilundwa fya buko baba “abashingomfwikwa.” Abasambilisha icifundisho ilingi line balondolola ukuti ni “nkama.” Ukwabulo kutwishika Lesa wa musango yo uwa Balesa Batatu te umo uo Yesu akwete mu muntontonkanya lintu asosele ukuti: “Ifwe tupepe co twaishiba.” (Yoh. 4:22) Bushe mu cituntulu walishiba Lesa untu upepa?
Amepusho yakatama yalolenkana na umo umo uwa ifwe: Bushe mu bufumacumi twalitemwa icine? Bushe mu cituntulu tulafwaya ukwampana kwasuminishiwa na Lesa? Te onse atemwa icine mu kufumaluka. Abengi babika ukukwata ukusuminisha kwa bantu babo na bakubishanya na bo pa mulu wa kutemwa kwa cine na Lesa. (2 Tes. 2:9-12; Yoh. 5:39-44) Lelo, nga fintu Yesu asosele mwi pepo lya mukoosha kuli Wishi wa mu mulu: “Uyu e mweo wa muyayaya, ukuti bamwishibe, mwe Lesa wine wine mweka, no yo mwatumine, ni Yesu Kristu.” (Yoh. 17:3) Kabili Ilumbo 144:15 mu cishinka lilondolola ukuti: “Ba nsansa abantu abo Yehova e Lesa wabo!”—NW.
Lintu Umo Asoso Kuti—
‘Bushe mwalisumina muli Bulesa Butatu?’
Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Ico cisumino caseeka mu nshita yesu. Lelo bushe mwalishiba ukuti ici te casambilishiwe kuli Yesu na basambi bakwe? E co, tupepa Untu Yesu asosele ukuti tulepepa.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Lintu Yesu alesambilisha, pano pali ifunde ilyo asosele ukuti lyali ilyakulisha . . . (Marko 12:28-30).’ (2) ‘Yesu tabalile atunga ukulingana na Lesa. Asosele ukuti . . . (Yoh. 14:28)’ (3) ‘Lyene cinshi caba intulo ya cifundisho ca Bulesa Butatu? Mona cintu baencyclopedia balumbuka basosa pa lwa ico. (Mona amabula 81, 82.)’
Nelyo kuti wasosa ukuti: ‘Iyo, nshasumina. Mwaishiba, kwaba amalembo ya mu Baibolo ayo nshingalinga ne co cisumino. Pano pali limo ilya yene. (Mat. 24:36) Nakalimo kuti mwanondolwelako.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) Nga ca kuti Umwana alilingana na Wishi, ni shani caba ukuti Wishi alishiba ifintu fimo ifyo Umwana ashaishiba?’ Nga ca kuti bayasuko kuti ici caali ifyo ukukuma fye ku musango wakwe uwa buntunse, lyene ipusha ukuti: (2) ‘Lelo mulandu nshi umupashi wa mushilo ushaishibila?’ (Nga ca kuti umuntu alanga ubuseko bwafumaluka mu cine, mulange cintu Amalembo yasosa pa lwa kwa Lesa. (Amalu. 83:18; Yoh. 4:23, 24)
Ukucitikako kumbi: ‘Twalisumina muli Yesu Kristu te muli Bulesa Butatu. Mulandu nshi? Pantu twalisumina cintu umutumwa Petro asumine pa lwa kwa Kristu. Moneni cintu asosele . . . (Mat. 16:15-17).’
Ukutubulula kwalundwako: ‘Nasanga ukuti te onse akwata icintu cimo cine mu muntontonkanya lintu alosha kuli Bulesa Butatu. Nakalimo kuti nayasuka icipusho cenu bwino nga naishiba cintu mulepilibula.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: ‘Natasha pali ubo bulondoloshi. Lelo cintu nasumina cintu fye Baibolo isambilisha. Bushe mwalibala amumonapo ishiwi “Bulesa Butatu” muli Baibolo? . . . Losha kuli konkondansi muli Baibolo obe.) Lelo bushe Kristu aliloshiwako muli Baibolo? . . . Ee, kabili twalisumina muli wene. Mona pano muli konkodansi pe samba lya “Kristu” kumo ukwa kulosha ni Mateo 16:16. (Belenga) Ici e co nasumina.’
Nelyo pambi kuti wayasuka (Nga ca kuti umuntu aleta ukusakamana kuli Yohane 1:1) ukuti: ‘Nalibeleshanya ne co cikomo. Mu mabupilibulo yamo aya Baibolo cisoso kuti Yesu ni “Lesa,” na yambi ukuti ni “kalesa.” Mulandu nshi cabele fyo?’ (1) ‘Bushe kuti caba pa mulandu wa kuti icikomo cakonkapo cisoso kuti aali “pamo na Lesa”?’ (2) ‘Bushe na kabili kuti caba pa mulandu wa cisangwa pano pali Yohane 1:18?’ (3) ‘Bushe mwalibala amupapa nampo nga Yesu umwine alapepa umo pamo nga Lesa? (Yoh. 20:17)’
Bushe mwalisumina muli bulesa bwa kwa Kristu?’
Kuti pambi wayasuko kuti: ‘Ee, mu kushininkisha nalisumina. Lelo nakalimo nshikwete mu muntontonkanya icintu cimo cine ico mukwete lintu mwalosha kuli “bulesa bwa kwa Kristu.”’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Mulandu nshi nasosela ico? Cisuma, pali Esaya 9:6 Yesu Kristu alondololwa nga “Lesa Wa maka,” lelo ni Wishi eka e waloshiwako muli Baibolo nga Lesa Wa maka yonse.’ (2) ‘Kabili moneni ukuti pali Yohane 17:3 Yesu alanda ulwa kwa Wishi pamo nga “Lesa wine wine mweka.” E co, ukucilisha, Yesu aba kubelebesha fye kwa kwa Lesa wa cine.’ (3) ‘Cinshi cifwaikwa pa lubali lwesu pa kuba aba kutemuna Lesa? (Yoh. 4:23, 24)’