“Kuli Kaisare E ko Nashina”

CINKUPITI wa bantu aikata umuntu uwabula no kuipangasha, batendeka no kumupuma. Baletila afwile ukufwa. Ilyo fye camoneka ukuti nomba alafwa, abashilika bafika kabili basompola uyu mwaume kuli uyu cinkupiti. Uyu mwaume mutumwa Paulo. Abalemusansa baYuda abakalipe no kukaninina fye ndai ukushimikila kwa kwa Paulo no kumupeela umulandu wa kukowesha itempele. Abamupususha bena Roma, abaletungululwa na mushika wabo, Klaudi Lusia. Muli ci cimfulunganya Paulo bamwikata no kumutunganya buntalamisoka.

Ifipandwa fya kulekeleshako 7 ifye buuku lya Imilimo filanda pa mulandu uwatendeke no ku kwikatwa. Ukwishiba bwino ilyashi lya mu cilye ilya kwa Paulo, imilandu apeelwe, ifyo ailubulwilile, ne nshila abena Roma balekandilamo kutulenga ukumfwikisha ifi fipandwa.

Mu Cifungo ca kwa Klaudi Lusia

Pa milimo Klaudi Lusia alebomba pali no mulimo wa kusunga icibote mu Yerusalemu. Umukalamba wa milimo uwa kwa Klaudi, kateka wa mu citungu ca bena Roma ica Yudea, aleikala mu Kaisarea. Kuti twatila icacitile Lusia muli uyu mulandu wa kwa Paulo kufwaya ukumucingilila ku lukaakala no kumwikata pa kufulunganya umutende. Ukwankulako kwa baYuda kwalengele Lusia ukutwala umufungwa wakwe mu nkambi mu Lupungu lwa kwa Antonia.—Imilimo 21:27–22:24.

Lusia alingile ukwishiba ico Paulo acitile. Pa nshita ya cilya cimfundawila, taishibepo nangu cimo. E co ukwabula ukupoosa ne nshita, aebele ukuti Paulo ‘epushiwe ku kufopaulwa, ukuti eshibe umulandu bacilabilikishisha Paulo.’ (Imilimo 22:24) E fyo balecita pa kusanga ifishinka ukufuma ku ntalamisoka, abasha, na ku bantu bambi aba pa nshi. Icikoti (flagrum) napamo e calebomba bwino pa kutila umuntu asokolole fyonse, lelo kwena cali canso cabipisha. Ifikoti fimo fyalekwata utubwebwe twa cela utwakakwa ku minyololo. Fimbi fyalekwata imyunga, amafupa ayatwa no tufyela twatwa. Fyalesha ifilonda fyabipisha, ukulepaula inkanda nakalya nakalya.

Ilyo cali fyo Paulo aisokolwele ukuti mwina Roma. Umwina Roma uushilapingulwa tali no kufopaulwa, e co ukutunga kwa kwa Paulo ukwa nsambu shakwe kwalibombele palya pene. Ukucusha nelyo ukukanda umwina Roma kuti kwalenga incito ya kwa mushika umwina Roma ukupwa. E mulandu wine kanshi ukufuma fye lilya line, Paulo asungilwe ngo mufungwa waibela, ica kuti alepokelela na ba kumutandalila.—Imilimo 22:25-29; 23:16, 17.

Apo Lusia tashininkishe imilandu bapeele Paulo, amutwele ku cilye ca Sanhedrin ukuti alondolole ulwa cilya cimfulunganya. Lelo Paulo abalamwine ukukansana ilyo alandile ukuti apingulwe pa mulandu wa kubuuka. Uku kukansana kwalilumine ica kuti Lusia amwene ukuti awe nomba Paulo balaipaya fye, ica kuti na pali ilya ine nshita Lusia alimupuswishe kuli balya baYuda bakalipe.—Imilimo 22:30–23:10.

Lusia talefwaya ukuti e o bakapeele umulandu wa kwipaya umwina Roma. Ilyo aumfwile ulwa mapange ya kufwaya ukwipaya Paulo, ayangufyenye ukutwala umufungwa wakwe ku Kaisarea. Imibombele ya cilye yalekabila ukuti amalipoti yalelondolola umulandu yatwalwe pamo na bafungwa ku cilye cikalamba. Muli aya malipoti mwaleba ukufwailisha kwa pa kubala, ifyo icilye capingwile no mulandu capingwilile fyo, no kulandapo kwa kwa kafwailisha wa milandu. Lusia alembele ukuti Paulo ‘ashininwe ulwa mepusho ya Malango ya baYuda, lelo tashininwe icawaminwe mfwa nangu kufungwa,’ kabili aebele bakashinina ba kwa Paulo ukuilishanya kuli kateka Felikisi.—Imilimo 23:29, 30.

Kateka Felikisi Afilwa Ukupingula

Felikisi e waletungulula icitungu conse. Afwaya nga ali no kukonka imyata ya cikaya nelyo ifunde lya pali buntalamisoka—ilibomba ku bekashi balumbuka na ku balashi ba buteko. Lilye funde lya pali buntalamisoka lyaishibikwe ati ordo. Na kabili, afwaya nga alibomfeshe amaka apeelwe aya extra ordinem, ayalemupeela insambu ya kupingula umulandu onse uwa buntalamisoka. Kateka wa citungu taleenekelwa ‘ukucita ifyalecitwa mu Roma, lelo ukucita ifyalingilwe ukucitwa mu cinkumbawile.’ Kanshi, e wakwete amaka ya kupingula.

Te fyonse ifyali mwi funde lya ku kale ilya bena Roma fyaishibikwa, lelo umulandu wa kwa Paulo batila “mulandu waibela uwakonkele ubupingushi bwa mu citungu ubwa extra ordinem.” Kateka, ukubombela pamo ne mpanda mano, aleumfwa ukulubulula kwa bapeelwe imilandu. Shimilandu aleitwa pa ntanshi ya kwa kashinina wakwe, no kuilubulwila, lelo ukushinina kwa mulandu kwaleshalila umwine wa mulandu. Kapingula alekanda onse uwasangwa no mulandu. Kuti apingula umulandu palya pene fye nelyo ukushingilisha ubupingushi ukufikila pa nshita akafwaya ukupingula, kabili shimilandu ali no kusungilwa mu cifungo. Uwasoma sana Henry Cadbury atile: “Ukwabula no kutwishika, ukukwata amaka ya musango yo kuti kwalenga kapingula ‘ukuyabomfya bubi bubi’ no kufwaya ukupeelwa amafisakanwa pa kuti ebe uuli no mulandu ukuti wa kaele, ukukanda uwa kaele, nelyo ukulalikisha ubupingushi.”

Shimapepo Mukalamba Anania, abakalamba ba baYuda, na Tertuli babepeshe Paulo pa ntanshi ya kwa Felikisi ukuti “lisakamika, uubalamuno busangu mu baYuda.” Batile e wali ntungulushi ya “ba cakaniko ca bena Nasara” kabili aeseshe ukukowesha ne tempele.—Imilimo 24:1-6.

Bakapakasa ba kubalilapo aba kwa Paulo batontonkenye ukuti Paulo aletele Trofimu Umwina fyalo mu lubansa lwe tempele umwaleikala fye abaYuda.a (Imilimo 21:28, 29) Nga kukonka fye umulandu, uwatobele ifunde lya kukanaingila mu lubansa lwa baYuda ni Trofimu te Paulo iyo. Lelo nga ca kutila abaYuda bamwene imicitile ya kwa Paulo ngo kwafwilisha bumpulamafunde, nalyo line nga wali mulandu wa kufwilapo. Kabili cimoneka ukuti ubuteko bwa Roma bwalisuminishe ukwipaya uwasangwa no yu mulandu. Kanshi nga ca kuti Paulo aiketwe na bakapokola abaYuda aba pe tempele ukucila ukwikatwa na Lusia, icilye ca Sanhedrin nga calimulubulwishe no kumupingula apabula no bwafya.

AbaYuda batile Paulo talesambilisha icisambilisho ca buYuda, nelyo imipepele yasuminishiwa ne funde (religio licita). Nalyo line, kuli bena ico acitile cali kutoba ifunde.

Batungile no kuti Paulo ‘alebalamuno busangu mu baYuda bonse aba mu fyalo fyonse.’ (Imilimo 24:5) Kateka Klaudi e lyo fye asenwike abaYuda ba ku Alekesandria pa “kubalamuna icikuko icalo conse.” Ifi fintu nafipalana sana. Kalemba wa lyashi lya kale A. N. Sherwin-White atile: “Umulandu wapeelwe wali no kuwila umuYuda mu buteko bwa kwa Klaudi nelyo mu myaka ya kubalilapo iya kuteka kwa kwa Nero.” “AbaYuda balelwisha ukunashanasha kateka ukutila amone imishimikile ya kwa Paulo ukuti cimo cine no kulenga icimfundawila mu baYuda bali muli bulya Buteko. Balishibe ukuti bakateka tabali na kupeela umuntu umulandu pa fya mapepo e calengele ukuti beshe ukwalula umulandu pa kuti umoneke ngo wa mapolitiki.”

Pa kuisosela, Paulo alondolwele icishinka cimo cimo. ‘Nshapangapo icimfundawila. Ca cine, naba mu co abene beta ati “bucaibela,” lelo pa kuba muli ubu bucaibela kano ulebaka amafunde ya baYuda. AbaYuda bamo aba ku Asia babalamwine icimfulunganya. Nga ca kuti pali ico baleilishanishisha, bese pano bailishanye.’ Paulo alengele ilya milandu balefwaya ukumufyengelesha ati ya mapolitiki ukuba iya mipepele pa baYuda abene, iyo abena Roma tabakwetepo amaka. Apo Felikisi alishibe ukuti abaYuda bali na bakalipa kale no kuti tabali na kumfwa ku muntu nangu umo, ashingilishe ubupingushi bwa mulandu, ica kuti takwali icali no kupingulwa pa mulandu. Paulo tapeelwe mu maboko ya baYuda, abaitungile ukutila kuti bapingula bwino, kabili tapingwilwe ukulingana ne funde lya bena Roma, kabili takakwilwe ukuti muntungwa. Takwali nangu umo uwali no kupatikisha Felikisi ukupingula, kabili ukulunda pa kufwaya ukuti abaYuda bamusenamine, alikwete ipange na limbi ilya kushingilisha umulandu—aleenekela ukuti Paulo kuti amupeela amafisakanwa.—Imilimo 24:10-19, 26.b

Ubupingushi bwa kwa Porki Feste

Pa numa ya myaka ibili mulya mwine mu Yerusalemu, abaYuda babwekeshepo ukupeela Paulo imilandu ilyo paishile kateka mupya Porki Feste, ukulomba ukuti baleke Paulo apeelwe mu maboko yabo. Lelo Feste akaninine fye ndai ati: “Te mwata wa bena Roma ukufumisho muntu, ilyo uwasebwa talaba na balemushinina pa cinso, no kumona apa kuisosela ulwa ico asebelwe.” Kalemba wa lyashi lya kale Harry W. Tajra atile: “Feste alilwike bwangu ukuti aba bantu balefwaya ukwipaya umwina Roma ukwabula ukumulubulwisha.” E co abaYuda baebelwe ukutwala umulandu wabo ku Kaisarea.—Imilimo 25:1-6, 16.

Kulya abaYuda balandikishe ukuti Paulo “tafwile ukuba no mweo kabili iyo,” lelo bafililwe ukumushinina pa milandu bamupeele, kabili Feste amwene ukuti Paulo tacitile umulandu wa kufwilapo. Feste alondolwele ku mulashi na umbi ati: “Awe bali ne fikansa fimo ifya mipepele yabo ne fya muntu umo, Yesu, uwafwa, untu Paulo apampalingo kuti ali no mweo.”—Imilimo 25:7, 18, 19, 24, 25.

Imilandu ya mapolitiki iyo babepeshe Paulo tapali nangu umo uo bamusangile na o, lelo pa kukansana pa fya mipepele, abaYuda batile icilye cabo e cilye cafikilepo fye ukupingula uyu mulandu. Bushe Paulo ali no kuya ku Yerusalemu ku kupingulwa? Feste aipwishe Paulo nga kuti aya, lelo kwena ukumwipusha ukucita ico tacali icalinga. Ukutwalwa ku Yerusalemu uko abalemupeela imilandu bali no kuba abapingushi cali cimo cine no kupeela Paulo mu maboko ya baYuda. Paulo atile: “Ku cipuna ca kupingwilapo ica kwa Kaisare e ko njiminine; e ko mfwile ukupingulwa. Ku baYuda nshacitile icishilungeme . . . takuli uwingampeela kuli aba. Kuli Kaisare e ko nashina.”—Imilimo 25:10, 11, 20.

Umwina Roma nga alanda ulwa kushina kuli Kaisare ninshi aba bambi bakateka tabakwetepo maka. Insambu shakwe isha kushina (provocatio) shali “isha cine cine, ishabula ukutwishika kabili ishifwile ukukonkwa.” E co pa numa ya kwipusha ulwa uyu mulandu kuli bampanda mano bakwe, Feste atile: “Kuli Kaisare e ko washina kanshi. Kuli Kaisare e ko ukaya.”—Imilimo 25:12.

Feste alitemenwe ukutuma Paulo. Nga fintu asosele kuli Herode Agripa II ilyo papitile inshiku shimo, uyu mulandu walimupeseshe amano. Feste ali no kulemba umulandu kuli kateka, lelo imilandu Feste ena alembelemo yali kufilwa ukumfwikisha bwino ifunde lya baYuda. Lelo, Agripa, ali ni ncenshi mu milandu ya musango yo, e co ilyo alangishe ukuti alekonka bwino uyu mulandu, alilombelwe apo pene ukuti afwilisheko ukulemba kalata. Pa kufilwa ukumfwikisha ifyo Paulo aleilubulwila pa ntanshi ya kwa Agripa, Feste atile: “Walipena Paulo. Ukusambilila kobe ukwingi kwakusangulo bushilu.” Lelo Agripa wena alyumfwikishe bwino. Atile: “Mu nshita inono ulenashanasho kubo mwina Kristu!” Nangu ca kuti tatwaishiba ifyo Feste na Agripa bayumfwile pali Paulo, balisumine ukuti Paulo takwete umulandu kabili nga alikakwilwe abula shina kuli Kaisare.—Imilimo 25:13-27; 26:24-32.

Apapwilile Ukulubulula

Bashifika fye mu Roma, Paulo aita abakalamba ba mu baYuda ukutila abashimikile no kuti eshibe nga balishibapo fimo pali wene. Ici cali no kusokolola amapange ya bakalubulwisha. Caliseekele ku balashi ba mu Yerusalemu ukulomba ubwafwilisho ku baYuda abena Roma pa kulubulula imilandu, lelo Paulo alyumfwile ukuti tabaebelwe nangu cimo pa lwa wene. Ilyo alelolela ukupingulwa, Paulo alisuminishiwe ukusonkela ing’anda kabili apeelwe ubuntungwa bwa kushimikila. Ku Bena Roma ulu luse napamo lwali cishibilo ca kuti Paulo takwete mulandu.—Imilimo 28:17-31.

Paulo ali mu cifungo pa myaka na imbi ibili. Mulandu nshi? Baibolo tayalanda icalengele. E fyo cali ukuti uwashina ekatwe ukufikila abakumupeela umulandu baya ku kumushinina, lelo napamo pa mulandu wa kuti abaYuda ba mu Yerusalemu balishibe ukuti tabakwete sana ifishinka, tabaileko. Nalimo inshila yali no kulenga Paulo ukukanashimikila yali kufilwa kwabo ukumonekela ku cilye. Te mulandu ne fyo cali, cimoneka ukuti Paulo aiminine ku cinso ca kwa Nero, apingwilwe ukuti wa kaele, kabili kuli pele pele alikakwilwe no kutendeka umulimo wakwe uwa bumishonari—nalimo imyaka isano ukutula apo aikatilwe.—Imilimo 27:24.

Abalwisha icine balenga ‘amafunde yaba ayalufyengo’ ku kucilikila umulimo wa kushimikila uwa Bena Kristu. Ici tacifwile ukutupapusha. Yesu atile: “Nga bapakese ine, bakapakasa na imwe.” (Amalumbo 94:20, BIBLE wa MUSHILO uwa mu 1983; Yohane 15:20) Lelo, Yesu alitupeela ubuntungwa bwa kushimikila imbila nsuma mwi sonde lyonse. (Mateo 24:14) Kanshi, nga filya umutumwa Paulo acimfishe ukupakasa no kukaanya, Inte sha kwa Yehova lelo ‘balacingilila no kwikasha imbila nsuma mwi funde.’—Abena Filipi 1:7, NW.

[Amafutunoti]