Agora—Icifulo ica Lulumbi mu Atena wa pa Kale

PALI impokota pa bekashi balamuka aba mu Atena! Lyonse amano yapya yalebilishiwa mu agora, atemwa mwi sokoni lya uyu musumba wa ciGriki. Nangu cibe fyo, uno muku te fyo cali. Atile ashifika fye mu musumba, umuYuda umo amoneke ukuba “kabilisha wa milungu imbi imbi.” Alelande fyebo fyaibela ku “balipo cintunkuma.” Abena Epikuri aba mataki na bena Stoiki aba nkanshi pa menso baipwishe abati: “Nga kanshi engafwayo kusosa shani uyu kasebaseba wa mano?” Ca cine, agora wa ku Atena ali cifulo uko abantu balelanshanya pa milandu yalekanalekana. Lelo ukulanda pa milungu imbi imbi—cali litensha calo!—Imilimo 17:17, 18.

E fintu abena Atena bayankwileko no mutunganya lintu umutumwa Paulo atendeke ukushimikila umuku wa kubalilapo mu agora wa ku Atena. Alelanda pa lwa kwa Yesu Kristu no kwima ku bafwa. Bushe cali icaibela ukulanda pa mfundo ishipya isha musango yu mu agora apantu abena Atena bamoneke kwati bakwete umwata wa kukanaifinya?

Atena Akwata Ulubansa

Kwena, icali icaibela cifulo cine ica agora no bucindami cakwete mu mipepele na mu mikalile ya bena Atena. Agora wa ku Atena ni ncende iya mutentemuko iya bukulu bwa mahekita 60 iyabela pa kati ka kapinda ka kuso na masamba aka Acropolis. Cimoneka kwati ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., mu nshita ya kwa kateka wa Atena, Solon uwali ni kashika wa mafunde, iyi ncende yaishileba ulubansa lwa musumba. Ukwimikwa kwa demokrasi mu Atena, ukusanshako ne milimo ya buteko, fyalengele ukuti ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwakonkelepo kubeko amakuule yashaifulila. Ici calengele ukuti agora alumbuke no kucindama.

Ishiwi lya ciGriki a·go·raʹ lyafuma kuli verbu uupilibula “ukulongana, nelyo ukubungana.” Ubu bupilibulo buli ubwalinga apantu agora alebomfiwa nge cifulo cikalamba uko abekashi ba musumba balekumanina. Agora aishilesanguka icifulo ca milimo ya bwikashi iyalekanalekana. Cali cifulo ca milimo ya buteko bwa cikaya ne milimo ya filye fya milandu, icifulo cikalamba ica busulushi na makwebo, icifulo uko baletambila ifisela fya ciGriki, icifulo ca kutambilako ifyangalo, kabili insaka yalumbuka uko balelanshanya amano.

Bushe kuti mwatemwa ukutandalila ifitantaala fya matempele, inkungu, ifimpashanya, ifyaimikwa, ne fikuulwa fya cintubwingi ifya mu agora wa ku Atena? Pa kuti tubebete ifyalecitika mu agora, lekeni tufume mu musumba wa congo uwa muno nshiku twingile mu misebo iya nsakalabwe, tupite umwatalala tondolo mu fitantaala fya marbele, mu mabwe ayafukulwa, kabili mu minshi iyabongoloka kabili iyatabililwa ku mankumba ne fimpusa.

Amatempele, Imfuba, ne Milungu iya Kutungilila

Abatandashi balacebushiwa ku bwingi bwa matempele, imfuba, ne fifulo fyashila ifyapeelwa ku milungu yalekanalekana. Fyonse ifi fyalengele ukuti agora abe cifulo cikalamba ica mipepele, icakonkapo pali Acropolis. Mu Nkulo ya Bwanalale iya Atena wa butukushi, imipepele yaandatile imikalile yonse ya cintubwingi. Ici calengele ukuti imilungu yalekanalekana iyasontelwe ukube “milungu ya kutungilila” amadipartimenti ne milimo ya buteko ipeelwe amatempele yashila mu agora.

Pali aya matempele ilyalumbwikepo Litempele lya kwa Hephaestus. Lesa mwanakashi Athena alyampanishiwe kuli Hephaestus. Iyi yonse imilungu ibili yalepepelwa muno nge milungu ya kutungilila imilimo ya ntukushi. Ifya kufula ne fya kubumba ifyasangilwe na bakasapika mupepi ne li tempele filangililo kuti e mwalepepwa Hephaestus, lesa wa milimo ya ntukushi uwalefwaya umulilo ukubomfiwa. Nakalimo mu mwanda wa myaka uwalenga 7 C.E., ili tempele ilyasungililwa bwino balisangwile ukube Calici lya Greek Orthodox ilya St. George, nangu cingati ilelo talibomba muli iyi nshila.

Kwena, agora alekabilwa ukuikwatila umulungu wa kutungilila. Uyu mulungu wali ni Seu Agoraios, uushimikwa ukuba kaafwa wa fya mipepele uwapeelwe icipailo capuulama icafukwilwe muli marbele wa Pentelic uwaumo mutengo. (Linganyeniko Imilimo 14:11, 12.) Icipailo icapalaminako ica kwa Nyina wa Milungu mu mbali cakwete imilongo ya fyaimikwa ifya mpalume.

Ukwendako fye panono, twasanga itempele ilinono ilya kwa Ion. Uwasoma ifya mpanga Pausanias alandile ukuti Litempele lya kwa Apollo Wishi. Mulandu nshi? Pantu ukulingana no lushimi lwa baGriki ba pa kale, Apollo ali ni wishi kwa Ion, uwatendeke umushobo wa bena Ion umwatuntwike abena Atena.a Pali uyu mulandu, Apollo aali mulungu wa kutungilila ukuteyanya kwa milimo ya buteko, maka maka ukukuma ku tubungwe twalekanalekana utwa fya bwananyina utwali mu musumba.

Ukulola ku kapinda ka kuso, twamona ifitantaala fya cisengafwafwa ifye tempele ilinono ilyakuulilwe mu kati ka mwanda wa myaka walenga ine B.C.E. Imilungu yalepepwa muno ni Seu na Athena Phatrios, imilungu ikalamba iya tubungwe twa fya bwananyina utwa fikolwe. Ifyalefwaikwa pa kwingila muli utu tubungwe fyalipalene ne fyalefwaikwa pa kuba umwikashi wa Atena. Bushilya bwa musebo, twasanga ifitantaala fya cipailo ca Balesa 12.

Na kabili, mu Stoa ya kwa Seu Eleutherios iyapalaminako umulungu ukalamba uwa ciGriki waleshinshimunwa, apa pena alepepwa ngo mulungu wa buntungwa no kulubuka. Ulu lukungu, nelyo stoa, cali cifulo calumbuka ica kuleseshako icitendwe kabili ica kukumaninapo. Cishimikwo kuti muli iyi stoa uwa mano ya buntunse uwalumbuka Socrates e mo aleishisha ne fibusa fyakwe nelyo ukoololako amolu. Ifya kupeela ne fya kuninika ifingi ifyacitilwe ku kuyemfya kuli iyi stoa, pamo nge nkwela sha fita ifyafwile mu bulwi bwa kucingilila Atena, fyakumine ku kulubula umusumba ku balwani nelyo ku kusungilila ubuntungwa.

Umusebo wa Panathenaea

Umusebo wapabuka, uwa nsakalabwe uwitwa Umusebo wa Panathenaea walicilinganya agora. Ishina ne mibele yaibela ifya uyu musebo fyafumine ku mutebeto wa luko uwa mu Atena, uwa Panathenaea. Pali uyu mutebeto icifimbo ca kwa lesa mwanakashi Athena balecipisha muli uyu musebo ukufuma ku Ng’anda Apalefuma aba Kusefya (mupepi ne mpongolo ya musumba) ukuya ku Acropolis. Ifyalengwa pe tempele lya Partheno fitwaafwa ukwelenganya ukufukila no kuyemba kwa uyu mutebeto—abatentema pali bakabalwe, amaceleta yalebutuka, ing’ombe ne mpaanga ifya malambo, abalumendo na bakashana abasendele ifinkolonkolo fya kubomfya mu malambo. Uyu mulongo wa ba kusefya waletambwa na bena Atena pamo na beni babo, apantu abakuulile agora balipangile no kwa kutambila. Ku ca kumwenako, inkungu ishakwata ifiputu ku ntanshi, na ku matabo shaloshiwe busaka busaka ku nshila uko umulongo walepitila. Amatabo ayengi ayafukwilwe ku ntanshi kuti paikala abengi aba kutamba.

“Mwabo Tulubi”

Apantu amatempele, ifimpashanya, ne fyaimikwa fyali nkusekuse, te ca kupapa “umutima [wa mutumwa Paulo] walikalipe mu nda pa kumono musumba onse mwabo tulubi.” (Imilimo 17:16) Ifyo Paulo amwene lintu aingile mu agora fifwile fyalimutulumwishe. Ifimpashanya fya bwamba bwa caume ifya kwa lesa Herme fyalifulile ica kuti fyalekabilwa ukubikwa mu lukungu lonse ulwapindililwa, ulwitwa Stoa ya kwa Herme. Ifya kufwala ifya fipasho fimbi ifyalengwa ifya kwa Herme filangisha imisalaba—ifishibilo fya bufyashi no bumi. Kwali icimpashanya ca kwa Venus Genetrix, lesa mwanakashi uwa citemwiko, ukusanshako icimpashanya cimo ica kwa Dionysus icakwata imisalaba ya bwamba bwa caume. Ukulangilila “bumushilo” bwa agora kwali ilibwe ilya mupaka e lyo ne beseni lya menshi ya “mushilo” aya kusangulwilako bonse abaleingilamo.

Pa kumona fintu imipepele yashikile, kuti twamona ukuti Paulo ali mu busanso ubukalamba. Bamutungenye ukuba “kabilisha wa milungu imbi imbi,” kabili ifunde ilyaliko pali ilya nshita lyalandile ukuti ‘umuntu nangu umo ekwata imilungu yaibela, nelyo iipya; nangu ukupepa imilungu imbi imbi kano fye nge cintubwingi casuminisha.’ E mulandu wine batwele uyu mutumwa ku Areopagi ukuyamwipusha.—Imilimo 17:18, 19.

Icifulo ca Milimo ya Buteko

Icikuulwa icafunkuka iciitwa Tholos cakwete amaofesi yakalamba aya buteko bwa Atena. Baceyamani abengi aba musumba balesendama muli ici cikuulwa pa kuti abalashi abacetekelwa bengalasangwapo lyonse. Ifilingilo ne fipimo fyalesungwa mu Tholos. Ifikuulwa fya madipartimenti yalekanalekana aya buteko fyabelele lwa mupepi. Ing’anda ya Bakaunselo yabelele mu mukolwa uwafukwilwe mu lupili lwabela pa kati ka kapinda ka kuso na masamba aka Tholos. E mwalekumanina Icilye ca bantu 500 pa kubombe milimo ya komiti no kupekanya ifipope fya Ng’anda ya mafunde.

Icikuulwa cimbi ca buteko icacindama cali ni Royal Stoa. E mwalebombela Royal Archon uwa mu Atena—umo uwa bakapingula bakalamba batatu aba mu musumba. Muli ici cikuulwa alebomba imilimo iyakumine ku fya mipepele ne milandu ya filye. Mu kumonekesha, cali ni umu mwine Socrates aletelwe lintu apeelwe umulandu wa kusuula imilungu. Amafunde ya fikolwe fya bena Atena yalembelwe pa fibumba fya cikuulwa caloshanya na Royal Stoa. Pe bwe ilyabikilwe pa ntanshi ya cikuulwa cimo cine, baarchon, atemwa bakapingula bakalamba, cila mwaka e po baleiminina pa kulanda umulapo wa mulimo wabo.

Stoa ya kwa Attalus

Icikuulwa icasungililwa bwino mu agora ni Stoa ya kwa Attalus. Ilyo Attalus, Imfumu ya ku Pergamo aali mulumendo (mu mwanda wa myaka walenga ibili B.C.E.), asambilile mu masukulu ya mu Atena, nga fintu cali na ku bana bambi abafulilako aba ku lupwa lwa cifumu mu citungu ca Bemba wa Mediterranean. Lintu atendeke ukuteka, apeele ica bupe cakwe icikalamba—Stoa ya kwa Attalus—ku musumba uko asambilile.

Maka maka Stoa ya kwa Attalus yalebomfiwa nge cifulo cacingililwa kabili icisuma ica kuleseshako icitendwe uko abantu baleya mu kwisha. Ulubansa no lukungu fyakwate ififulo ifisuma ifya kutambila imilongo ya balesefya, kabili ukulumbuka kwa ciko nge cifulo ca kuleseshako icitendwe kufwile e kwalengele ukuti cisanguke icifulo ca matuuka. Nalimo Ubuteko bwalesonkesha aya matuuka ku ba makwebo pa kuti icikuulwa cingaletako indalama.

Apantu yalibweshiwa ku mimonekele ya pa kubala, Stoa ya kwa Attalus ipayanya ica kumwenako cishaiwamina ica bukuule. Icifulo conse fintu cimoneka, umutande wa nceshi sha pa nshi fintu wapusana busaka busaka no mutande wa pa muulu, ilangi lyabuuta fintu lyaampana ne langi lyafitulukila, kabili ukupulama no kuyemba kwa fisolobelo fyabomfiwe, fyonse filangililo kuti ici cifulo caliibela. Te musango umo wine uwa mikuulile wabomfiwe iyo, lelo imisango itatu iya fitebo fya nceshi fyalibomfiwe—iya cina Greece, iya cina Ion, ne ya cina Egypt.

Icifulo ca Fiila

Icikuulwa ca Concert calebomba nge cifulo ca fiila ifingi ifya mu Atena. Capeelwe ngo bupe na Vipsanius Agrippa, shifyala kwa Kateka wa ciRoma Augustus. Iciputulwa ca ku ntanshi cakwete marbele iyabalaala. Iciyanda umwingekala abantu 1,000, mu bufumo cakwete ubukulu bwa mamita mupepi na 25 na pa kubala cali no mutenge uwabula impanda sha mu kati. Iyi yali ni imo iya mipalikile ya mitenge iyakosa iya bena kale! Nangu cibe fyo, nakalimo ifiila ifingi ifyaletambwa tafyawamine Abena Kristu ba cine, abakwete ifipimo fyasumbuka ifya mibele isuma.—Abena Efese 5:3-5.

Mu kumonekesha, abena kale abalefwaisho kwishiba ifingi baletandalila Laibrare wa Pantainos. Ifibumba fya uko fyakwete amadrowa ayengi umwalebikwa ifimfungwa fyalembelwe ku minwe ifya macinda ne mpapa. Umuputule ukalamba uwa laibrare waloseshe ku masamba, kabili umo kuti amona ifyo inceshi shakonkana isha pa lubansa lwapindililwa—icifulo icisuma ica kuleseshako icitendwe, ukwa kubelengela, nelyo ukwa kwetetwila. Apalembelwe yabili aya mu mafunde ya uyu laibrare palisangwa. Aya mafunde yatile: “Tamulingile ukufumya icitabo muno,” kabili “[Laibrare] aba uwaisuka ukufuma pe awala lya ntanshi ukufika pe awala lyalenga 6.”

Agora Ilelo

Mu myaka ya nomba line, American School of Classical Studies yalishiikula iciputulwa cikalamba ica agora apashalako panono. Ici cifulo icatalala tondolo icaba mwi samba lya Acropolis uwasansama, calisanguke cifulo ukufikilila abatandashi abafwayo kwishibako fimo pe lyashi lya Atena wa pa kale.

Isokoni lya finkolonkolo fya kale Ilya Monastiraki lyaba fye mupepi—ukwendako fye panono ukufuma mu agora na Acropolis—ninshi mwaingila mu calo cimbi ica kucincimusha. E ko umutandashi engacebushiwa ku makwebo ya mwi sokoni ayapala aya bena Greece ba pa kale na ya bena Kabanga kabili imitengo yabamo ya kumfwana fye. Na kabili umutandashi kuti amona Inte sha kwa Yehova mu kusekelela balecita ifyo umutumwa Paulo acitile ukucila pa myaka 1,900 iyapitapo—ukushimikila pa cintubwingi imbila nsuma ya Bufumu ‘ku balipo cintunkuma.’

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 28]

Amakwebo mu Atena

Agora tacali fye cifulo ca balamuka kabili ica imilimo ya buteko mu Atena lelo na kabili calikwete isokoni ilikalamba mu musumba. Atena aishilesanguka icifulo ca makwebo icalumbwike ku ndalama sha maka na ku bufumacumi bwa bakapingula, abapeelwe amaka ya kumono kuti amakwebo yonse yalecitwa mu bufumacumi no mulinganya.

Umusumba wa Atena waleshitisha ku nse ya calo umwangashi, amafuta ya maolife, ubuci, marbele, ne fipe ifyapangwa pamo nge fya kubumba ne fya kufula. Maka maka ukufuma ku nse ya calo ifintu waleshitako ni ngano. Apantu mu Attica (icitungu ca Atena) ifyalepangwamo tafyalekumanisha abekashi, amafunde ya makwebo yalikosele. Lyonse isokoni lya ku Piraeus (icabu ca Atena) lyalekwata ifya kulya ifibishi ifyakumanina ukuliisho musumba no mulalo wa fita. Kabili aba makwebo tabasuminishiwe ukututila ifipe pa kuti mu nshita ya kubulisha fikashitishiwe pa mitengo iya pa muulu.