Ifintu Mutanda (6) Ifingalenga Umuntu Ukwikala Bwino

UKWIKALA bwino ukwa cine cine, kulakonka amafunde ya kwa Lesa ayo atupeela pa kuti tuleikala ukulingana ne fyo umwine afwaya. Ukulingana na Baibolo, uwaba ne mikalile ya musango uyu, “akaba ngo muti uo balimba mupepi no tumilonga twa menshi, uutwala ifisabo mu nshita ya fiko na mabula ya uko tayabonsa, kabili conse ico acita cikatunguluka.”—Amalumbo 1:3.

Kanshi, nangu ca kutila tatwapwililika kabili tulapanga ne filubo, ukwikala kwena kuti twaikala fye bwino! Bushe na imwe kuti mwatemwa ukuba ne mikalile isuma? Nga kuti mwatemwa, ifipoope fyakonkapo 6 ifya mu Baibolo kuti fyamwafwa ukuba ne mikalile ya musango yu, ne ci kuti camulenga ukushininkisha bwino bwino ukutila mu fisambilisho ifyo Baibolo isambilisha cine cine mwaliba amano ayafuma kuli Lesa.—Yakobo 3:17.

1 Mwicishamo Ukutemwa Indalama

“Ukutemwa indalama e ntulo ya bubi bwa misango yonse, kabili bamo pa kushitemwisha . . . [bailasaula] abene amacushi ayengi.” (1 Timote 6:10) Kwena, tatuletila indalama fye ishine shalibipa—pantu bonse tulashikabila pa kuti fwe bene tuisakamane e lyo tusakamane no lupwa, kanshi ico tulelandapo kutemwa indalama. Nga ca kuti, umuntu atemwisha indalama kuti shaba e shikulu wakwe uko engabika amano yakwe yonse ica kuti alaba na kuli Lesa.

Nga filya tumwene mu cipande ca kwiswila ica aya malyashi ayakonkana, abantu babika sana amano ku kukwata icuma no kuti e cingabalenga ukulaikala bwino, mu kulekelesha basanga ukuti kanshi baicusha fye. Ala baikalifya fye imitima no kuiletela amafya ayengi nga nshi. Ica kumwenako fye, ilyo baletulukusha ukufwaya ukukwata icuma, ilingi line balalekelesha ulupwa lwabo ne fibusa. Bambi no tulo tatumoneka—ne cilenga ni ncito nangu amasakamika atemwa amatontonkanyo. Lukala Milandu 5:12 itila: “Utulo twa mubomfi twalilowa, nangu fye aliile utunono atemwa ifingi; lelo ifingi ifyo umukankaala akwata tafimulenga ukulaala utulo.” —Ukulingana na Baibolo ya Hebrew Names Version.

Nga mwaleka indalama shaba e shikulu wenu kuti shamuletela amafya no kumulenga ukucetekela ukuti e shingamulenga ukuba ne nsansa. Yesu Kristu alandile pa fyo ‘ifyuma fibeleleka.’ (Marko 4:19) Mu nshila imbi, ifyuma kuti fyalenga mwacetekela ukuti mukakwata insansa, nomba tafileta insansa nakalya. Filenga fye umuntu alafwaisha ukukwatilapo ifyuma na fimbi. Lukala Milandu 5:10 isosa ukuti: “Indalama tashifula ku muntu uwatemwa indalama.”—Ukulingana na Baibolo ya The New English Bible.

Ukuputula ilyashi kuutila, ukutemwa indalama kuletelela fye uwashitemwa, na pa numa kuti atampa ukulalanguluka, e lyo no kuba uwapeleelwa, limo kuti aipoosa fye na muli bumpulamafunde. (Amapinda 28:20) Ifintu ifyaishibikwa ukuti e filenga umuntu ukuba ne nsansa no kulaikala bwino ni bukapekape, ukwelela bambi, ukuba uwasanguluka mu mibele, ukutemwa abantu, no kuba na bucibusa busuma na Lesa.

2 Beni Bakapekape

“Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.” (Imilimo 20:35) Nangu ca kutila ukupeela kwa patali patali kuti kwalenga umo ukuba ne nsansa limo limo, icingamulenga ukuba umuntu uwa nsansa lyonse kuba kapekape. Kwena, kuti twalanga bukapekape mu nshila ishingi. Inshila imo pa nshila shawamisha isho twingalangilamo bukapekape, kabili iyo abantu batemwa, kuba pamo na bo no kubacitilako ifyo balefwaya.

Pa numa ya kupituluka mu fyo asambilila pa kuba ne cililishi ku bantu, pa nsansa, na pa bumi, profesa umo uwe shina lya Stephen G. Post, alandile ukuti ukuba ne cililishi, e lyo no kwafwilishako bambi, kuti fya-afwa umuntu ukukokolako pa calo, no kumulenga ukukwatilako insansa, te kuti alelwalilila, te kuti aleenda uwasakamana, e lyo na malangulushi kuti yalecepako.

Kabili, abapeelako bambi ukulingana no mo bakwatiile tababulwa ifikabilwa mu mikalile pa mulandu wa bukapekape. Amapinda 11:25 yatila: “Umuntu wa bukapekape akakwata ifingi; no uliisha bambi na o bakamuliisha.” Ukulingana na ya mashiwi, abakwata umutima wa kupeela—abashipeelela pa kuti nabo ku ntanshi bakabapeele—e bo abantu batasha no kutemwa e bo batemwa. Nga ni Lesa ena alatemwa nga nshi abantu ba musango yu.—AbaHebere 13:16.

3 Mulebelela Uluse

“[Mulebelelana] . . . uluse nga umo ali ne ca kuilishanyapo ku munankwe. Ifyo Yehova amubelela uluse, e fyo na imwe mulebelelana uluse.” (Abena Kolose 3:13) Muno nshiku, abantu ilingi line tabafwaya ukubelela abanabo uluse; kuti batemwapo ukulandula uubabifishe ukucila ukumubelelako uluse. Finshi fifuma mu kucite fi? Umo nga bamutuka na o alatukana, nga bamuuma na o alabwekeshamo ukuuma uumuumine.

Ulubuli talupwila fye apo pene. Inyunshipepala imo (The Gazette) iyo balemba mu musumba wa Montreal, mu Canada yatile, “Mu kufwailisha kumo uko bafwailishe pa bantu 4,600 aba myaka 18 ukushinta ku ba myaka 30, abalefwailisha basangile ukuti abankalwe, abakali e lyo na bashakwata uluse,” e bakwata sana amalwele ya kuli bapwapwa. Na kuba, amalwele ayafuma mu kuba umunkalwe, mu kuba umukali na mu kukanakwata uluse yalacila na pali yalya ayafuma mu kupepa fwaka! Kanshi, ukubelela bambi uluse takupeleela fye pa kutulenga ukulaumfwana bwino na bantu, lelo kulalenga no bumi bwesu bwine ukuba bwino!

Kuti mwacita shani pa kuti mulebelela sana bambi uluse? Balilenipo ukuibebeta mwe bene. Bushe imwe limo limo tamukalifya abanenu? Bushe tamumfwa bwino nga bamubelela uluse? Nga kanshi cinshi ico imwe mushingafwaila ukubelela abanenu uluse? (Mateo 18:21-35) Nga mulefwaya ukuba no luse ninshi mufwile ukusambilila ifya kuilama. “Nga tamulefwaya ukukalipa bwangu, esheni ukupenda ukufika pa 10” nangu kuti mwaesha ukucitako fye fimbi ifingamulafya pa nshita iinono pa kuti ubukali bwenu butontolokeko. Kabili mufwile ukwishiba ukuti umutima wa kuilama e buntu bwine bwine. Amapinda 16:32 yatila: “Uukokola ukukalipa awama ukucila impalume.” Bushe amashiwi ya kuti “awama ukucila impalume”—tayalelangilila fye ukuti uwaba ifi ninshi alekala bwino?

4 Mulekonka Amafunde ya kwa Lesa

“Ifunde lya kwa Yehova lyalisanguluka, libuutusha pa menso.” (Amalumbo 19:8) Nga kwangusha aya mashiwi kuti twatila, amafunde ya kwa Lesa yasuma kuli ifwe—kuti yalenga twaba no bumi busuma, tuletontonkanya bwino, kabili kuti yalenga tatulesakamikwa. E lyo kabili yalatucingilila ku misango yabipa pamo nga ukubomfya imiti iikola, bucakolwa, ubulalelale, no kutamba ifikope fya bantu abali ubwamba. (2 Abena Korinti 7:1; Abena Kolose 3:5) Ifingafuma muli iyi misango yabipa kuti fyaba ni bumpulamafunde, ubupiina, ukusuulwa, ukupwisha umutende mu lupwa, ukulwala pa mulandu wa matontonkanyo na masakamiko, e lyo no kufwa fye bwangu.

Lelo kuli abo abakonka amafunde ya kwa Lesa balekala umutende na bantu banabo, balacindikwa kabili tabasakamikwa. Pali Esaya 48:17, 18, Lesa alanda ukuti e “uukusambilisha ifingakuwamina, uukwensha mu nshila iyo ufwile ukwendamo.” Kabili alanda no kuti: “Nga wabika fye amano ku mafunde yandi, umutende obe kuti waba ngo mumana, no bulungami bobe nga mabimbi ya pali bemba.” Kanshi, Kabumba wesu afwaya ukuti tuleikala bwino. Afwaya ukuti ‘tuleenda mu nshila’ iingatulenga ukulaikala mu cibote.

5 Beni no Kutemwa Ukushili kwa Bumbimunda

“Ukutemwa kulakuula.” (1 Abena Korinti 8:1) Bushe kuti mwaelenganya ifyo imikalile ingaba nga ca kutila takwali ukutemwana? Nga tatuipakisha ukuba na pano calo! Umupashi wa kwa Lesa watungululwile umutumwa Paulo ukulemba ati: “Nga . . . nshakwata [ukutemwa] , ninshi tapali ifyo ndi. . . . Te ca kwafwa kuli ine nakalya.”—1 Abena Korinti 13:2, 3.

Ukutemwa balelandapo pano te kulya ukwa kupanga icupo, pantu kulya kwa bantu fye abaupana. Lelo uku kwena, kutemwa ukwacilapo uko abantu balanga pa mulandu wa kuti batungululwa ne fipoope fya kwa Lesa.a (Mateo 22:37-39) E lyo kabili, uku kutemwa te kwa kufwaya fye ukuti bambi baletucitila ifilangilila ukuti balitutemwa, lelo ni kulya ukwa kuti ifwe bene tulecitila bambi ifilanga ukuti twalibatemwa. Paulo alundilepo no kuti muli uku kutemwa mwaba no ukutekanya ne cikuuku. Tamwaba bufuba, ukuitakisha, nangu icilumba. Uku kutemwa kutulenga ukucitila abantu ifisuma, kabili muli uku kutemwa tamwaba ukukalipa bwangu kano ukubelela abanensu uluse. Ukutemwa kwa musango yu kulakuula. Kabili, kutulenga no kuba na bucibusa busuma na bantu bambi, sana sana balupwa lwesu.—1 Abena Korinti 13:4-8.

Pa kuti abafyashi balange ukuti baba no kutemwa bafwile ukusambilisha abana babo imibele isuma iyaba muli Baibolo e lyo ne misango imbi iisuma. Abana abo bakusha muli iyi nshila balaba aba nsansa pa mulandu wa kwikala bwino no kuba abaikatana mu lupwa, kabili balamona ukuti cine cine balitemwikwa kabili balicindama.—Abena Efese 5:33–6:4; Abena Kolose 3:20.

Umulumendo wa ku calo ca United States, uwe shina lya Jack, akuliile mu lupwa ulwalekonka amafunde ya mu Baibolo. Ilyo Jack atendeke ukuikalila, alembeele abafyashi bakwe kalata. Fimo ifyo alembele muli iyi kalata, atile: “Icintu cimo ico lyonse njesha ukucita kumfwila ifunde lya mu Baibolo ilitila: ‘Ulecindika wiso na noko . . . pa kuti ifintu fikuwamine.’ (Amalango 5:16) Pa mulandu wa kukonka uku kufunda ndekala bwino. Kabili pali nomba e lyo njishibe bwino ukuti icalenga ni co mwalinkushishe bwino. Ndemutootela pa kubombesha kwenu konse na pa kunjafwa ukukula bwino.” Bushe kuti mwaumfwa shani nga ni mwe mwapokelela kalata ya musango uyu ukufuma ku mwana wenu? Bushe te kuti mumfwe bwino?

Cimbi na co ca kuti muli uku kutemwa ukwashimpwa pa mafunde ya kwa Lesa “mwaba ukusekelela pa cine,” e kutila icine icilanda pali Lesa icisangwa mu Baibolo. (1 Abena Korinti 13:6; Yohane 17:17) Natulangilile: Umulume no mukashi abakwata amafya mu cupo cabo babelenga amashiwi ya kwa Yesu ayaba pali Marko 10:9 ayatila: “Ico Lesa alundenye [mu cupo] umuntu ecilekanya.” Ilyo babelenga aya mashiwi bafwile ukuceeceeta ifyaba mu mitima yabo. Bushe cine cine ‘balasekelela pa cine ca mu Baibolo’? Bushe nomba baalacindika icupo ukuti ca mushilo, nge fyo Lesa acicindika? Bushe nomba balefwaya ukupwisha amafya yabo mu nshila isuma? Nga e fyo balefwaya, kuti balenga icupo cabo ukuba bwino, kabili bakasekelela pa fisuma ifikafumamo.

6 Ishibeni Ukuti Mulakabila Icebo ca kwa Lesa

“Balipaalwa abaishiba ukuti balakabila ifya kwa Lesa.” (Mateo 5:3) Fwe bantu tatwaba nga nama, pantu ifwe nga twabelenga Icebo ca kwa Lesa kuti twailuka umo cilolele no kucicindamika. E co twipushisha ne fipusho pamo nga, cinshi twabela pano calo? Bushe Kabumba eko aba? Ciba shani nga twafwa? Cikaba shani ku ntanshi?

Iminshipendwa ya bantu mu fyalo fye fyonse, balisanga ifyasuko mu Baibolo. Ica kumwenako fye, icipusho cilekelesheko pali ifi ifipusho calikuma ifyo Lesa afwaya ukucitila abantunse. Cinshi ico cine ico Lesa afwaya ukucita? Afwaya isonde likabe paradaise umwa kuti abantu abatemwa Lesa na mafunde yakwe bakekale umuyayaya. Amalumbo 37:29 yatila: “Abalungama e bakekala mu calo, kabili bakekalamo umuyayaya.”

Kanshi twamona ukuti, Kabumba wesu alafwaya ukutucitila ifingi ukucila na pa kwikala fye bwino pa myaka fye 70 nelyo 80. Afwaya tukekale bwino umuyayaya! Kanshi ino ine e nshita yalinga iya kusambilila pali Kabumba wenu. Yesu atile: “Nomba pa kuti babe no mweo wa muyayaya, kano baishiba imwe mwe Lesa wa cine mweka, na Yesu Kristu uo mwatumine.” (Yohane 17:3) Ilyo muleya mulesambilila ifingi no kulafikonka mu mikalile yenu, mukaimwena mwe bene ukuti “ipaalo lya kwa Yehova, lilacindamika kabili talundako ukucululuka.”—Amapinda 10:22.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 25]

IFYA KUTUTUNGULULA NA FIMBI IFINGATWAFWA UKULAIKALA BWINO

◼ Beni na katiina kuli Lesa. “Akatiina ka kuli Yehova e kutendeka kwa mano.”—Amapinda 9:10.

◼ Saleni bwino aba kwangala na bo. “Uule-enda na ba mano akaba uwa mano, lelo uwangala na bawelewele akacula.”—Amapinda 13:20.

◼ Mwilacila mu cipimo. “Cakolwa no muliili bakaba abapiina.”—Amapinda 23:21.

◼ Mwilalandula. “Mwilabwesesha ububi pa bubi.”—Abena Roma 12:17.

◼ Mulebombesha. “Ngo muntu tafwaya ukubomba, no kulya elalya.”—2 Abena Tesalonika 3:10.

◼ Mulekonka Ifunde lya Mulinganya. “Fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.” —Mateo 7:12.

◼ Mulelama ululimi. “Uufwaya umweo no kwikala bwino, aleshe ululimi lwakwe ukuti lwilanda ifyabipa.”—1 Petro 3:10.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 26]

UKUTEMWA KWABA NGO MUTI UUPOSHA

Dokota uwalemba ifitabo pa miti uwe shina lya Dean Ornish alembele ukuti: “Icitemwiko e lyo ne cumfwano kuti fyatulwalika nelyo ukutuposha, kuti fyatulenga ubulanda nelyo ukutusansamusha, kuti fyatulenga ukumfwa ububi nelyo ukutemwa. Nga ca kutila umuti walisangilwe uwingabomba ifyo icitemwiko ne cumfwano fibomba ku bantu, ala badokota fye bonse mu calo kuti balaeba abalwele babo ukulabomfya uyo muti. Badokota nga bakaana ukulapeela abantu umuti wa musango yu, ninshi balepula mwi funde.”

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 27]

UWALI UWAPELELWA NOMBA ALEKALA BWINO

Ilyo inkondo yabukile mu calo ca ku mwabo, Milanko, uwikala ku citungu ca ku Bulaya ico beta ukuti Balkans, alingiile ubushilika. Pa mulandu wa kuba uwashipa mu nkondo bamwinike ishina lya mipuulwe ilya kuti Rambo, lyali lishina lya muntu uwalepuma sana abantu mu filimu. Nomba mu kuya kwa nshita, Milanko tatemenwe nangu panono ukulabomba incito ya bushilika pantu alimwene ukuti mwali sana ubumbimunda na mafisakanwa. Uyu mulumendo atile, “Canengele ukuti intampe imisango yabipa, ukupeepa fwaka, ukunwa imiti iikola, ukuteya injuka, e lyo no bulalelale. Nali fye icibebeebe, nshaishiibe ne fya kucita pa kuti ningaleka imisango yabipa.”

Ilyo Milanko aali no bu bwine ubwafya, e lyo atendeke no kubelenga Baibolo. Bushiku bumo ilyo aile mu kutandalila umufyala munankwe, amwene magazini ya Ulupungu lwa kwa Kalinda ululembwa ne Nte sha kwa Yehova. Alitemenwe ifyo abelengelemo kabili tapakokwele alitendeke ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Icine ca muli Baibolo calimwafwile ukulakwata insansa no kulaikala bwino nga nshi. Umwine atile: “Calimpupuutwile. Nalilekele imisango yonse iyabipa, nalyalwike, no kubatishiwa nalibatishiwe ukuba Inte ya kwa Yehova. Abantu abanjishibe kale nomba tabanjita abati, Rambo lelo banjita abati Bunny, ili e shina lyandi ilya mipuulwe ilya ku bwaice, pantu nomba nalifuuka.”