“E fyo Mubutuke”

ELENGANYENI ukuti muli mu cibansa ca mangalo kabili mwiswile abantu abali ne nsansa icine cine. Ababutuka baingila mu cibansa. Lyene abantu batendeka ukuwelesha ilyo bamona impalume shabo. Bakapingula nabaiteyanya ukukonka amafunde. Ilyo amangalo yatendeka, bamo batendeka ukulumba e lyo bambi balalila imisowa ku bulanda. Abacimfya babatotela icine cine!

Amangalo muleumfwa pano, te aya yabako pali ino nshita iyo, lelo ni yalya yalebako kale imyaka 2,000 iyapitapo mu musoso wa mpanga ya mu Korinti. Ukutendeka mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E. ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 4 C.E., lyonse pa numa ya myaka ibili kwaleba amangalo kuli ulya musoso wa mpanga. Abantu mu Greece balitemenwe yalya mangalo pa nshita yalepa. Yalya mangalo yalepilibula ifingi. Aba mangalo baleishibisha ukuipangasha kwa bashilika. Abacimfishe—baleitwa impalume—kabili balepeelwa ingala shalepangwa na mabula. Balebapeela ne fya bupe, e lyo ne ndalama ku bantu ba mu musumba mu bumi bwabo bonse.

Umutumwa Paulo alishibe pa lwa mangalo yalecitika mupepi na ku Korinti kabili alingenye ubumi bwa Mwina Kristu ku kucimfyanya kuba mu mangalo. Ilyo alelanda pa babutuka ulubilo, abashomboka, e lyo na bankonya, alangilile ukuti ukukansha kwafikapo, ukutungululwa bwino, no kushipikisha filaleta ubusuma. Ca cine, Abena Kristu alembele nabo balishibe pa lwa yalya mangalo. Kabili ukwabula ukutwishika bamo pali abo baleba mwi bumba lyalelumba mu cibansa. E co balitesekeshe ica kumwenako ico Paulo abomfeshe. Ni shani kuli ifwe ilelo? Na ifwe tuli pa lubilo, lwa bumi bwa muyayaya. Kuti twanonkelamo shani mu ca kumwenako ca mangalo ico Paulo abomfeshe ica mangalo?

‘Ukutangana Umwabela Amalango’

Ifyalekabilwa pa kwangalako mu mangalo ya ku kale fyali ifyayafya icine cine. Kabilisha alelangisha uwa mangalo umo na umo kwi bumba lya bantu basangilweko no kwipusha ati: ‘Bushe kuliko umuntu nelyo umo uwingasosa ukuti uyu mwaume ni mpulamafunde? Bushe ni mpuupu nelyo ni mbifi kabili uwakwata imibele yabipa?’ Icitabo icitwa Archaeologia Graeca cisosa ukuti, “takwali umuntu uwali mpulamafunde, nelyo uwakwete imibele yabipa, uwalesuminishiwa ukucimfyanyako mu mangalo.” Kabili abo bonse abashalekonka amafunde ya mangalo balebakanya ukucimfyanyako.

Ici cishinka cilatwafwa ukumfwikisha amashiwi ya kwa Paulo ayatila: “Awe no muntu nga atangana na babiye tafwikwa mwaala, kano atangana na bo umwabela amalango.” (2 Timote 2:5) E cimo cine na pa kubutuka ulubilo lwa ku bumi, tulingile ukucita ifyo Yehova afwaya, ukumfwila ifipimo fyasumbuka ifyaba mu Baibolo. Lelo Baibolo ilatusoka ukuti: “Ukulinga kwa mutima wa muntu kubi ukufuma ku bwaice bwakwe.” (Ukutendeka 8:21) E co, nangu fye tube natusuminishiwa ukubutukako, tulingile ukuba abaibukila ukuti tulekonka amafunde pa kutila tukatwalilile ukuba abasenaminwa na Yehova no kukwata umweo wa muyayaya.

Icingatwafwa sana ukucita ico kutemwa Lesa. (Marko 12:29-31) Ukutemwa kwa musango yo kukatulenga ukufwaya ukutemuna Yehova no kucita ifyo afwaya.—1 Yohane 5:3.

“Tube Abafuule Cifinine Conse”

Mu mangalo ya kale, abalebutuka tabalefwala ifya kufwala fyafina nelyo ukusenda ifibombelo. Icitabo citwa The Life of the Greeks and Romans cisosa ukuti: “Abalebutuka balemoneka fye kwati tabafwele nakufwala.” Ukufwala ifya kufwala fyayanguka kwalengele abalebutuka ukwangukilwa, kabili balebutuka bwino. Tabaleonaula amaka yabo pa mulandu wa kufwala ifyafina. Cimoneka kwati Paulo alishibe pa lwa ici ilyo alembele ku Bena Kristu ba ciHebere ati; “Tube abafuule cifinine conse . . . , tubutuke no mukoosha ulubilo ulwabikilwa ifwe.”—AbaHebere 12:1.

Fintu nshi fingatufinina ilyo tulebutuka ulubilo lwa kuya ku bumi? Cimo kuti caba kufwaisha ukukwata ifintu fya ku mubili ifishikabilwa sana nelyo ukuba ne mikalile ya pa muulu. Bamo kuti bamona kwati icuma kuti cabacingilila nelyo kwati kuti cabaletela insansa. ‘Ifyafina’ nge fyo kuti fyalenga uulebutuka ukufilwa ukubutukisha, kabili mu kupita kwa nshita kuti alaba na kuli Lesa. (Luka 12:16-21) Ubumi bwa muyayaya kuti bwatendeka ukumoneka kwati bucili ukutali nga nshi. Umuntu nakalimo kuti atontonkanya ukuti ‘inshita imo icalo cipya cikesabako, lelo pali ino nshita kuti twabomfyako ne fili mwi sonde nomba.’ (1 Timote 6:17-19) Ukutemwisha ifikwatwa ukwa musango yo kuti kwalenga umuntu ukupumbuka ilyo alebutuka ulubilo lwa kuya ku bumi nelyo fye ukukanatendeka ulubilo.

Ilyo Yesu alelanda Ilyashi pa Lupili atile: “Takuli uwingabombela bashikulu wakwe babili; pantu kuti apata umo no kutemwo mubiye, napamo kuti abisha umo no kusuulo mubiye. Te kuti mubombele Lesa na Mamone.” Lyene pa numa ya kubeba ifyo Yehova asakamana ifinama ne fimenwa no kubeba ukuti abantu balicila pali ifyo, abakonkomeshe ukuti: “E ico mwisakamikwa, amuti, Tulelya nshi? nalimo, Tulenwa nshi? nalimo, Tulefwala nshi? Pantu ifi fyonse e fyo Abena fyalo bafwaya. Pantu Shinwe wa mu muulu aishibo kuti mukabile fi fyonse. Lelo mubale mufwaye ubufumu bwa kwa Lesa no bulungami bwakwe, ne fi fyonse fikalundwako kuli imwe.”—Mateo 6:24-33.

‘Butukeni no Mukoosha’

Ulubilo lwalebutuka aba kale talwaleba fye ulwa ntamfu inono lyonse. Ulubilo lumo ulwitwa doʹli·khos, lwali lwa bakilomita bane. Pa kubutukako ulu lubilo ukukosa no kushipikisha fyalekabilwa. Ukulingana ne ntambi, mu 328 B.C.E., uwa mangalo waleitwa Ageas, pa numa abe nacimfya ulubilo, atendeke ukubutuka ukuya ku musumba wa Argos kuntu aleikala, mu kubilisha ukuti nacimfya. Bulya bushiku, abutwike napamo bakilomita 110!

Ulubilo lwa Mwina Kristu nalo lwalilepa icine cine kabili umo akabila ukushipikisha. Yehova alasenamina uwashipikisha muli ulu lubilo ukufika na ku mpela no ku mupeela icilambu ca mweo wa muyayaya. Paulo na o abutwike mu nshila imo ine. Cilya fye ali mupepi no kufwa, asosele ukuti: “Nimpilikito kupilikita kusuma; nimpwisho lubilo; nimbake citetekelo. Nomba kwambikilwa icilongwe ca bulungami.” (2 Timote 4:7, 8) Tulekabila ‘ukupwisho lubilo’ kwati fye ni filya Paulo acitile. Nga twafilwa ukushipikisha pa mulandu wa kuti uko tuleya kwamoneka ukulepa ukucila fintu twaleenekela pa kubala, ninshi tukafilwa ukupoka icilambu. (AbaHebere 11:6) Fintu ico cingaba ica bulanda, apo twaishiba ukuti tuli mupepi no kupwisha ulubilo!

Icilambu

Abalecimfya muli yalya mangalo ya ciGriki balebapeela ingala shalepangwa ku mabula ya fimuti kabili baleshiyemfya na maluba. Mu mangalo ya Pythia, abalecimfya balepoka ingala ya maluba ya cimuti. Mu Mangalo ya ku Olympia balepoka ingala shalepangwa na mabula ya miolife, e lyo abalecimfya mu mangalo yalecitika mupepi na ku Korinti balebapeela ingala shalepangwa ku cimenwa ca pine. Uwasoma ifya Baibolo umo alondolola ukuti, “pa kutila abalecimfyanya bacincile, ifilambu ifyali ni ngala no tuncindu, fyalebikwa pe tebulo mu cibansa ukuti bonse balefimona.” Ku wacimfya, ukufwala ingala calepilibula ukucindikwa icine cine. Pa kubwelela ku ng’anda, aleendela mwi celeta no kwingila mu musumba.

E co, Paulo aipwishe abena Korinti ukuti: “Bushe tamwaishibo kuti pa kubutuko lubilo babutuka bonse, lelo umo fye e upokelelo mwaala? E fyo mubutuke ukuti mupoke. . . . Balya bena bacite fi ukuti bapokelele icitebo ca mabuula icibonsa; lelo ifwe tucita ukuti tupokelele icishibonsa.” (1 Abena Korinti 9:24, 25; 1 Petro 1:3, 4) Awe paliba ubupusano icine cine! Ukupusanako ne ngala shibonsa isho balepoka mu mangalo ya kale, icilambu ca abo ababutuka ulubilo lwa ku bumi ukufika ku mpela tacakonaike iyo.

Pa lwa iyi ngala yawamisha, umutumwa Petro alembele ukuti: “Ilyo akamoneka Umucemi mukalamba, mukapokelele cilongwe ca bukata icishibonsa.” (1 Petro 5:4) Bushe ifilambu fyonse ifya pano isonde kuti fyalingana na bumunshifwa, icilambu ca bumi bushingonaika mu muulu pamo na Kristu?

Pali ino nshita, icinabwingi ca Bena Kristu tabasubwa kuli Lesa ukuba abana bakwe aba ku mupashi mu muulu kabili tabakwata isubilo lya ku muulu. E co, tababutukila ukuti bakapoke icilambu ca bumunshifwa. Lelo, Lesa alibakwatila icilambu icishaiwamina nga nshi. Caba bumi bwa muyayaya ubwapwililika mu paradise wa pe sonde uukaletwa no Bufumu bwa mu muulu. Te mulandu no musango wa cilambu Umwina Kristu alefwaya ukupoka, alingile ukuba uwa mupampamina na maka ukucila kabutuka wa mangalo ayali yonse. Mulandu nshi? Pantu icilambu tacakabonse: “Ici e cilayo ico alaile kuli ifwe, umweo wa muyayaya.”—1 Yohane 2:25.

Ni shani fintu kabutuka wa lubilo lwa Bwina Kristu alingile ukumona ifya kubeleleka fya pano isonde, ilyo aishiba ukuti ali no kupoka icilambu cishaiwamina nge fyo? Alingile ukufimona nga filya Paulo afimwene, uwasosele ukuti: “Ntunga na fyonse ukuti kulufya, pa mulandu wa cuma icapulamo ica kwishiba Kristu Yesu Shikulu. Pa mulandu wakwe nalufishe fyonse kabili ntunga fyonse ubusali.” E co kanshi kuti twamona fintu Paulo abutukishe! “Mwe ba bwananyina, ine ne mwine nshilingo kuti nimpoke ci cintu, lelo ncite cintu cimo, pa kulaba ifya ku numa, no kusupile fya ku ntanshi, nkonkelela ukulola ku buyo.” (Abena Filipi 3:8, 13, 14) Ilyo Paulo alebutuka atontele amenso yakwe pa cilambu. E fyo na ifwe tulingile ukucita.

Ica Kumwenako Cesu Icishaiwamina

Mu mangalo ya kale, abalecimfya balebakumbwa ku bantu bonse. Bakashika wa nshintu balelemba pa lwa bene, kabili ba kabaasa balebaasa ifimpashanya fyabo. Uwasoma imilandu ya kale Věra Olivová alanda ukuti “balikatamikwe icine cine kabili balishibikwe nga nshi.” Kabili bali fya kumwenako ku bacaice balecimfya.

Bushe “uwacimfya” uwaba pamo nge ca kumwenako ku Bena Kristu ni nani? Paulo ayasuka ukuti: “Tubutuke no mukoosha ulubilo ulwabikilwa ifwe, ukutonta amenso kuli Yesu, kelenganya kabili kawaminisha wa citetekelo cesu, uyo, pa mulandu wa kusekelela ukwabikilwe pa ntanshi yakwe, ashipikishe ku [cimuti ca kucushiwilwapo, NW], ukusuule nsoni, no kwikala ku kulyo kwa cipuna ca bufumu ca kwa Lesa.” (AbaHebere 12:1, 2) E co nga tulefwaya ukucimfya mu lubilo lwesu ulwa kupokelela ubumi bwa muyayaya, tulekabila ukukonka ica Kumwenako cesu, Yesu Kristu. Kuti twacita ico nga tulebelenga lyonse Amalandwe no kwetetula pa fyo tulingile ukucita pa kumupashanya. Isambililo lya musango yo likatwafwa ukutesekesha ukuti Yesu Kristu ali uwa cumfwila kuli Lesa kabili alangilile ifyo icitetekelo cakwe caba ilyo ashipikishe. Lyene pa mulandu wa kushipikisha kwakwe, alisenaminwe kuli Yehova Lesa kabili alishukile icine cine.—Abena Filipi 2:9-11.

Kwena, imibele yapulamo iya kwa Yesu yali kutemwa. “Takuli untu akwato kutemwa ukwacila pali uku, ukwa kuti umuntu apoosele ababiye umweo wakwe.” (Yohane 15:13) Alangishe ifyo ishiwi ‘ukutemwa’ lipilibula icine cine ilyo atwebele ukuti tuletemwa abalwani besu. (Mateo 5:43-48) Pa mulandu wa kutemwa Wishi wa mu muulu, Yesu alecita ukufwaya kwa kwa Wishi ne nsansa. (Amalumbo 40:9, 10; Amapinda 27:11) Nga ca kutila tulelolesha kuli Yesu kabili aba e ca Kumwenako cesu uwa kutulanga icipimo ca kubutukilapo ulu lubilo lwakakala ulwa kuya ku bumi ninshi na ifwe tukakoseleshiwa ukutemwa Lesa na banensu kabili tukakwata insansa shine shine mu mulimo wesu uwashila. (Mateo 22:37-39; Yohane 13:34; 1 Petro 2:21) Muleibukisha ukuti Yesu tafwaya ifwe ukucita ifyo tushingacita. Atulaya ukuti: “Ndi wafuuka kabili uwapetama umutima; e lyo mwalasango kutusha ku mitima yenu; pantu ikoli lyandi lyalyanguka, ne cisendo candi calipepuka.”—Mateo 11:28-30.

Tulekabila ukutonta amenso yesu pa cilambu icilelolela bonse abakashipikisha ukufika ku mpela, kwati fye fintu Yesu acitile. (Mateo 24:13) Nga twakonka amafunde ilyo tulebutuka, ukufuula fyonse ifyafina, no kushipikisha ilyo tulebutuka, tukacetekela ukuti tuli no kucimfya. Ubuyo twakwata e butulenga ukutwalilila! Bulatukosha pa mulandu wa buseko butuletela, ubuseko bulenga umusebo twabamo ukuba uwayanguka ukwendamo.

[Icikope pe bula 29]

Ulubilo lwa Mwina Kristu lwalilepa—lufwaikwa ukushipikisha

[Icikope pe bula 30]

Ukupusanako ne filambu fyalepoka aba mangalo, Abena Kristu kuti baenekela icilambu icishakonaike

[Icikope pe bula 31]

Icilambu cikapeelwa kuli abo bonse abakashipikisha ukufika ku mpela

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Copyright British Museum