Ipalamikeni Kuli Teokrasi
“Yehova e kapingula wesu, Yehova e wa kutupeele fipope, Yehova e mfumu yesu.”—ESAYA 33:22.
1. Mulandu nshi ilyashi lya pa lwa mitekele lisakamikila icinabwingi ca bantu?
ILYASHI lya pa mitekele cintu icisakamika sana abantu bonse. Kamfulumende umusuma alaleta umutende no lubanda. Baibolo itila: “Ku bupingushi imfumu ilenge calo ukwikala.” (Amapinda 29:4) Lubali lumbi, imitekele yabipa ileta ulufyengo, ukubotelela kwa mibele, no kutitikisha. “Pa kuteka kwa mbifi, abantu balateta.” (Amapinda 29:2) Muli fyonse ifyacitika, abantu balyesha imisango iingi iya mitekele, kabili ku ca bulanda, ilingi line ‘baliteta’ pa mulandu wa mutitikisha wa bakateka babo. (Lukala Milandu 8:9) Bushe kukabako imitekele iili yonse iikatunguluka mu kuletela abatekwa ba iko ukwikushiwa ukubelelela?
2. Mulandu nshi ishiwi lya “teokrasi” lingabela ilisuma ku kulondolola kamfulumende wa kwa Israele wa pa kale?
2 Kalemba wa lyashi lya kale Josephus alumbwilepo umusango waibela uwa mitekele lintu alembele ati: “Abantu bamo balipeela sana amaka ya bupolitiki ku mabuteko yatekwa fye no muntu umo, bambi ku mabuteko ya kalibumba kanono, e lyo bambi na bo bapeela amaka ku cintubwingi. Kapeela wesu uwe funde [Mose], wene tatemenwepo imitekele ya bupolitiki nangu imo, lelo ifishinte fyakwe ifya mitekele afipeele ishina ilya kuti nga kubomfya inumbwilo iyo abengi bashaishiba, kuti yaba ni ‘teokrasi,’ iyo ibika bumulopwe bonse na maka mu maboko ya kwa Lesa.” (Against Apion, II, 164-5) Ukulingana na dikishonari wa Concise Oxford Dictionary, ishiwi lya teokrasi lipilibula “umusango wa kamfulumende uutekwa na Lesa.” Ili shiwi talisangwa mu Baibolo, lelo lilalinga bwino sana imitekele ya muli Israele wa pa kale. Nangu cingatila abena Israele baishilekwata imfumu ya buntunse, kateka wabo uwa cine cine aali ni Yehova. Kasesema umwina Israele Esaya atile: “Yehova e kapingula wesu, Yehova e wa kutupeele fipope, Yehova e mfumu yesu.”—Esaya 33:22.
Teokrasi wa Cine Cine Cinshi?
3, 4. (a) Bushe teokrasi wa cine cine cinshi? (b) Mapaalo nshi yantu teokrasi akaletela abantu mu kwangufyanya?
3 Ukutula pantu Josephus apangile ilyo ishiwi, inko ishingi shainikwa ukuti ni bateokrasi. Shimo isha shene shamoneke isha bumpelwa mano, kabili ishititikishe cine cine. Bushe shali ni teokrasi wa cine cine? Iyo, shalipusene ne nshila Josephus abomfeshemo ishiwi. Ubwafya bwaba bwa kuti ubupilibulo bwa “teokrasi” balibutanununa. Icitabo ca World Book Encyclopedia cilondolola teokrasi ukuti “musango wa buteko muntu icalo citekwa na shimapepo nelyo bashimapepo, kabili umo ababa muli bushimapepo bakwata amaka mu milandu ya buteko ne ya fya mapepo.” Nangu cibe fyo, teokrasi wa cine cine te buteko bwa bashimapepo. Kwaba fye kutekwa na Lesa, ubuteko bwa kwa Kabumba wa bubumbo bonse, Yehova Lesa.
4 Mu kwangufyanya fye, isonde lyonse likatekwa na teokrasi, kabili mwandi ico cikaba lipaalo! “Lesa umwine akaba pamo na [bantunse]: kabili akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya.” (Ukusokolola 21:3, 4) Ukuteka kwa bashimapepo bashapwililika takwingaletako insansa sha musango yo. Kano fye ukutekwa na Lesa fye kweka. Kanshi Abena Kristu ba cine tabesha ukuletako teokrasi ukubomfya amapolitiki. Mu kutekanya balolela ukuti Lesa e o akemike teokrasi isonde lyonse pa nshita yakwe kabili mu nshila yakwe umwine.—Daniele 2:44.
5. Ni kwi kwaba teokrasi wa cine cine ilelo, kabili mepusho nshi yema pali wene?
5 Nangu cibe fyo, na pali ino ine nshita teokrasi e ko aba. Aba kwi? Aba pali abo bainashisha mu kuitemenwa ku kuteka kwa kwa Lesa no kubombela pamo ku kucito kufwaya kwakwe. Aba busumino ba musango yo balilonganikwa ngo “luko” lwa ku mupashi ulwa mwi sonde lyonse pa “mpanga” ya luko iya ku mupashi. Baba abashalapo ba kwa “Israele wa kwa Lesa” pamo ne fibusa fyabo ifya Bwina Kristu ifya cila pa mamilioni yasano na hafu. (Esaya 66:8; Abena Galatia 6:16) Aba banakila kuli Yesu Kristu, Imfumu ya ku muulu iyabikwa pa cipuna kuli Yehova Lesa, “Imfumu ya muyayaya.” (1 Timote 1:17; Ukusokolola 11:15) Ni mu nshila nshi uku kuteyanya kwabela ukwa teokrasi? Ni shani fintu ababamo bamona ubulashi bwa mabuteko ya ku calo? Kabili ni shani fintu icishinte ca teokrasi cisungililwa ku bantunse abatungulula mu luko lwabo ulwa ku mupashi?
Ukuteyanya kwa Teokrasi
6. Ni shani fintu ukuteyanya ukumoneka, ukwa bantunse kwingatekwa na Lesa?
6 Ni shani fintu ukuteyanya kwa bantunse kwingatekwa na Yehova, uwaba mu myulu iishimoneka? (Ilumbo 103:19) Ni pa mulandu wa kuti ababamo bakonka ukufunda kwapuutwamo ukwa kuti: “Tetekela Yehova umutima obe onse, na ku kwiluka kobe we mwine wishintililako.” (Amapinda 2:6; 3:5) Basuminisha Lesa ukubateka ilyo balekonka “imbela ya kwa Kristu” no kubomfya ifishinte fyapuutwamo ifya mu Baibolo mu mikalile yabo iya cila bushiku. (Abena Galatia 6:2; 1 Abena Korinti 9:21; 2 Timote 3:16; moneni Mateo 5:22, 28, 39; 6:24, 33; 7:12, 21.) Pa kuti bacite fyo, kano baba abasambi ba Baibolo. (Ilumbo 1:1-3) Ukupashanya abena Berea ba pa kale abali “abakankaala,” tabakonka abantunse lelo lyonse fye bafwayo kushininkisho kuti ifyo balesambilila fyaba muli Baibolo. (Imilimo 17:10, 11; Ilumbo 119:33-36) Bapepa nga kemba wa malumbo ukuti: “Ukucetekanya kusuma no kwishiba nsambilisheni; pantu natetekela amafunde yenu.”—Ilumbo 119:66.
7. Muli teokrasi ubwangalishi bwakonkana shani?
7 Mu kuteyanya fye konse, kufwile kwabako bamo abali no bulashi nelyo abaletungulula. Na ku Nte sha kwa Yehova caba fye cimo cine, kabili bakonka fintu ubulashi bwakonkana ifyalondolwele Paulo ukuti: “Umutwe wa mwaume onse ni Kristu, no mutwe wa mwanakashi mwaume, no mutwe wa kwa Kristu ni Lesa.” (1 Abena Korinti 11:3) Pali uyu mulandu, baume abafikapo fye beka e bengabomba nga baeluda mu filonganino. Kabili nangu cingatila Yesu—“Umutwe wa mwaume onse” aba mu muulu, pano isonde pacili ‘abashalapo’ aba muli bamunyina basubwa, abasubila ukuteka nankwe mu myulu. (Ukusokolola 12:17; 20:6) Aba e bapanga ibumba lyabamo abengi ilya “musha wa cishinka kabili uwashilimuka.” Abena Kristu balangisha ukunakila kwabo kuli Yesu, na kuli Yehova umutwe wa kwa Yesu, ukupitila mu kusumina ukutungululwa na ulya “musha.” (Mateo 24:45-47; 25:40) Muli iyi nshila teokrasi iba no muyano. “Lesa te wa cimfulumfulu, lelo wa muyano.”—1 Abena Korinti 14:33.
8. Ni shani fintu baeluda ba Bwina Kristu batungilila icishinte ca teokrasi?
8 Baeluda ba Bwina Kristu balatungilila icishinte ca teokrasi pantu balishibo kuti bakalubulula kuli Yehova pa fyo babomfya amaka yantu bapeelwa. (AbaHebere 13:17) Kabili lintu balepingula pa fintu, bashintilila pa mano ya kwa Lesa, te mano yabo abene. Muli ici, bakonke ca kumwenako ca kwa Yesu. Aali e muntu wakwatishe amano uwabalile abako uwa mweo. (Mateo 12:42) Nangu ni fyo, aebele abaYuda ati: “Umwana te kuti acite kantu eka, kano ico amona Wishi acita.” (Yohane 5:19) Baeluda na kabili baba ne mibele imo ine nge yakwete Imfumu Davidi. Aali no bulashi bukalamba muli teokrasi. Lelo alekonke nshila ya kwa Yehova, te nshila yakwe umwine. Apepele ati: “Nangeni inshila yenu, mwe Yehova, no kuntungulula mu kashila akatambalala.”—Ilumbo 27:11.
9. Pa lwa kupusana kwa masubilo na mashuko yalekanalekana aya mulimo muli teokrasi, ni mwi muntu Abena Kristu baipeela bafimwena?
9 Bamo balitwishika nampo nga caliba fye bwino ukuti abatungulula mu cilonganino baume fye nelyo ukuti bamo basubila ukwikala ku muulu e lyo bambi basubilo kwikala pe sonde. (Ilumbo 37:29; Abena Filipi 3:20) Nangu cibe fyo, Abena Kristu baipeela balishibo kuti uku kutantika kwaba mu Cebo ca kwa Lesa. Kutantika kwa teokrasi. Nga kwaba ukulengulula, ilingi line abalengulula bantu bashacindika ifishinte fya Baibolo. Na kabili, Abena Kristu balishibe fyo nga ni ku kupusunsuka ukuti abaume na banakashi baba fye cimo cine mu menso ya kwa Yehova. (Abena Galatia 3:28) Ku Bena Kristu ba cine, ishuko lyakulisha ilyo bakwata lya kuba bakapepa ba kwa Mulopwe wa mu kubumbwa konse, kabili baliba aba nsansa ukubombela apali ponse apo Yehova abapeela ukubombela. (Ilumbo 31:23; 84:10; 1 Abena Korinti 12:12, 13, 18) Ukulundapo, umweo wa muyayaya lisubilo lishaiwamina, nampo nga kwikala mu muulu nelyo pe sonde lya paradise.
10. (a) Mibele nshi ishaiwamina intu Yonatani alangishe? (b) Ni shani fintu Abena Kristu ba lelo balangisha imibele ya mutima imo ine nge ya kwa Yonatani?
10 Ifyo e fyo Inte sha kwa Yehova shapala Yonatani, umwana mwaume uwaletiina Lesa uwa Mfumu Shauli. Yonatani cilemoneke fyo nga alishileba imfumu iisuma nga nshi. Nangu cibe fyo, pa mulandu wa kubulwo busumino ukwa kwa Shauli, Yehova asalile Davidi ukuti engabe mfumu ya cibili iya kwa Israele. Bushe Yonatani calimukalipe? Iyo. Aishileba cibusa musuma uwa kwa Davidi no kumucingilila fye na kuli Shauli. (1 Samwele 18:1; 20:1-42) Mu nshila imo ine, abo baba ne subilo lya kwikala pe sonde tabafubila abo baba ne subilo lya ku muulu. Kabili Abena Kristu ba cine tabalangisha akalumwa ku batungulula mu nshila ya teokrasi mu cilonganino. Mu cifulo ca ico, ‘balabacindikisha mu kutemwa,’ ukwishiba pa lwa kubombesha kwabo uko babombela bamunyina ne nkashi aba ku mupashi.—1 Abena Tesalonika 5:12, 13.
Ifyo aba Muli Teokrasi Bamona Imitekele ya ku Calo
11. Bushe Abena Kristu abanakila ku kuteka kwa teokrasi bamona shani abalashi ba ku calo?
11 Nga ca kuti Inte sha kwa Yehova shaba muli teokrasi, ukutekwa na Lesa, ni shani fintu bamona bakateka ba fyalo? Yesu atile abakonshi bakwe ‘tabali na kuba ba pano isonde.’ (Yohane 17:16) Nangu cibe fyo, Abena Kristu balishibe fyo balilye misha kuli “Kaisare,” amabuteko ya ku calo. Yesu alandile ukuti balingile ‘ukupeela ifya kwa Kaisare kuli Kaisare, ne fya kwa Lesa kuli Lesa.’ (Mateo 22:21) Ukulingana na Baibolo, amabuteko ya bantunse ‘yatekwapo kuli Lesa.’ Yehova, Intulo ya maka yonse aya kuteka, alisuminisha amabuteko ukuti yabeko, kabili enekela ukuti balebombela bwino abatekwa babo. Lintu babomba bwino, e lyo basanguka “kapyunga wa kwa Lesa.” Abena Kristu banakila ku buteko bwa mu calo cabo umo bekala “pa mulandu wa kampingu [wabo].” (Abena Roma 13:1-7) Kwena, nga ca kuti ubuteko bwafwaya Umwina Kristu ukucite cipusene ne funde lya kwa Lesa, Umwina Kristu ali no “kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.”—Imilimo 5:29.
12. Lintu Abena Kristu bapakaswa ku buteko, ca kumwenako ca kwa nani bakonka?
12 Ni shani nga ca kuti ubuteko bwapakasa Abena Kristu ba cine? Lyena Abena Kristu bakonka ica kumwenako ca Bena Kristu ba mu kubangilila, abashipikishe mu nshita sha kupakaswa kukalamba. (Imilimo 8:1; 13:50) Aya mesho ya citetekelo yaleenekelwa, apantu Yesu alisokele ukuti yali no kwisa. (Mateo 5:10-12; Marko 4:17) Lelo, Abena Kristu ba mu kubangilila tabalandwile; kabili icitetekelo cabo tacanenwike ilyo balepakaswa. Lelo, bakonkele ica kumwenako ca kwa Yesu: “Ilyo atukilwe tatukene, ilyo aculile tapangishe iyo, lelo aipeele ku upingwilo mwalungama.” (1 Petro 2:21-23) Ee, ifishinte fya Bwina Kristu fyalicimfishe amatunko ya kwa Satana.—Abena Roma 12:21.
13. Ni shani fintu Inte sha kwa Yehova shayankula ku kupakaswa no kukubanya kwa lwambo ukwa kubalwisha?
13 E fyo caba na lelo. Muli uno mwanda wa myaka, bakateka abakaluka balipakasa sana Inte sha kwa Yehova—nga fintu Yesu asobele. (Mateo 24:9, 13) Mu fyalo fimo abantu bamo balakubanya ubufi pa kuti bapatikishe ubuteko ukulimuna aba Bena Kristu bafumaluka. Nalyo line, te mulandu no “lwambo” lwa musango yo, ku myendele yabo iisuma baNte balaishininkisha nga batumikishi ba kwa Lesa. (2 Abena Korinti 6:4, 8) Nga cili icalinga, balatuula umulandu ku balashi na ku filye pa kuti balangishe ukuti ba kaele. Babomfya inshila shonse bengashukila ku kusoselako imbila nsuma. (Abena Filipi 1:7) Lelo nga baesha mu nshila shonse ukulingana ne fyo ifunde lifwaya, bashila fyonse mu maboko ya kwa Yehova. (Ilumbo 5:8-12; Amapinda 20:22) Nga cayafya, ukupala Abena Kristu ba mu kubangilila tabatiina ukuculilo bulungami.—1 Petro 3:14-17; 4:12-14, 16.
Batangishako Ubukata bwa kwa Lesa
14, 15. (a) Abo batungilila icishinte ca teokrasi cinshi cintu babika pa ntanshi? (b) Ni pa ca kucitika nshi apo Solomone aimike ica kumwenako cishaiwamina ica kuicefya mu cifulo cakwe ica bwangalishi?
14 Lintu Yesu asambilishe abakonshi bakwe ukupepa, ica ntanshi alumbwile cali kushisha ishina lya kwa Yehova. (Mateo 6:9) Mu kumfwana ne ci, abo baba muli teokrasi bafwaisha ukucindikisha Lesa, te kuicindikisha abene. (Ilumbo 29:1, 2) Baibolo ishimiko kuti mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, bamo baleipununa kuli ici abashalefwaya ukukonka Yesu pantu “batemenwe ukutashiwa ukufuma ku bantu.” (Yohane 12:42, 43) Kwena, pa kuti umuntu abike pa numa ubucindami bwakwe umwine no kutangishako Yehova, cifwayo kuicefya.
15 Solomone alangishe imibele isuma muli uyu mulandu. Amashiwi yakwe aya pa kupeela itempele lya bukata lintu akuulile muyalinganyeko na mashiwi ya kwa Nebukadnesari ukulosha ku makuule yakwe. Nebukadnesari aitakishe ne cilumba cishaibipila ati: “Bushe uyu te Babele ukalamba, uo ine nakuula ku kube ng’anda ya bufumu ku maka yandi yakalamba, kabili ube wa bukata bwa kucindama kwandi?” (Daniele 4:30) Mu kupusanako, Solomone mu bufuuke takukwimye umulimo abombele, atile: “Bushe cine cine Lesa engekala ku bantu pano nshi? Moneni, imyulu no muulu wa myulu te kuti imukumane; pali bufi ing’anda ino iyo imukuulile!” (2 Imilandu 6:14, 15, 18; Ilumbo 127:1) Solomone taisansabike. Alishibe ukuti aleimininako fye Yehova kabili alembele ati: “Kwaiso kutuumika, e lyo no kucendwa kwaisa, lelo ku bafundikana kwaba amano.”—Amapinda 11:2.
16. Ni shani fintu baeluda baba lipaalo line line pa kuti tabaicindamika abene?
16 Baeluda ba Bwina Kristu e fyo na bo basansabika Yehova, tabaisansabika abene. Bakonka ukufunda kwa kwa Petro ukwa kuti: “Ngo muntu apyunga, apyunge ngo upyungila ku maka ayo Lesa apeela, ukuti muli fyonse Lesa acindamikilwe muli Yesu Kristu.” (1 Petro 4:11) Umutumwa Paulo talondolwele “bucilolo” nge cifulo ca kulumbukilapo, lelo ukuti waba “mulimo usuma.” (1 Timote 3:1) Ico baeluda basontelwa ni pa kuti balebomba, te kuteka iyo. Ni bakasambilisha kabili abacemi ba mukuni wa kwa Lesa. (Imilimo 20:28; Yakobo 3:1) Baeluda abaicefya, abaipeelesha baliba lipaalo line line ku cilonganino. (1 Petro 5:2, 3) “Cindikeni ababe fi,” kabili muletasha kuli Yehova ukuti alibikako baeluda bafikapo abengi nga nshi abatungilila teokrasi muli shino “nshiku sha kulekelesha.”—Abena Filipi 2:29; 2 Timote 3:1.
“Mube Abapashanya Lesa”
17. Ni mu nshila nshi abo baba muli teokrasi bapashanishisha Lesa?
17 Umutumwa Paulo acincishe ati: “Mube abapashanya Lesa, nga bana abatemwikwa.” (Abena Efese 5:1) Bonse abanakila kuli teokrasi besha sana ukupashanya Lesa ukufika apo bengapesha nangu line baba bantunse abashapwililika. Ku ca kumwenako, pa lwa kwa Yehova, Baibolo ilandapo kuti: “Cilibwe icasansuka, ya mpomfu imicitile yakwe; pantu imibele yakwe yonse bupingushi: Lesa wa cishinka kabili uwabulo bupondamishi, uwalungama kabili uwatambalala.” (Amalango 32:3, 4) Pa kupashanya Lesa muli iyi nshila, Abena Kristu bafwaisha ubusumino, ubulungami, ne mibele yashikatala iya bulungi. (Mika 6:8; 1 Abena Tesalonika 3:6; 1 Yohane 3:7) Balasengauka ifingi ifyo aba mu calo bapokelela, pamo nga bucisenene, ulunkumbwa, no bufunushi. (Abena Efese 5:5) Pa mulandu wa kuti ababomfi ba kwa Yehova bakonka ifipimo fya bulesa ifishaba fya buntunse, e co ukuteyanya kwakwe kwabela ukwa teokrasi, ukwasanguluka, kabili ukwawama.
18. Mibele nshi iya kwa Lesa iyapulamo, kabili ni shani fintu Abena Kristu bapashanyako iyi mibele?
18 Imibele yapulamo iya kwa Yehova Lesa kutemwa. Umutumwa Yohane atila: “Lesa kutemwa.” (1 Yohane 4:8) Apantu teokrasi cipilibula ukutekwa na Lesa, cimo cine fye no kusoso kuti ukutemwa e kuteka. Yesu atile: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” (Yohane 13:35) Ukuteyanya kwa teokrasi kwalilangisha ukutemwa mu nshila yapulamo muli shino nshiku sha kulekelesha ishayafya. Lintu kwali ukwipayana kwa kulofye mikowa mu Afrika, Inte sha kwa Yehova shalangile ukutemwa kuli bonse fye, te mulandu mukowa nshi. Lintu kwali inkondo mu calo ico kale cali Yugoslavia, Inte sha kwa Yehova isha mu ncende shonse shaleafwana, ilyo aba mipepele imbi balelwa imbuli sha kukufye mikowa. Pamo ngo muntu umo umo, Inte sha kwa Yehova batukuta ukumfwila ukufunda kwa kwa Paulo ukwa kuti: “Icilulo conse ne cipyu no bukali ne ciwowo ne miponto, fumyeni pali imwe pamo no mufulo onse; mubelane icongwe, mube aba mitima ya nkumbu, ababelelano luse, ifyo na Lesa amubelele uluse muli Kristu.”—Abena Efese 4:31, 32.
19. Mapaalo nshi yesako pali nomba na ku ntanshi kuli abo banakila kuli teokrasi?
19 Abo banakila kuli teokrasi balaipakisha amapaalo ayakalamba. Baliba pa mutende na Lesa na Bena Kristu banabo. (AbaHebere 12:14; Yakobo 3:17) Ubumi bwabo bwaliba no buyo. (Lukala Milandu 12:13) Balayumfwo kucingililwa lwa ku mupashi ne subilo lyaikashiwa ilya ku ntanshi. (Ilumbo 59:9) Cine cine, balasondela libela imibele ikabako lintu abantu bakatekwa kuli teokrasi. Baibolo isoso kuti pali iyo nshita, “tafyakacite bubi, kabili tafyakonaule, mu lupili lwandi lwa mushilo monse; pantu icalo cikesulamo ukwishiba Yehova, ifyo amenshi yafimba pali bemba.” (Esaya 11:9) Mwandi iyo ikaba ni nshita ya lulumbi! Shi natushininkishe ukuti tukesebamo muli ulya Paradise wa ku ntanshi pa kuipalamika kuli teokrasi nomba.
Bushe Kuti Mwalondolola?
◻ Teokrasi wa cine cine cinshi kabili asangwa kwi ilelo?
◻ Ni shani fintu abantunse banakila kuli teokrasi mu mikalile yabo?
◻ Ni nshila nshi isho ababa muli teokrasi bafwailamo ukukusha ubukata bwa kwa Lesa ukucilo bwabo abene?
◻ Mibele nshi imo iya bukapepa intu abatungilila teokrasi bapashanya?
[Icikope pe bula 17]
Solomone atangisheko ubukata bwa kwa Lesa ukucilo bukata bwakwe