Ukutesekesha Umulandu Mesia Aali no Kwishila
“Natusanga Mesia.”—YOHANE 1:41.
1. Kubilisha nshi ukwa kutulumusha kwalembwa muli Baibolo, kabili ni lilali kwacitilwe?
UMUYUDA we shina lya Andrea acitile ukubilisha kuli pa mulu ukwa kutulumusha kuli munyina ukucila pa myaka 1,950 iyapitapo. Bushe kuti wailuka ukucincimuka mu mashiwi yakwe, ayalembelwe no mutumwa wa Bwina Kristu Yohane? Ulya mwaka ushingalabwa wasontelweko mu kushikimika na kalemba wa malyashi ya kale uwa Bwina Kristu, Luka, ngo “mwaka uwalenge kumi na isano [ku kuteka kwa, NW] kwa Tiberi Kaisare.” Umwaka walenga 15 uwa kwa Tiberi, ukufuma pa nshita abilishiwe ukuba kateka wa ciRoma, watendeke mu September 28 C.E. kabili wapwile mu September 29 C.E.—Luka 3:1-3, 21, 22; Yohane 1:32-35, 41.
2. Ni shani ubusesemo bwa kwa Daniele bwasanikile pa mwaka wa 29 C.E.?
2 Umwaka wa kumoneka kwa kwa Mesia wali nausobelwa mu kulungikwa. Mu cine cine imyaka 483 yali naipita ukutula lintu ukukambisha kwapeelwe ne mfumu ya cina Persia Artakishashete ukukuula cipya cipya Yerusalemu, ico ukuba mu mwaka walenga 20 uwa kuteka kwakwe, 455 B.C.E.a (Nehemia 2:1-8) Kasesema Daniele asobele “ukuti ukutula pa kufuma kwa cebo ku kubwekeshamo no kukuula cipya cipya Yerusalemu ukufikila Mesia Intungulushi, kukabako imilungu cinelubali, na kabili imilungu amakumi mutanda na ibili.” (Daniele 9:25, NW) Muli ifyo, iciputulwa ca nshita ica 7 + 62 = 69 imilungu ya mu busesemo cali no kupaatulula ifi fya kuponako fyakatama fibili. Imilungu ya cine cine amakumi mutanda na pabula yalingana ne nshiku 483. Ukulingana ne funde lya mu busesemo ilya “bushiku bumo ku mwaka umo,” Mesia aali no kumoneka imyaka 483 pa numa, mu 29 C.E.—Esekiele 4:6.
3. (a) Bupilibulo nshi ubwe lumbo “Mesia”? (b) Masesemo nshi Mesia aali no kufikilisha?
3 Mu kulungamikwa, mu mwaka wa 29 C.E., “abantu balelolela” Mesia. (Luka 3:1, 15) Ilumbo “Mesia” lyakwata ubupilibulo bumo bwine pamo nga “Kristu” mu ciGreek; yonse yabili yapilibula “Uwasubwa.” (Yohane 1:41) Icipusho calebilima pa kati ka baYuda abengi cali ca kuti, ‘ni nani Yehova Lesa akasuba pamo nge mfumu ku kuteka te Israele eka lelo umutundu wa muntu onse?’ Ukupitila mu busesemo, ukusala kwalicefiwe ukufika ku ntuntuko ya cishikulula ca kwa Abrahamu Yuda. Ukulundako, Mesia aali no kube mpyani ku cipuna ca bufumu ica mfumu Davidi iya ku Yudea kabili aali no kufyalilwa mwi tauni lya mushi wa kwa Davidi ilya Betlehemu.—Ukutendeka 17:5, 6; 49:10; Ilumbo 132:11; Daniele 7:13, 14; Mika 5:2; Yohane 7:42.
Ukwishibikwa Kwabulamo Impuso
4, 5. (a) Cinshi cacitike mu mwaka wa mpikwe uwa 29 C.E.? (b) Ni mu nshila nshi iyabulamo impuso intu umo uwasalilwe nga Mesia aishibikilwemo?
4 Muli ulya mwaka wa mpikwe, 29 C.E., ici e cacitike: “Icebo ca kwa Lesa caishile kuli Yohane mwana Sekaria mu matololo; na o aile mu mpanga shonse ishashinguluka Yordani, alebilo lubatisho lwa kulapila ku kulekelelwe membu.” (Luka 3:2, 3) Ubutumikishi bwa kwa Yohane bwapekenye abaYuda balapila ku kupokelela ukwisa kwali apepi ukwa kwa Mesia. Ukulundako, Yehova apeele Yohane icishibilo. Aali no kufwaya umo “uuntu [aali no kumono mupashi] uleika no kwikalapo.”—Yohane 1:33.
5 Pa numa ya kubatisha Yesu wa ku Nasarete, Yohane amwene uku kusuba kwabulamo impuso. Yesu tasubilwe na mafuta, nga fintu icikolwe cakwe ica pe sonde Davidi asubilwe, lelo no mupashi wa mushilo wa kwa Yehova Lesa. (1 Samwele 16:13; Imilimo 10:38) Pa nshita imo ine, ishiwi lya kwa Lesa line lyatile: “Uyu e mwana wandi uwatemwikwa, umo mbekelwa.” (Mateo 3:16, 17) Pamo nga fintu Yohane pa numa acitile ubunte ukuti: “Namono [mupashi] ulefuma mu mulu nge nkunda, no kwikala pali wene. Na ine namona, kabili nashimiko bunte ukuti uyu e Mwana wa kwa Lesa.”—Yohane 1:32, 34.
6. Ca kumwenako nshi icawama Andrea na Yohane batwimikile?
6 Mu kuba na mashiwi ya musango uyo, Yohane Kabatisha mu busumino alondolwele abasambi bakwe kuli Yesu, na kabili ukumwita “Umwana wa mpaanga wa kwa Lesa, uulesendo lubembu lwa ba pano isonde.” (Yohane 1:29) Abasambi babili baali abayangufyanya ukwankulako. Pa numa ya bushiku bumo ukupooswa mu kwenda pamo na Yesu, baali abashininwa mu kupwililila. Ishina lya umo aali ni Andrea, uwasapike mu mukoosha munyina, Simone Petro. Umusambi umbi omfwika ukuba Yohane mwana Sebede, uwabele umutumwa watemwikwa uwa kwa Yesu. Pa numa ya kucitilo bunte pa lwa kwa Mesia mupepi ne myaka 70, uyu Yohane aseshiwe ukulemba ifyebo fili pa mulu ku kumwenamo kwesu. Bushe ica kumwenako cakwe na cilya ica kwa Andrea filakunta umutima obe? Bushe uli uwa mukoosha nga fintu bene na ‘batumwa ba Mwana wa mpaanga’ bambi baali ku kubilisha icine ca kucincimusha pa lwa kwa Mesia?—Ukusokolola 1:9; 21:14; Yohane 1:35-41; Imilimo 5:40-42.
Uwasubwa Pamo nge Mfumu Kabili Shimapepo Mukalamba
7. Mulandu nshi Yesu tali no kubomba nga shimapepo mwi tempele lya Yerusalemu?
7 Pa kufyalilwa mu luko lwa ciYuda, Yesu ‘abele umwina Malango.’ (Abena Galatia 4:4) E ico, pa kuba uwa mu mukowa wa kwa Yuda, taali no kubomba nga shimapepo mwi tempele line line ilya kwa Yehova, uo bashimapepo bakwe baali ntuntuko sha kwa Aarone uwa mu mukowa wa kwa Lebi. “Shikulwifwe aimine muli Yuda, umukowa uo Mose talandileko nangu cimo pali bushimapepo,” e fyo umutumwa Paulo acinkwileko Abena Kristu banankwe.—AbaHebere 7:14.
8. Cinshi itempele lya kwa Yehova ilya pe sonde lyacitileko icinshingwa?
8 Umutumwa Yohane alembele ukuti: “Ulubuuto lwa cine, ulubalikilo muntu onse, lwaleisa pano isonde.” (Yohane 1:6-9) Mu kuba no lubatisho lwa kwa Yesu, cali kwati itempele likalamba ilya ku mupashi lyaishile mu kubako, kulya nomba ukubako shimapepo mukalamba uwa ku mupashi uwali na maka ya kupususho mutundu wa muntu ukufuma ku busha ku calo ca kwa Satana ica mfifi ya ku mupashi.—AbaHebere 8:1-5; 9:24.
9, 10. (a) Cinshi capilibwilwe ku mashiwi ya kwa Yesu, “Ilambo ne ca kuninika tamwafifwaile” na, “Umubili e o mwampekanisha”? (b) Ni shani Yesu ayumfwile pa lwakwe pa lwa ici?
9 Yesu alepepa pa nshita ya lubatisho lwakwe. Baibolo ilemba yamo amashiwi yakwe ayakatama, nga fintu yaambwilwe pa numa ku mutumwa Paulo ukuti: “Ilambo ne ca kuninika tamwafifwaile, lelo umubili e o mwampekanisha; ifyaocewa fituntulu ne fya pa membu tamwafibekelwe. E lyo natile, Moneni, naisa (mu mufungilo we buku mwalembwo lwa ine) ku kucito kufwaya kwenu, mwe Lesa.”—AbaHebere 10:5-7; Luka 3:21.
10 Muli fyo, Yesu abomfeshe ku mwine wine ubusesemo bwa pe Ilumbo 40:6-8, ubwasobele imifwaile ya kwa Yehova ku kuleta impela ku malambo ya nama ayapeelwe na bashimapepo ba kwa Aarone pe tempele lya Yerusalemu. Yehova ‘tabekelwe’ muli filya ifya kuninika, pa kuti fyali ifya cimpashanya fye kabili ifyabula amaka ya kukonsolwela ulubembu lwa buntunse umupwilapo. E ico, Yehova apekenye umubili wa buntunse uwapwililika kuli Yesu ukutuule lambo. Lesa akuushishe ubumi bwa Mwana wakwe uwa ku mulu kwi fumo lya kwa nacisungu wa ciYuda. Yesu muli ifyo afyelwe uwabulo kukoweshiwa ku lubembu lwa kwa Adamu. Aali Mwana wa buntunse wapwililika uwa kwa Lesa, untu ubumi bwakwe bwali na maka ya kukonsolwela ulubembu lwa mutundu wa muntu. (Luka 1:30-35) Pamo nga fintu Ilumbo 40:8 lyasobele, cali kufwaisha kwa kuyumfwa kwa kufuma ku mutima ukwa kwa Yesu ku kucita ukufwaya kwa kwa Wishi. “Ni ku kufwaya uku e ko twashishiwa, mu kuti Yesu Kristu atuulile umubili wakwe limo epela.”—AbaHebere 10:10, 11.
11. Busesemo nshi imfwa ya kwa Mesia yafikilishe, kabili ni shani fintu yalengele ‘ilambo ukuleka’?
11 Ilambo lya bumi bwa buntunse ubwa kwa Yesu limo epela lyafuutile ukukabila kwa fya kuninika fyalundwako pe tempele lya cimpashanya mu Yerusalemu. Ukulundako, imfwa yakwe yacitike pa Bushiku bwa Kucilila 33 C.E. Ico cali mupepi ne myaka itatu na citika pa numa ya lubatisho lwakwe. Imyaka itatu na citika yali no kulingana na citika wa mulungu wa mu busesemo. (Impendwa 14:34) E co imilandu yabombele pamo fye nga fintu Daniele aali nasobela ukukuma ku kuputulwa kwa kwa Mesia: “Kuli citika wa mulungu akalenge lambo ne ca bunga ukuleka.” (Daniele 9:26, 27, NW) Nangu cingati bushimapepo bwa cimpashanya mu Yerusalemu bwabombele ukufikila itempele lyaonawilwe mu 70 C.E., amalambo yantu bashimapepo batuulile mu kati ka ilya myaka yalekele ukukwata umutengo uuli onse, pa kuba nayapyanikwapo ne lambo lyacilapo ilya kwa Yesu.—Mateo 23:37, 38.
12. Ni mu nshila nshi bushimapepo bwa kwa Yesu bwacilila pali bulya ubwa kwa Aarone?
12 Aarone aali e wa kubalilapo mu kukonkana kwalepa ukwa bashimapepo bakalamba aba bena Israele. Pa numa ya kusubwa kwakwe na mafuta ya mushilo, aali no kulolela mwi hema lya kulaishanya pa nshiku cinelubali pa ntanshi ya kupeelwa amaka ya kubomba nga shimapepo mukalamba. (Ubwina Lebi 8:12, 33) Mu musango umo wine, Yesu akwete iciputulwa ca nshita ica kulolela pa ntanshi ya kupeelwa amaka ya kupaapaatilako umutundu wa muntu. Ico cali ukufuma pa nshita ya kusubwa kwakwe pamo nga Shimapepo Mukalamba ukufikila ukubuushiwa kwakwe. Mu kupusanako na Aarone, Umwana wa bumunshifwa uwa kwa Lesa takabila aba kumupyana, kabili abomba fyonse fibili pamo nga Shimapepo kabili Imfumu “pa musango wa kwa Melkisedeke.”—Ilumbo 110:1-4; Ukutendeka 14:18-20; AbaHebere 6:20, NW; 7:1-3, 11-17, 23-25.
13. (a) Cishingamo nshi icafina cali pali bashimapepo bakalamba aba kwa Israele? (b) Ni shani Yesu Kristu asunsa icishingamo cacila napo bukulu?
13 Muli Israele wa pa kale, icishingamo cikalamba ku kusambilisha kwalungikwa ukwa butotelo cali pali shimapepo mukalamba. (Ubwina Lebi 10:8-11; Malaki 2:7) Yesu mu kulinganako alengele ififwaikwa fyalungama ifya kwa Yehova ukwishibikwa kuli bonse abafwaya ukupyana Ubufumu no bumi bwa muyayaya. (Mateo 6:9, 10, 33; 7:28, 29; 11:12; 25:34, 46) Lintu aali mwi sunagoge mu Nasarete, Yesu abelengele no kubomfya ku mwine wine ubusesemo bwa kuti: “Umupashi wa kwa [Yehova, NW] waba pali ine, pantu ansubile ku kubile mbila nsuma.” Lyene, pa numa ya kupoose nshita mu Kapernahumu, atile: “Ndi no kubile mbila nsuma ya bufumu bwa kwa Lesa na mu mishi imbi, pa kuti e co natuminwa.” (Luka 4:18, 19, 43; Esaya 61:1, 2) Yesu na kabili akanshishe 70 aba mu bakonshi bakwe ku kutanununa uyu mulimo wa kushimikilo Bufumu, kabili asobele ukuti bakabomba imilimo yakulisha ukucila intu umwine wine acitile. (Luka 10:1-9; Yohane 14:12) Ici caimike icitendekelo ca kampeini ya mu kusalala kwa calo uwa kusambilisha kwa Baibolo intu Yesu aali no kutungulula ukupitila mu ‘musha wa cishinka,’ uwabamo abakonshi bakwe abasubwa.—Mateo 24:45-47; 28:19, 20.
Kebela Mukalamba uwa Bumulopwe bwa kwa Yehova
14. (a) Ni shani shimapepo mukalamba uwa kwa Israele aingile Umwashilisha pa Bushiku bwa Kukonsolwela ubwa cila mwaka? (b) Cinshi cacitilweko icikope ku cushi ce fungo lyanunkila?
14 Umulandu wacilishapo kucindama untu Umwana wa kwa Lesa aishile kwi sonde tawali kupususha umutundu wa muntu. Ukucila, cali kupwisha ifikansa fya lwambo ifyaimishiwe na Satana ukulosha kuli bumulopwe bwa kwa Yehova. Kuti twanonka ukushilimuka muli ici pa kubelebesha pa Bushiku bwa Kukonsolwela ubwa kwa Israele ubwa pa mwaka, lintu shimapepo mukalamba uwa cimpashanya aali no kwingila Umwashilisha imiku yafulilako. Ukwingila kwa kubalilapo kwacitilwe mu kuba ne ca cushi ce fungo lyanunkila, icaitulwilwe pa cifutumwino ca cushi ce fungo ica misolilo ya mulimo. (Ubwina Lebi 16:12-16) Ici caiminineko bwino bwino cintu Shimapepo Mukalamba uwalepashanishiwa aali no kucita pe sonde pa ntanshi talanina ku mulu ku kumonekela ku cinso ca kwa Yehova mu kuba no mutengo we lambo lyakwe ilya buntunse.b (AbaHebere 9:24) Nga fintu calangililwe ku kubomfiwa kwa cushi ce fungo, inshila ya kwa Yesu iya busumino yaishibishiwe ku mapepo ya bufumacumi, ukupimpa kwabilima ku kupepa kwasanguluka, no kutemwa kwashika ukwa kuli Yehova. (Ilumbo 141:2; Marko 1:35; Yohane 2:13-17; 12:27, 28; 14:30, 31; AbaHebere 5:7) Yesu alitungulwike mu kusunga bumpomfu bwabula akalema mu cinso ca kutunka konse ukwa mu bumfisolo, ukupumya, no kupakaswa kwatapata ifyabikilwe pali wene kuli Satana ne fibombelo fyakwe.—Amapinda 27:11; Mateo 22:15-18; Marko 14:60-65; 15:16-32; Luka 4:13, 29; Yohane 8:44, 59.
15. Ni shani twingalanga ukutasha kwesu kuli Yehova pa kupayanya shimapepo mukalamba wawamishe fyo? (AbaHebere 10:21-26)
15 Pa kwebela bumulopwe bwa kwa Yehova, Yesu alilambwilwe mu kuba no kubuukila ku bumi bwa bumunshifwa mu mulu. Fintu tulingile ukuba aba kutasha kuli Yehova pa kutupayanishisha Shimapepo Mukalamba wawamishe fyo! “E ico pa kuba na shimapepo mukalamba uwacilamo, uwapula mu myulu, Yesu Umwana wa kwa Lesa, twikatishe ifya kulumbula kwesu.” (AbaHebere 4:14) Bushe cili kufwaisha kobe ukwa mukoosha ukukonka ica kumwenako ca kwa Yesu ica bumpomfu, te mulandu na cintu Ciwa pambi engacita? Nga ca kuti ni fyo, kuti washintilila pa kwaafwa, kabili kuti watunguluka. Ico cili pa mulandu wa kuti ukwaafwa kwine ukwawamisha e pantu kuli. “Tatuli na shimapepo mukalamba uushingatusakamana ku kunaka kwesu; lelo uwaeshiwe kuli fyonse ifyo fine na ifwe tweshiwako, no kubulo kubembuka. E ico tupalamine no kupama ku cipuna ca bufumu ica kusenamina, ukuti tumone uluse no kusango kusenamina ku kutwafwa pa nshita ya kukabila kwesu.”—AbaHebere 4:15, 16; 5:7-10; Abena Filipi 4:13; 1 Yohane 2:1, 2.
Ukukabila kwa Kuteuluka
16. Kwenekela nshi abasambi ba mu kubangilila aba kwa Mesia bakwete ukulosha ku kuteka kwa Bufumu bwakwe?
16 Andrea na Yohane bali aba kwangufyanya ukwishiba Mesia wa cine, lelo bene na basambi bambi aba mu kubangilila bakwete ifingi ifya kusambilila. (Yohane 16:12, 13) Ukupala abaYuda abengi aba butotelo pali ilya nshita, basubile ukuti Ubufumu bwa buMesia bwali no kutendeka ukuteka ku numa lilya kabili ukuti bwali no kulubula uluko lwa kwa Israele no musumba ukalamba uwa luko, Yerusalemu, ukufuma ku kuteka kwa Bena fyalo. (Luka 2:38; 3:15; 19:11; 23:51; 24:21) Nalyo line, kumwenamo nshi ukubelelela ico cali no kuletela umutundu wa muntu uwa lubembu?
17, 18. Mulandu nshi Yesu apeelele icilangililo pa lwa “muntu mukankaala”?
17 Pa kufumyapo ulubembu ne mfwa ukufuma ku batekwa ba Bufumu bwakwe aba nshita ya ku ntanshi, cali icakatama ukuti Mesia intanshi aputulweko ukupala umwana wa mpaanga we lambo. (Yohane 1:29; Esaya 53:7, 12) Lintu Yesu asobele fintu ici cali no kucitika na fintu aali no kubuushiwa, Petro ayankwileko kuti: “Ifyo te fyo, mwe Shikulu. Ici tacakamuponene.” (Mateo 16:21, 22) Yesu aishibe, nangu cibe fyo, ukuti abasambi bakwe “tabaishibe icebo.”—Marko 9:31, 32; linganyeniko Mateo 17:22, 23.
18 Pa lwendo lwakwe ulwa kulekelesha ukuya ku Yerusalemu, Yesu acishishepo kulondolola mu kumfwika. (Mateo 20:18, 19) Na kabili alangishe ukumwenamo kukalamba uko imfwa yakwe yali no kuleta, ukusoso kuti: ‘Umwana wa muntu aishile . . . ku kupeelo mweo wakwe icilubula ca pa bengi.’ (Mateo 20:28) Ukwenekela kwalubana kwacilikile abasambi bakwe ukufuma ku kwikate ci. Luka alembo kuti: “Ico alapalamina ku Yerusalemu, ne co baletila ubufumu bwa kwa Lesa bwalaswa bumoneke.” Pa kuteulula ukutontonkanya kwabo, Yesu apeele icilangililo umo aipashenye umwine wine ku “muntu mukankaala” uo intanshi aali no kuya ku “calo ca kutali ku kuimweno bufumu.” (Luka 19:11, 12) Cilya “calo” caloseshe ku mulu, uko Yesu aninine pa numa ya mfwa yakwe no kubuuka.
19. (a) Kwenekela nshi ukwalubana abasambi ba kwa Yesu balumbulwile pa numa ya kubuuka kwakwe? (b) Kwaluka nshi mu kwampana kwa kwa Lesa na bantunse kwacitike pa Pentekoste 33 C.E.? (AbaHebere 8:7-9, 13)
19 Nangu cibe fyo, pa ntanshi fye ya kunina kwa kwa Yesu, abasambi bakwe baipwishe ukuti: “Mwe Shikulu, bushe ni mu nshita ino ine mulebwesesho bufumu kuli Israele?” (Imilimo 1:6) Bushe Yesu alibakene pa mulandu wa kwipusha ici? Iyo, alondolwele ukuti yali tailati ibe ni nshita kabili ukuti baali no kuba abapamfiwa abene no mulimo wacindama uwa kucitilo bunte pa lwa kwa Mesia wa cine. (Imilimo 1:7, 8) Ukwampana kwa cipingo ukwa kwa Lesa na Israele wa cifyalilwa kwali no kupwa ilyo tapalalepa. E ico, Ubufumu bwa buMesia ubwa nshita ya ku ntanshi tabwali no kubweshiwa kuli lulya luko lwabulo busumino ulwa pe sonde. Yesu aebele bakakaanya bakwe aba ciYuda ukuti: “Ubufumu bwa kwa Lesa bukapokwa kuli imwe no kupeelwa ku luko ululetwale fisabo fya buko.” (Mateo 21:43) Inshiku ikumi pa numa lintu Yesu aninine ku mulu, lulya luko lwalifyelwe. Umupashi wa mushilo wapongolwelwe pa basambi ba kwa Yesu 120, kabili muli ifyo balisubilwe ku kuba “abashila” ba kwa Lesa kabili “impyani shinankwe sha kwa Kristu” mu Bufumu bwa buMesia ubuleisa.—Daniele 7:13, 14, 18; Abena Roma 1:7; 8:1, 16, 17; Imilimo 2:1-4; Abena Galatia 6:15, 16.
20.Te mulandu no kukwata ukwenekela kumo ukwalubana, cinshi cintu Abena Kristu ba busumino aba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo bacitile?
20 Nelyo fye pa numa ya kusubwa kwabo, Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo balikwete ukwenekela kwa cilubo. (2 Abena Tesalonika 2:1, 2) Lelo mu cifulo ca kuba aba kuleka bakalifiwa, mu kuicefya bapokelele ukulungikwa. Pa kupeelwa amaka ku mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, mu kusekelela bapokelele ukupeelwa kwa mulimo ku kucitilo bunte no “[kulenga] aba nko shonse ukuba abasambi.”—Mateo 28:19, 20; Imilimo 1:8; Abena Kolose 1:23.
21. Fipusho nshi fikalangulukwa mu cipande cesu icikonkelepo?
21 Ni shani pa lwa mwanda wa myaka wesu uwalenga 20? Bushe ababomfi ba kwa Yehova aba kasuba ka lelo baali abailuka ku kwimikwa kwa Bufumu bwa kwa Yehova ubwa buMesia? Kabili ukupala abanabo ba mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, bushe bakabile ukukwata ukwenekela kwabo ukuteululwa mu nshila shimo?
[Amafutunoti]
a Fyonse fibili The Encyclopedia Americana na Great Soviet Encyclopedia fisumina ukuti ukuteka kwa kwa Artakishashete kwapwile mu 424 B.C.E. Ni lilali kwatendeke? Mu 474 B.C.E. Mu kwafwilishako ici, icilembo cimo ica fya kushuule fyashikama capimwa inshita mu mwaka walenga 50 uwa kwa Artakishashete; cimbi cilangilila ukuti apyenwe mu mwaka wakwe uwalenga 51. Ukupenda ukubwelela ku numa imyaka yakumanina 50 ukufuma mu 424 B.C.E., twisa ku bushiku bwa 474 B.C.E. ngo kutampa kwa kuteka kwakwe. E ico, umwaka walenga 20 uwa kwa Artakishashete, lintu ukukambisha kwapeelwe, kuti caba myaka yakumanina 19 ukwingila mu kuteka kwakwe, uko e kuti, 455 B.C.E. Ku kulonsha kwalundwako, moneni Insight on the Scriptures, Volyumu 2, ibula 616, icasabankanishiwa na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Moneni Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa September 15, 1974, amabula 428, 429.
Kuti Waasuka Shani?
◻ Cinshi capilibulwa kwi lumbo “Mesia”?
◻ Ca kuponako nshi icakatama cacitike mu mwaka wa 29 C.E.?
◻ Ni shani Mesia ‘alengele ilambo ukuleka pali citika wa mulungu’?
◻ Ukutula pa kusubwa kwakwe, cishingamo nshi Yesu asunsa?
◻ Yali mifwaile nshi iikalamba iya kwisa kwa kubalilapo ukwa kwa Mesia, kabili ni shani fintu ici cilingile ukutwambukila?
[Icikope pe bula 13]
Ukwingila kwa kubalilapo Umwashilisha ukwa kwa shimapepo mukalamba kwacitile cinshingwa icintu cimo icakatamisha ukucila pe pusukilo lya mutundu wa muntu