Ukubuuka kwa Bafwa Lisubilo Ilisuma nga Nshi

ABENGI mu calo balisumina ukuti ukubuuka kwa bafwa kukabako. Mwi buuku lya Koran, ibuuku lyashila ilya baShilamu, mwaba icipandwa icituntulu icilanda fye pa kubuuka. Muli Surah icipandwa 75, amashiwi yamo yatila: “Ndeilapa ulwa Bushiku bwa Kubuuka . . . Bushe umuntunse atila Tatwingasuntinkanya cipya cipya amafupa yakwe? . . . Atila: ‘Ni lilali Ubushiku bwa Kubuuka Bukabako?’ Bushe (umuntu wine), taishiba ukuti twalikwata amaka ya kupeela umweo ku bafwa?”—Surah 75:1-6, 40.

Icitabo ca The New Encyclopaedia Britannica, citila, “abapepa kuli buZoroaster na bo batila kasuba kamo Ububi bonse bukapwa pano calo, kukaba ukubuuka kwa balungama na bashalungama, kukaba Ubupingushi bwa Kupelako, no kubweshiwa kwa calo casanguluka umukekala abalungama.”

Icitabo ca Encyclopaedia Judaica cilondolola ukuti ukubuuka “cisumino ca kutila abafwa bakabwela ne mibili nga ilya iine bali na yo, umuntu akaba no mweo na kabili pano isonde.” Icitabo cimo cine citila icisumino ca baYuda ica kuti umweo wa muntu taufwa, cilalenga umuntu afilwa no kwishiba bwino bwino icishinka. Na kabili, cilya citabo citila: “Icisumino ca kuti kukaba ukubuuka kwa bafwa, ne ca kuti umweo wa muntu taufwa, filaipilika ifiine.”

AbaHindu batila umuntu nga afwa, umweo wakwe ulaya mu kufyalilwa mu muntu umbi nelyo mu ca mweo cimbi. Kanshi, na bo bene basumina mu kutila umweo wa muntu taufwa. Icitabo cashila ica baHindu ica Bhagavad Gita citila: “Icilenga ukuti umuntu alepeema te kuti conaulwe. Takwaba nangu umo uwingonaula umweo, pantu umweo taonaika iyo.”

AbaBudda bena tababa nga baHindu pantu bena tabasumina mu kutila umweo taufwa. Na lyo line, abaBudda abengi aba ku fyalo fyabela ku Kabanga ka Asia, muno nshiku na bo bene batila umweo ulaya mu kufyalilwa mu muntu umbi nelyo mu nama.a

Umuntu Kuti Afilwa no Kwishiba Bwino Bwino Icishinka

Mu malyashi yalandwa pa fililo ifingi ifya bapepa mu macalici ya mu Kristendomu, ilingi line abalanda ilyashi lya cililo batila umupashi wa muyashi naufumamo, lelo abantu bamo bene batila umuyashi akabuuka. Ica kumwenako fye, bashimapepo ba ku Anglican ilingi line balalanda amashiwi yalembelwa kabela mu citabo cabo ica mapepo ica The Book of Common Prayer, aya kuti: “Ku kufwaya kwa kwa Lesa Mukulu uwafulisho luse, uusendele umweo wa kwa munyinefwe, twalabika umubili wakwe ku nindi; ulukungu lwabwelela ku lukungu, imito yabwelela ku mito; iloba kwi loba, pantu natusuubila icine cine ukuti Akabuukila ku mweo wa muyayaya, mwi shina lya kwa Yesu Kristu Shikulwifwe.”

Aya mashiwi kuti yalenga umuntu afilwa no kwishiba bwino bwino icishinka, nga ca kutila Baibolo ilanda ukuti abafwa bakabuuka nelyo nga itila umweo wa muntu taufwa. Lelo, umfweni ifyalandile uwasambilila umwina France uupepa ku Protestanti, Profesa Oscar Cullmann. Mu citabo cakwe ica kuti Immortality of the Soul or Resurrection of the Dead? (Bushe Abantu Bakwata Umweo Uushifwa Nelyo Bakabuushiwa fye?) atile: “Filya abaGriki basumina ukuti umweo wa muntu taufwa, fyalipusana sana ne subilo lya kubuuka ilya Bena Kristu. . . . Nangu line Abena Kristu mu myaka yakonkelepo batendeke ukupatikisha ukuti aya masambilisho yabili yatendeke ukumoneka kwati yalanda pali cimo, ukufika na lelo Umwina Kristu yaweyawe taishiba na bwino bwino ubupusano bwaba pali aya masambilisho, lelo ine te kuti mfise ico twasanga pamo na basambilila banandi abengi ukuti e cine. . . . Ukwabula no kutwishika, Icipingo Cipya cilanda sana pa kuti ukubuushiwa kwa bafwa kukabako. . . . Amaka ya kwa Lesa aya kubumba yakalenga ukuti umuntu ulya wine uwafwile, akabweshiwe no kuba uwa mweo na kabili.”

E mulandu wine abantu abengi bashaishibila bwino bwino icicitika ilyo umuntu afwa, kabili tabaishiba ne cishinka pa mfwa e lyo na pa kubuushiwa. Pa kwishibe cishinka, tufwile ukumfwa ifyalanda Baibolo, pantu e mwaba icine ico Yehova Lesa, Kabumba wa muntu asokolola. Baibolo yalishimika pa bantu bamo bamo ababuushiwe ku bafwa. Natumone ifyo cali ku bantu bane pali abo, tusambilileko na fimo pali uyu mulandu wa kubuushiwa kwa bafwa.

“Abanakashi Bapokelele Abafwa Babo mu Kubuushiwa”

Muli kalata wakwe ku baYuda Abena Kristu, umutumwa Paulo atile abanakashi ba citetekelo “bapokelele abafwa babo mu kubuushiwa.” (AbaHebere 11:35) Umo pali abo banakashi aleikala mu Sarefati, umusumba wa mu calo ca Foinike lwa mupepi na ku Sidone ku lulamba lwa bemba wa Mediterranean. Aali ni mukamfwilwa uwali ne cileela kuli kasesema wa kwa Lesa Eliya, amupeeleko ifya kulya nangu ca kutila kwali icipowe icikalamba pali ilya nshita. Ku ca bulanda, umwana mwaume uwa kwa uyu mwanakashi alilwele no kufwa. Ilyo line, Eliya asendele umulumendo ukumutwala mu muputule wa pa muulu umo Eliya alesendama, kabili apaapeete kuli Yehova ukuti abweshe umweo wa mulumendo. Icipesha mano calicitike, kabili umulumendo ‘alipuupuutwike.’ Eliya abweseshe umulumendo kuli nyina no kumweba ati: “Mona umwana obe ali no mweo.” Bushe nyina aumfwile shani? Alandile ne nsansa ukuti: “Nomba naishibo kuti uli muntu wa kwa Lesa, no kuti icebo ca kwa Yehova mu kanwa kobe ca cine cine.”—1 Ishamfumu 17:22-24.

Nakalimo bakilomita 100 ku kapinda ka ku kulyo aka musumba wa Sarefati kwaleikala abaupana abali aba cileela kuli kasesema Elisha, impyani ya kwa Eliya. Umukashi aali uwaishibikwa mu mushi baleikalamo uwa Shunemu. Basuminishenye no mulume wakwe ukupokelela Elisha mu muputule wa pa muulu mu ng’anda yabo. Ubulanda bwabo ubwa kuti tabakwete mwana bwalipwile ilyo baishilekwata umwana umwaume. Ilyo umulumendo akulileko, ilingi line na o alekonka bawishi ku mabala ilyo balebomba na babomfi umulimo wa kulobolola. Kasuba kamo, icabipa calicitike. Umulumendo aumfwile umutwe wakalipa. Umubomfi amubutushishe ku ng’anda. Banyina bailemufukatila bwino bwino, lelo umulumendo alifwile. Nyina uwali no bulanda nga nshi aile ku kwita Elisha pa kuti ese acitepo cimo. Pamo no mubomfi wakwe, baendele ukulola lwa ku kapinda ka ku kuso ku Lupili lwa Karmele, ukwaleikala Elisha.

Awe e fyo na kasesema atumineko umubomfi wakwe Gehasi ukubatangilila, kabili asangile ukuti umulumendo na cine nafwa. Elisha na banyina kwa mwana na bo bene balikonkelemo, lelo bushe cinshi cacitike ilyo basukile bafika ku Shunemu? Pali 2 Ishamfumu 4:32-37, Baibolo itila: “Ilintu Elisha aingile mu ng’anda, moneni, umwaice nafwa, nasendamikwa pa busanshi bwakwe. Awe aliingile, aisalile iciibi nankwe babili, no kupepa kuli Yehova. E lyo aninine, alambalele pa mwana, abikile akanwa kakwe pa kanwa kakwe, na menso yakwe pa menso yakwe, ne ndupi shakwe pa ndupi shakwe, nainamina pali wene, wasukile umubili wa mwana wakangabuka. E lyo abwelele alaenda mu ng’anda ukulolo ku no ku umuku umo; kabili alininine ainamina pa mwaice imiku cinelubali, asukile wene ashibula amenso yakwe. E lyo aitile Gehasi, no kutila, Ita umwina Shunemu uyu. Na o alimwitile. Ilintu umwanakashi aingile umo ali, atile, Senda mwano. Na o ailewa pa makasa yakwe, no kutootela pa nshi; e lyo asendele mwane, no kufuma.”

Nga filya cali kuli mukamfwilwa wa ku Sarefati, umwanakashi umwina Shunemu na o wine alishibe ukuti umwana wakwe abuukiile ku maka ya kwa Lesa. Balya banakashi babili balitemenwe nga nshi pantu Lesa abuushishe abana babo abo batemenwe ukufuma ku bafwa.

Abo Yesu Abuushishe Ilyo Aali Pano Isonde

Palipitile imyaka nakalimo 900, umuntu alibuushiwe mupepi na ku Shunemu, ku nse ya mushi wa Naini. Ilyo Yesu Kristu na basambi bakwe balefuma mu Kapernahumu kabili bapaleme ku mpongolo ya mushi wa Naini, bakumenye abantu baletwala icitumbi ku nshiishi, kabili Yesu amwene na mukamfwilwa uwafwililwe umwana wakwe umwaume umo fye mpo. Aebele umwanakashi ukuleka ukulila. Luka, shing’anga, ashimika ati: “Lyene [Yesu] alipaleme no kukumya ku busamba, na bamupingile baliminine, na o atile: ‘We mulumendo, Ndekweba nati, Ima!’ No wafwile alimine, atendeko kulanda, na Yesu amupeele kuli nyina.” (Luka 7:14, 15) Abamweneko ici cipesha mano balilumbenye Lesa. Ululumbi lwa kuti Yesu nabuusha umuntu lwaile na ku kapinda ka ku kulyo mu citungu ca Yudea ne mishi yapalemeko. Abasambi ba kwa Yohane Kabatisha na bo balyumfwileko icacitike kabili bashimikileko Yohane. Na o abatumine ukuyaipusha Yesu nga e Mesia uo balelolela. Yesu abebele ukuti: “Kabiyeni, kashimikileni Yohane ifyo mwamona no kuumfwa: impofu shileshibulwa amenso, abalemana baleenda, aba fibashi balesangululwa na bankomamatwi baleumfwa, abafwa balebuushiwa, abapiina baleshimikilwa imbila nsuma.”—Luka 7:22.

Umuntu uwaishibikwa sana uo Yesu abuushishe ni Lasaro uwali umunankwe sana. Pali Lasaro pena, Yesu alikokwele ukufika ku ng’anda kwaleikala Lasaro. Ilyo Yesu asukile afika ku Betani, palitile ne nshiku shine apo Lasaro afwilile. Yesu aebele abantu ukuti bafumyepo ilibwe pa mwinshi wa ku nshiishi, Marita ena alikenye ilyo atile: “Mwe Shikulu, ino nshita alenunka, pantu papite nshiku shine.” (Yohane 11:39) Na lyo line, ukonaika kwa citumbi ca kwa Lasaro takwali na kulenga Yesu ukufilwa ukumubuusha. Ilyo amwitile, “uwafwile alifumine ku nse, napombwa insalu ku makasa na ku maboko, na ku menso kwapombelwe nsalu.” Ifyo abalwani ba kwa Yesu bacitile ilyo Lasaro abuukile, filanga fye ukuti ca cine uwabuukile ni ulya wine Lasaro uo abantu bonse baishibe.—Yohane 11:43, 44; 12:1, 9-11.

Cinshi twasambililako kuli aba bantu bane ababuukile ukufuma ku bafwa? Bonse babuukile filya fine bali ilyo tabalafwa. Bonse balishibikwe ku bantu, na balupwa lwabo bene balibeshibe bwino bwino. Tapali nangu umo uwashimike ifyalecitika uko aile pali ilya nshita afwile. Tapali nangu umo uwashimike ukuti aile ku calo cimo ifi. Cimoneka ukuti bonse abafwile babuukile abatuntulu. Cali kwati baleele mu tulo pa kashita kamo, e lyo bashibuka, nga filya fine na Yesu alandile. (Yohane 11:11) Na lyo line, ilyo papitile inshita, balya bantu bonse balifwile na kabili.

Cikawama nga Nshi Ukumona Abantu Twatemenwe

Tapakokwele ukufuma lilya Owen afwile, ulya tulandilepo mu cipande cifumineko, bawishi batandalile abena mupalamano. Pe tebulo lya bena mupalamano paali akapepala kalembelwepo amashiwi ya kwita abantu ku kulongana kwa pa cintubwingi ukwa Nte sha kwa Yehova. Balitemenwe sana ilyo bamwene ilyashi lyali no kubako, lyaleti, “Bushe Abafwa Baba Kwi?,” Na bo bene, ilyo line e lipusho bakwete. Balisangilweko ku lyashi kabili balisansamwike icine cine ilyo baumfwile ico Baibolo yalanda pa mfwa. Basambilile ukuti abafwa tabacula. Tabaya mu kucula mu mulilo wa pe. Lesa tabasenda ku kuba bamalaika ku muulu. Abafwa bonse, na Owen wine, balilaala mu nshiishi mpaka inshita ya kubabuusha ikafike, e lyo bakabuushiwa.—Lukala Milandu 9:5, 10; Esekiele 18:4.

Bushe icabipa calimucitikilapo na imwe? Bushe na imwe tamwaishiba bwino bwino icacitika ku bantu mwatemenwe abafwa, kabili tamwaishiba na bwino bwino nga mukabamona na kabili, nge fyo cali kuli bawishi ba kwa Oweni? Nge fyo caba na kuli imwe, shi belengeni na fimbi ifyo Baibolo ilanda pa kubuuka kwa bafwa. Nakalimo nomba kuti mwaipusha amuti: ‘Ni lilali abafwa bakabuushiwa? Ni bani kanshi abakabuushiwa?’ Mukwai belengeni ifipande fikonkelepo no kumfwa amasuko kuli aya mepusho pamo na mepusho yambi.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 5]

Eliya apaapeete Yehova ukubuusha umwana

[Icikope pe bula 5]

Yehova abomfeshe Elisha ukubuusha umwana mwaume wa mwina Shunemu

[Icikope pe bula 6]

Yesu abuushishe umwana wa kwa mukamfwilwa wa ku Naini

[Icikope pe bula 7]

Ilyo abafwa bakabuuka, bakamonana na balupwa babo abo batemenwe