Icipandwa 3

Cibusa wa Bufi uwa Baibolo

Muli ici cipandwa, tulelanshanya pa mulandu ukalamba untu abengi ukufuma mu fyalo fishili fya Bwina Kristu bakanina ukupokelela Baibolo nge Cebo ca kwa Lesa. Ukulingana ne lyashi lya kale, Kristendomu atungo kusumina muli Baibolo no kuba kabaka wa iko. Lelo amateyanyo ya butotelo aya Kristendomu yabishanya na fimo ifintiinya fya kuselausha fyacilamo ifya lyashi lya kale, ukufuma ku Nkondo sha Mushilo no kwipayaulwa kwa bapelelwa ukwa Nkulo sha pa Kati ukufika na ku Kwipayaulwa kwa nshita yesu ine. Bushe imyendele ya Kristendomu yaba mulandu usuma wa kukanina Baibolo? Icine ca kuti, Kristendomu ashininkishiwo kuba cibusa wa bufi uwa Baibolo. Mu cine cine, lintu Kristendomu amoneke mu mwanda wa myaka walenga ine C.E., ukulwa kwa Baibolo ku pusunsuka kwali takulapwa.

1, 2. (Sanshako imitendekele.) (a) Mulandu nshi abengi bakanina ukupokelela Baibolo nge Cebo ca kwa Lesa? (b) Mulimo nshi usuma wapwishishiwe mu kati ka myanda ya myaka uwa kubalilapo no wa cibili, lelo kulunduluka nshi kwabamo ubusanso kwali pa nshila?

UKUFIKA ku mpela ya mwanda wa myaka wa kubalilapo, ukulembwa kwa mabuku yonse aya Baibolo kwalipwishishiwe. Ukufuma ilyo no kuya ku ntanshi, Abena Kristu baali pa ntanshi mu kukopolola no kwananya Baibolo yakumanina. Pa nshita imo ine, baali abapamfiwa ukuipilibwila mu ndimi shacilapo ukwishibikwa isha kasuba kabo. Lintu icilonganino ca Bwina Kristu cali icapamfiwa no yu mulimo wa kusungusha, nangu cibe fyo, icintu cimo caletendeka ukupangwa ico cali no kube ca busanso nga nshi ku kupusunsuka kwa Baibolo.

² Uku kulunduluka kwalisobelwe na Baibolo iine. Yesu pa kashita kamo alandile umulumbe wa muntu uwatandile ibala lyakwe ne mbuto shisuma isha ngano. Lelo lintu asendeme, umulwani atandile imbuto isho shali no kuletamo amankumba. Imisango yonse ibili iya mbuto yalimenene, kabili pa kashita kamo amankumba yafimbilikishe ingano ukufuma ku kumoneka. Kuli uyu mulumbe, Yesu alangisho kuti ifisabo fya mulimo wakwe fyali no kuba Abena Kristu ba cine lelo ukuti pa numa ya mfwa yakwe, Abena Kristu ba bufi baali no kusokelela mu cilonganino. Mu kupelako, cali no kube cayafya ukulekanya aba cine ukufuma ku ba bufi.—Mateo 13:24-30, 36-43.

 3. Ukulingana no mutumwa Petro, kwambukila nshi kwali no kuba pa “Bena Kristu” bapala amankumba pa cisumino ca muli Baibolo?

³ Umutumwa Petro mu kulungatika asokele ukwambukila kwa aba “Bena Kristu” bapala amankumba pa nshila abantu baali no kumona ubuKristu na Baibolo. Asokele ukuti: “Ifyo na muli imwe mukaba bakasambilisha wa bufi, abantu abakaletamo ku mbali ifya bucaibela fya konaula, abakaana [cibinda] wabo uwabashitile, abailetelela ku boni ubuleisa bwangu; na bengi bakakonke fya bulalelale fyabo (pa mulandu wa abo Inshila ya cine ikapontelwa).”—2 Petro 2:1, 2.

 4. Ni shani fintu amasesemo ya kwa Yesu na Petro yafikilishiwe nangu fye ni mu kati ka mwanda wa myaka wa kubalilapo?

⁴ Nangu fye ni mu kati ka mwanda wa myaka wa kubalilapo, amasesemo ya kwa Yesu na Petro yalifikilishiwe. Abaume baibililika basokelele mu cilonganino ca Bwina Kristu kabili babyele amalekano. (2 Timote 2:16-18; 2 Petro 2:21, 22; 3 Yohane 9, 10) Mu kati ka myanda ya myaka ibili iyakonkelepo, ukusanguluka kwa cine ca Baibolo kwaliboshiwe na mano ya buntunse aya ciGreek, kabili abengi mu cilubo bapokelele ifisambilisho fya cisenshi nge cine ca Baibolo.

 5. Kwaluka nshi ukwe funde kuntu Konstantino atampile mu kubangilila mu mwanda wa myaka walenga ine?

⁵ Mu mwanda wa myaka walenga ine, kateka wa ciRoma Konstantino apokelele “ubuKristu” ngo butotelo bwa bulashi ubwa Buteko bwa ciRoma. Lelo “ubuKristu” aishibe bwali ubwapusanako nga nshi ukufuma ku butotelo bwashimikilwe na Yesu. Ukufika nomba, “amankumba” yaletemfuma, kwati fintu Yesu asobele. Nangu ni fyo, kuti twaba abashininkisho kuti mu kati ka ilya nshita yonse, kwaliko bamo abaiminineko ubuKristu bwa cine kabili balibombeshe ukukonka Baibolo pamo nge Cebo ca kwa Lesa capuutwamo.—Mateo 28:19, 20.

Ukupilibula kwa Baibolo Kwakaanishiwa

 6. Ni lilali lintu Kristendomu atendeke ukupangwa, kabili yaali ni nshila nshi imo intu ubutotelo bwa Kristendomu bwapusenemo ukufuma ku buKristu bwa mu Baibolo?

⁶ Cali ni mu nshita ya kwa Konstantino e lintu Kristendomu nga fintu twamwishiba ilelo atendeke ukupangwa. Ukufuma lilya no kuya ku ntanshi, umusango wabotelela uwa buKristu uwakwete imishila tawali fye kuteyanya kwa butotelo. Wali ulubali lwa buteko, kabili intungulushi sha buko shabombele ulubali lwacindama mu mapolitiki. Mu kukonkapo, icalici lya busangu lyabomfeshe amaka ya liko aya bupolitiki mu nshila iyo yali iyapusanako umupwilapo ku buKristu bwa mu Baibolo, ukuletako icintiinya na cimbi ica busanso kuli Baibolo. Shani?

7, 8. Ni lilali lintu papa alumbulwile ukukaanya ku kupilibula kwa Baibolo, kabili mulandu nshi acitile ici?

⁷ Lintu iciLatin cafwile ngo lulimi lwa cila bushiku, amabupilibulo yapya aya Baibolo yalikabilwe. Lelo Icalici lya ciKatolika talyayafwilishe ci. Mu 1079 Vratislaus, uyo pa numa abele imfumu ya Bohemia, aipwishe ulusa lwa kwa Papa Gregory VII ku kupilibula Baibolo mu lulimi lwa batekwa bakwe. Icasuko ca kwa papa cali ni iyo. Alondolwele ukuti: “Calyumfwika kuli abo ababelebesha ilingi line pali cene, ifyo tacasekeshe Lesa Wa maka yonse apabulo mulandu ukuti amalembo ya mushilo yabe mu nkama mu fifulo fimo, pantu, nga ca kuti apabuuta yasangilwe ku bantu bonse, na pamo kuti yaba iya mucinshi unono no kunakila ku musaalula; nelyo pambi kuti yaumfwika mu nshila ya bufi kuli abo basambilila panono, no kutungulula ku cilubo.”¹

⁸ Papa alefwaya Baibolo ukusungwa mu lulimi nomba ulwafwa ulwa ciLatin. Ifyabamo fya iko fyali no kusungwa mu “nkama,” ukukanapilibulwa mu ndimi sha bantu baseeka.a Vulgate ya ciLatin iya kwa Jerome, yaletelweko mu mwanda wa myaka walenga 5 ku kulenga Baibolo ukubako kuli bonse, nomba yabele e nshila ya kuisunga iyafisama.

9, 10. (a) Ni shani fintu ukukaanya kwa ciRoma Katolika ku kupilibula Baibolo kwalundulwike? (b) Yaali mifwaile nshi iya kukaanya kwe Calici kuli Baibolo?

⁹ Nga fintu Inkulo sha pa Kati shalundulwike, ukwiminina kwe Calici ukulwisha amaBaibolo ya ndimi sha cikaya kwalikoseleko. Mu 1199 Papa Innocent III alembele kalata wa musango yo uwakosa kuli shikofu mukalamba wa Metz, Germany, ukuti shikofu mukalamba oce amaBaibolo ya lulimi lwa ciGerman yonse yantu engasanga.³ Mu 1229 ukukumana kwe calici ukwa citungu ca ku Toulouse, France, kwapeele icipope ca kuti “abantuuntu fye” tabali na kukwata ifitabo ifili fyonse ifya Baibolo mu lulimi lwaseeka.⁴ Mu 1233 ukukumana kwe calici ukwa citungu ca ku Tarragona, Spain, kwakambishe ukuti amabuku yonse aya “Cipingo ca Kale nelyo Icipingo Cipya” yalingile ukupeelwa ku kocewa.⁵ Mu 1407 ukukumana kwe calici ukwa bashibutotelo abaitilwe mu Oxford, England, kuli Shikofu Mukalamba Thomas Arundel mu kwebekesha kwabindile ukupilibula Baibolo mu ciNgeleshi nangu fye mu lulimi ululi lonse lumbi ulwa muno nshiku.⁶ Mu 1431, na kabili mu England, Shikofu Stafford uwa ku Wells abindile ukupilibula Baibolo ukutwala mu ciNgeleshi no kukwata bwa kupilibula kwa musango yo.⁷

¹⁰ Aya mabulashi ya butotelo tayaleesha ukonaula Baibolo. Baleesha ukuifisa, ukuisunga mu lulimi ulo luntu abanono fye bengabelenga. Muli iyi nshila, basubile ukucilikila cintu baitile ukupondokela icalici lelo mu cituntulu icafikile ku kusonsomba ubulashi bwabo. Nga ca kuti balitungulwike, Baibolo nga yabele fye cibombelo ca kufwailisha kwa basambilila, mu kuba no kusonga kunono nelyo ukukanakwata ukuli konse mu bumi bwa bantuuntu fye.

Impalume sha Baibolo

11. Cinshi cafuminemo lintu Julián Hernández afyushishe amaBaibolo ya lulimi lwa ciSpanish ukuyatwala mu Spain?

¹¹ Mu nsansa, nangu cibe fyo, abantu abengi abafumacumi bakeene ukukonka ifi fipope. Lelo ukukaana kwa musango yo kwali ukwa busanso. Abantu umo umo baculile icabipisha pa “musoka” wa kukwata Baibolo. Languluka, nge ca kumwenako, umulandu wa mwina Spain uwe shina lya Julián Hernańdez. Ukulingana na History of Christian Martyrdom, (Ilyashi lya Bwina Kristu ilya Kufwile Cisumino) ica kwa Foxe, Juliań (nelyo, Juliano) “asendele no kupeela ukufuma ku Germany ukwingila mu calo cakwe impendwa ikalamba iya maBaibolo, ayakomenenwe mu fipe fya fimuti, no kulongwa kwati mwangashi wa ku Rhine.” Alifutwikwe no kwikatwa ku Kulubulwisha kwa butotelo ukwa ciRoma Katolika. Abo balungikweko Baibolo “bonse ukwabula akupaatulula balilungulushiwe, kabili ubwingi bwabo bapingwililwe ku kukandwa kwalekanalekana. Juliano alyocelwe, amakumi yabili basalwilwe pa fimuti, abengi babikilwe mu fifungo ku bumi bonse, bamo bauminwe ifikoti apabuuta, abengi batuminwe ku kuputulwe mitwe.”⁸

12. Twaishiba shani ukuti amabulashi ya butotelo aya Nkulo sha pa Kati tayaiminineko ubuKristu bwa mu Baibolo?

¹² We kubomfya bubi bubi ukwa maka! Mu kumfwika, aya mabulashi ya butotelo mu nshila iili yonse tayaleimininako ubuKristu bwa mu Baibolo! Baibolo iine yeka yasokolwele untu baliko lintu yatile: “Muli ici e mumonekela abana ba kwa Lesa, na bana ba kwa [Ciwa, NW]; onse uushicita bulungami te wa kwa Lesa, nangu untu ashatemwa munyina. Pantu iyi e mbila iyo mwaumfwile ukufuma ku kutendeka, iya kuti tutemwane: te kuti tube nga Kaini, uwali wa [mubifi], kabili aipeye munyina.”—1 Yohane 3:10-12.

13, 14. (a) Cishinka nshi icaibela pa lwa Baibolo mu kati ka Nkulo sha pa Kati cilangisha intendekelo ya iko iya bulesa? (b) Ni shani fintu imibele yayalwike ukulingana na fintu Baibolo yakuminweko mu Europe?

¹³ Ifyo caba icaibela, nangu cibe fyo, ukuti abaume na banakashi baali abaitemenwa ukukolomona ukusungwa kwabipisha ukwa musango yo pa kukwata fye Baibolo! Kabili ifya kumwenako fya musango yo fyalifushiwako imiku iingi ukutentemuka fye ukufika na mu kasuba kesu. Ukuipeleesha kwashika kuntu Baibolo yapuutamo mu bantu umo umo, ukuitemenwa ukucula mu kuteko mutima no kunakila ukwabulo kuilishanya ku mfwa shatapata ukwabulo kubwekeshamo pali bakalungulusha babo, bwaba bushininkisho bwakosa ubwa kuti Baibolo yaba Cebo ca kwa Lesa.—1 Petro 2:21.

¹⁴ Mu kupelako, pa numa ya kupondoka kwa ciProtestanti ukulwisha amaka ya Roma Katolika mu mwanda wa myaka walenga 16, Icalici lya Roma Katolika iline lyeka lyapatikishiwe ukuletako amabupilibulo ya Baibolo mu ndimi sha cila bushiku isha Europe. Lelo nangu fye ni lyene, Baibolo yakumine ukucilapo kuli buProtestanti ukucila kuli buKatolika. Nga fintu shimapepo wa ciRoma Katolika Edward J. Ciuba alembele ukuti: “Umo mu bufumacumi kuti asuminisho kuti cimo ica fifumamo fyacilapo ukubipa ifya Bumwaluka bwa ciProtestanti fyali kulekelesha kwa Baibolo pa kati ka baKatolika ba cisumino. Nangu cingati tayabalile ailabwa mu kukumanina, Baibolo yali libuku lyaisalwa kuli baKatolika abengi.”⁹

Ukulengulula Kwasumbuka

15, 16. Mulandu nshi buProtestanti tabuli ubwalubukako ukufuma ku kupeelwo mulandu ukukuma ku fintu ukukaanya kuli Baibolo kukuminweko?

¹⁵ Lelo amacalici ya ciProtestanti tayalubukako ku kupeelwo mulandu ukulingana na fintu ukukaanya Baibolo kukuminweko. Lintu imyaka yalepita, abasambilila bamo aba ciProtestanti baimishe umusango umo uwa kusansa ibuku: ukusansa kwabamo ukusambilila. Mu kati ka myanda ya myaka yalenga 18 na 19, balundulwile inshila ya kusambililamo Baibolo iyaishibikwe ngo kulengulula kwasumbuka. Bakalengulula basumbuka basambilishe ukuti ubwingi bwa fya mu Baibolo fyashikilwe ku milumbe ne nshimi. Bamo balandile fye no kuti Yesu tabalile abako. Mu cifulo ca kwitwe Cebo ca kwa Lesa, Baibolo yalandilwe na aba abasambilila ba ciProtestanti ukube cebo ca muntu, kabili ishiwi lya kufulunganya nga nshi.

¹⁶ Ilintu ukucishamo kwa ishi mfundo takwasuminwa na kabili, ukulengulula kwasumbuka kucili kulasambilishiwa mu maseminario, kabili tacaba icishili ca lyonse ukuumfwa bashibutotelo ba ciProtestanti pa mbilibili balesuusha ifiputulwa fikalamba ifya Baibolo. Muli fyo, shibutotelo umo uwa Anglican ayambwilwe mu nyunshipepala ya ku Australia ngo walelando kuti ifingi e mu kuti ifya muli Baibolo “fyalilubana. Fimo ifya mu lyashi lya kale fyalilubana. Ukulondolola kumo ukwabulo kutwishika kwimininako bubi bubi.” Uku kutontonkanya kwaba ca kuletwako ca kulengulula kwasumbuka.

‘Yalipontelwa’

17, 18. Ni shani fintu imyendele ya Kristendomu yaletele umuseebanya pali Baibolo?

¹⁷ Pambi, nangu cibe fyo, yaba myendele ya Kristendomu iyo yaletako icipindami cakulisha ku bantu ica kupokelela Baibolo nge Cebo ca kwa Lesa. Kristendomu atunga ukukonka Baibolo. Lelo, imyendele yakwe yalileta umuseebanya ukalamba pali Baibolo na pe shina pene ilya Bwina Kristu. Nga fintu umutumwa Petro asobele, inshila ya cine ‘yalipontelwa.’—2 Petro 2:2.

¹⁸ Ku ca kumwenako, lintu icalici lyalebinda ukupilibula kwa Baibolo, papa aleluminisha ukubombesha kwa fita kukalamba mu kulwisha abaShilamu mu Middle East. Ishi shaishileitwa “Inkondo sha Mushilo,” lelo takwaliko icili conse ica mushilo pa lwa shene. Iya ntanshi—yainikwe “Inkondo sha Mushilo isha Bantu”—yabikile ukumfwika pa cali no kwisa. Pa ntanshi ya kusha Europe, umulalo walulunkana, ukukumbwamo na bakashimikila, wayalukile pa baYuda mu Germany, ukubepayaulula mwi tauni limo pa numa ya linankwe. Mulandu nshi? Kalemba wa lyashi lya kale Hans Eberhard Mayer atila: “Ukupaasha kwa kuti abaYuda, nga balwani ba kwa Kristu, bawaminwe ukukandwa kwali fye kwesha kwatompoka ku kufisa inkuntu ya cine cine: ukufunuka.”¹⁰

19-21. Ni shani fintu Inkondo ya Myaka Amakumi Yatatu, pamo pene no kwesha kwa bamishonari ba ku Europe no kutanunuka kwa mabuteko, kwabombele ku kuleto museebanya pali Baibolo?

¹⁹ Ukupondoka kwa ciProtestanti mu mwanda wa myaka walenga 16 kwafumishe buKatolika bwa ciRoma mu maka mu fyalo ifingi ifya mu Europe. Icafuminemo cimo ca Nkondo ya Myaka Amakumi Yatatu (1618-48)—“imo iya nkondo shabipisha mu lyashi lya kale ilya mu Europe,” ukulingana na The Universal History of the World. Icalengele nkondo cikalamba? “Ulupato lwa ciKatolika kuli buProtestanti, ulwa buProtestanti kuli buKatolika.”¹¹

²⁰ Ukufika pali iyi nshita, Kristendomu aali natendeka ukutanunuka ukucila Europe, ukusenda ukutumpuluka kwa “Bwina Kristu” mu mbali shimbi ishe sonde. Uku kutanunuka kwa fita kwaishibikilwe ku bunkalwe no kufunuka. Muli baAmerica, bakacimfya ba ku Spain mu kwangufyanya baonawile ukutumpuluka kwa cikaya ukwa ku America. E fyalanda icitabo cimo ica lyashi lya kale ukuti: “Mu cinkumbawile, bakateka ba ku Spain baonawile ukutumpuluka kwa cikaya, ukwabulo kuletamo ukwa ku Europe. Icilaka ca golde cali e nkuntu ikalamba iyo iyabaletele ku Calo Cipya.”¹²

²¹ Bamishonari ba ciProtestanti na bo bene baile ukufuma ku Europe ukuya ku fyalo fimbi. Cimo ica fifumamo fya mulimo wabo cali kusumbula ukutanunuka ukuteka pa fyalo. Imimwene ya mu kusaalala ilelo iya kubombesha kwa ciProtestanti ukwa bamishonari ya kuti: “Mu nshita ishingi ukubombesha kwa bumishonari kwabomfiwa nga kabepekesho ne ca kufimbapo ca kuteka abantu. Ukubombela pamo pa kati ka minshoni, ukusambilila ifya kupangapanga, no kutanununa kwa buteko kwalishibikwa bwino.”¹³

22. Ni shani fintu Kristendomu aleto museebanya pe shina lya buKristu mu kati ka mwanda wa myaka walenga 20?

²² Ukwampana kwapalamisha pa kati ka mabutotelo ya Kristendomu no buteko kwatwalilila ukutentemuko kufika na mu kasuba kesu. Inkondo sha calo shibili isha kulekeleshako shalwikilwe ukucilisha pa kati ka nko sha “Bwina Kristu.” Bashibutotelo pa mbali shibili bakoseleshe abalumendo babo ukulwa no kwesha ukwipayo mulwani—uyo ilingi line aali ku butotelo bumo bwine. Nga fintu camwenwe mu citabo If the Churches Want World Peace (Nga Amacalici Yafwaya Umutende wa Calo): “Mu cine cine tacaba mucinshi ku [macalici] ukuti imicitile ya nkondo iya lelo yalikulile kabili yabomba ukupomonwa kwa iko kwakulisha pa kati ka mabuteko yaipeelesha ku kulenga kwa buKristu.”¹⁴

Icebo ca kwa Lesa Capusunsuka

23. Ni shani fintu ilyashi lya kale ilya Kristendomu lilangililo kuti Baibolo yaba Cebo ca kwa Lesa?

²³ Twabwekeshapo ili lyashi lya kale, lyalepa ilya bulanda ilya Kristendomu ku kwebekesha ifishinka fibili. Ica ntanshi, ificitika fya musango yo fyaba kufikilishiwa kwa busesemo bwa Baibolo. Calisobelwe ukuti abengi aba katunga ukuba Abena Kristu baali no kuleto museebanya pali Baibolo ne shina lya buKristu, kabili icishinka ca kuti ici calicitika cisumbula Baibolo ukube ya cine. Nangu ni fyo, tatulingile ukulufya ukumona kwa cishinka ca kuti imyendele ya Kristendomu taimininako ubuKristu bwashimpwa pali Baibolo.

24. Cinshi cilekanya Abena Kristu ba cine kabili muli fyo mu kumonekesha ukusenuka Kristendomu ngo ushaba wa Bwina Kristu?

²⁴ Inshila Abena Kristu ba cine bengeshibikilwamo yalilondolwelwe na Yesu umwine ukuti: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” (Yohane 13:35) Mu kutwalilila, Yesu atile: “Tabali lubali lwa calo, ifyo na ine nshili lubali lwa calo.” (Yohane 17:16, NW) Pa kulanda konse kubili, Kristendomu alaisenuka umwine eka mu kumonekesha ukukanaimininako ubuKristu bwa Baibolo. Atunga ukuba cibusa wa Baibolo, lelo aba cibusa wa bufi.

25. Mulandu nshi Baibolo yapusunsukila amacushi ya iko yonse ukutentemukila ku nshita yesu?

²⁵ Icishinka ca cibili ni ci: Mu cilolwa ca cishinka ca kuti Kristendomu onse abombesha apakalamba mu kulwisha ubuseko bwa Baibolo, cili icaibela, nga nshi, ukuti ibuku lyalipusunsuka ukufika na lelo kabili licili lilabelesha ukusonga kusuma pa bumi bwa bantu abengi. Baibolo yalipusunsuka ukukaanya kwatapata ku kupilibula yene, ukusansa ukufuma ku basambilila ba muno nshiku, ne myendele ishili ya Bwina Kristu iya kwa cibusa wa iko uwa bufi, Kristendomu. Mulandu nshi? Pantu Baibolo yalipusanako ku citabo icili conse icalembwa. Baibolo te kuti ifwe. Yaba Cebo ca kwa Lesa, kabili Baibolo iine yeka itwebo kuti: “Icani ciloma, amaluba yalabonsa, lelo icebo ca kwa Lesa wesu caikalilila umuyayaya.”—Esaya 40:8, The New English Bible.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 34]

Amacalici yakalamba aya ciProtestanti yalyakana mu kusansa kukalamba ukwa basambilila pali Baibolo

[Icikope pe bula 26]

Ilyashi lya kale ilya Kristendomu mu cituntulu lyatendeke lintu Konstantino asuminishe mwi funde “ubuKristu” ubwa kasuba kakwe

[Ifikope pe bula 29]

Bapapa Gregory VII na Innocent III bali abapulapo mu kushomboka kwe Calici lya ciKatolika ukucilikila Baibolo ukufuma ku kupilibulwa mu lulimi lwa cila bushiku ulwa bantu

[Icikope pe bula 33]

Imyendele ya kutulumusha iya Kristendomu yatungulula abengi ku kutwishika nga ca kuti Baibolo mu cituntulu Cebo ca kwa Lesa

[Icikope pe bula 35]

Mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo, ifi fita fya ciRussia fyakontama ku cipasho ca butotelo pa ntanshi ya kuya ku kwipaya “Abena Kristu” banabo