Ukusumina Kwenu mu Kubuuka Kwakosa Shani?
“Ni ne kubuuka kabili umweo: uuntetekela, nangu afwa, akaba no mweo.”—YOHANE 11:25.
1, 2. Mulandu nshi kapepa wa kwa Yehova alekabila ukucetekelela mwi subilo lya kubuuka?
BUSHE isubilo lyenu mu kubuuka lyakosa shani? Bushe lilamukosha ukulwisha umwenso wa kufwa no kumusansamusha lintu mwafwilwa? (Mateo 10:28; 1 Abena Tesalonika 4:13) Bushe mwapala abengi aba mu babomfi ba kwa Lesa aba pa kale, abapitile mu kufopaulwa, ukupumya, ukulungulusha, ne fikakilo fya cifungo, abakoshiwe ku cisumino ca mu kubuuka?—AbaHebere 11:35-38.
2 Ee, kapepa wa kwa Yehova uwafumaluka talingile ukutwishika nangu fye panono ukuti kukabako ukubuuka, kabili ukucetekela kwakwe kulingile ukwambukila inshila ekalilamo. Caliwama ukulaibukisho kuti mu nshita ya kwa Lesa iyalinga, bemba, imfwa, na ku Mbo fikalekako abafwa ababa muli fyene, kabili aba abakabuushiwa bakaba ne cilolelo ca kwikala kuli pe na pe pe sonde lya paradise.—Ukusokolola 20:13; 21:4, 5.
Ukutwishika pa lwa Bumi bwa ku Ntanshi
3, 4. Cinshi cintu abengi baasumina pa lwa bumi bwa pa numa ya mfwa?
3 Pa nshita ntali Kristendomu alisambilisha ukuti kwalibo mweo pa numa ya mfwa. Icipande cimo muli magazini wa U.S. Catholic casosele ukuti: “Ukufuma ku nkulo ne nkulo, Abena Kristu balyesha ukubomba ne nshita sha kubombomana na macushi ya muli ino mikalile ukupitila mu kwenekela ubumi bumbi, ubwa mutende no kusangalala, ubwabamo kwikushiwa ne nsansa.” Nangu line mu fyalo ifingi ifya mu Kristendomu, abantu basangwike imbulwalesa no kumoneka abasuula imipepele, abengi bacili balayumfwo kuti kufwile kwalibako cimo pa numa umuntu nga afwa. Lelo kwalibako ifingi ifyo bashashininkisha.
4 Icipande ca muli magazini wa Time calandilepo kuti: “Abantu bacili balisumina mu cintu icibako pa numa umuntu afwa: lelo ni mu kuti fye imfundo ine ya fintu ubo bumi bwaba ileya ilefimbilikishiwa, no kumfwika taileumfwika sana ukufuma kuli bapasita.” Mulandu nshi baminista ba fya mapepo bashilelandilapo sana pa lwa cintu icibako pa numa umuntu afwa nga fintu balelandapo kale? Uwasoma ifya mipepele Jeffrey Burton Russell atila: “Ndemona [bashimapepo] balefwaya ukutelebwila uyu mulandu pantu baleyumfwe fyo bali no kukumanye cipindami cikalamba ica cinabwingi abatwishika.”
5. Ni shani fintu abengi ilelo bamona icifundisho ca helo wabamo umulilo?
5 Mu macalici ayengi, muli ici cintu icibako pa numa umuntu afwa e mwaba no muulu na helo wa mulilo. Kabili nga bashimapepo baleshimunuka ukulanda pa fya ku muulu, kuti bacishanapo ukushimunuka ukulanda pa lwa helo. Icipande cimo ica mu nyunshipepala casosele ukuti: “Muno nshiku nangu macalici ayasumina ukuti kwalibo kukandwa kwa pe muli helo wa cine cine . . . yalesuusha iyo ine mfundo.” Cine cine, abasoma ifya mipepele aba muno nshiku abengi tabalesumina na kabili ifyo helo cifulo ca cine cine ica kulungulukilamo, nge fyo calesambilishiwa mu Nkulo sha pa Kati. Mu cifulo ca ico, balebisha sana umusango wa helo “uwabako eyefilya.” Ukulingana na bengi abalekonke fya muno nshiku, ababembu ba mu helo tabalungulushiwa mu cine cine, lelo bacula fye pa mulandu wa kuti “balipaatuka kuli Lesa lwa ku mupashi.”
6. Ni shani fintu bamo basango kuti icitetekelo cabo nacipelebela lintu balolenkana na kayofi?
6 Ukunenuna icifundisho ce calici pa kusengauka ukukalifya abantu ba muno nshiku kuti pambi kwayafwako bamo ukusengauka ukupatwa, lelo kulenga amamilioni abaya ku macalici abafumaluka ukukanaishiba ico bali no kusuminamo. E ico, lintu aba balolenkana ne mfwa, ilingi line basango kuti nababulishe citetekelo. Imibele yabo iya mutima yapala umwanakashi uwafwililwe aba mu lupwa lwakwe abafulilako mu busanso bwabipisha. Lintu bamwipwishe nampo nge citetekelo akwete calemuletele cisansamushi, mu kushimunuka ayaswike ati, “Nakalimo cilanjafwa.” Lelo nangu fye nga ayaswike no kuicetekela ukuti icitetekelo cakwe calimwafwile, bushe kuti mwabo busuma ububelelela nga ca kuti ifisumino fyakwe tafishimpilwe pa mufula wakosa? Cili icacindama ukulanguluka pali ici pantu, cine cine fye, cintu amacalici ayengi yasambilisha pa lwa bumi bwa ku ntanshi fyalipusana nga nshi na cintu Baibolo isambilisha.
Ifyo Kristendomu Amona Ubumi pa Numa ya Mfwa
7. (a) Cinshi cintu amacalici ayengi yasuminamo mu cinkumbawile? (b) Ni shani fintu uwasoma ifya mipepele umo alondolwele icifundisho ca kuti umweo taufwa?
7 Te mulandu na fintu ifyakaniko fya mu Kristendomu fyapusana, mupepi fye na fyonse filasuminishanya ukuti abantu baba no mweo uushifwa uushala lintu umubili wafwa. Abengi balisumino kuti lintu umuntu afwa, umweo wakwe kuti waya ku muulu. Bamo balatiino kuti umweo wabo kuti pambi waya ku helo nelyo ku mutwala. Lelo icapulamo sana mu fyo bamona ubumi bwa nshita ya ku ntanshi ni mfundo ya mweo uushifwa. Uwasoma ifya mipepele Oscar Cullmann, mu lyashi lyakwe ilyasabankanishiwe mu citabo ca Immortality and Resurrection, alilandilepo pali ici. Alembele ati: “Nga twaipwishe Umwina Kristu yawe yawe ilelo . . . cintu amona ukuti e cisambilisho ca mu Icipingo Cipya pa lwa cicitika ku muntu nga afwa, abengi kuti batwasuka abati: ‘Ni bumunshifwa bwa mweo.’” Nangu cibe fyo, Cullmann alundilepo ati: “Iyi mfundo yaanana mpanga yonse e cimo ica fintu fyakulisha ifyo Abena Kristu bashaumfwikisha.” Cullmann alandilepo ukuti umuku abalilepo ukusose fyo, alengele ukuti pabe icimpungili. Lelo kwena alilungike.
8. Lisubilo nshi Yehova apeele umwaume wa ntanshi no mwanakashi?
8 Yehova Lesa tapangile abantu ukuti bakaleya ku muulu nga bafwa. Tacali mifwaile yakwe nangu panono iya pa kutendeka ukuti abantu bakalefwa. Adamu na Efa babumbilwe abapwililika no kupeelwe shuko lya kwisushe sonde na bana balungama. (Ukutendeka 1:28; Amalango 32:4) Abafyashi besu aba ntanshi baebelwe ukuti baali no kufwa lyeka fye lintu bashakomfwile Lesa. (Ukutendeka 2:17) Abatwalilila ne cumfwila kuli Shibo wa ku muulu, nga balitwalilile abomi pano isonde kuli pe na pe.
9. (a) Cinshi caba e mweo wa buntunse? (b) Cinshi cicitika ku mweo nga wafwa?
9 Nangu cibe fyo, ku ca bulanda, Adamu na Efa balifililwe ukumfwila Lesa. (Ukutendeka 3:6, 7) Ifya kufumamo fya kayofi fyalondololwa no mutumwa Paulo ukuti: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12) Adamu na Efa balifwile mu cifulo ca kuti bekale kuli pe na pe. Lyene cinshi cacitike? Bushe balikwete imyeo iishifwa iyali no kutwalwa nomba kuli helo wa mulilo pa kubembuka kwabo? Mu kupusanako, Baibolo itila mu kubangilila lintu Adamu abumbilwe ‘aishileba cibumbwa ca mweo.’ (Ukutendeka 2:7) Umuntu tabamupeele umweo; aishileba umweo, umuntu umumi. (1 Abena Korinti 15:45) Adamu taali fye “cibumbwa ca mweo” lelo, nga fintu calangililwa mu lulimi lwa ciHebere umo ibuuku lya Ukutendeka lyalembeelwe, ububumbo bwacepako ubwa nama na bo bwine bwali “fibumbwa fya mweo”! (Ukutendeka 1:24) Lintu Adamu na Efa bafwile, imyeo nomba yalifwile. Mu kupelako, cabacitikile nga fintu fye Yehova aebele Adamu ukuti: “Ukalalye cilyo ku mabe ya pa cinso cobe, ukasuke aubwelela ku mushili umo wabuulilwe; pantu uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.”—Ukutendeka 3:19.
10, 11. Cinshi cintu New Catholic Encyclopedia alanda pa lwa cisambilisho ca mu Baibolo ica mweo, kabili ni shani fintu ici cingalinganishiwa na cintu Baibolo isosa?
10 Mu mano ya cine cine, New Catholic Encyclopedia ilasuminishako kuli ici. Mu cipande ca iko ica “Soul (in the Bible),” itila: “Takwabako ukulekana [ukwakana mu mbali shibili] ukwa mubili no mweo mu [“Cipingo ca Kale,” nelyo Amalembo ya ciHebere].” Yalundako ukuti mu Baibolo, ishiwi “umweo” “talilosha ku mweo nge cintu icapusana ku mubili nelyo ku muntu umwine.” Cine cine, umweo ilingi line “ulosha ku cintu ciine nampo nga ni nama nelyo bantu.” Uku kufumaluka kulapembesula, lelo icipesha fye amano caba mulandu abaya ku macalici mu cinkumbawile bashaishibila ifi fishinka.
11 Mwandi abaya ku macalici nga balicingililwa apakalamba ku kusakamikwa no mwenso abeshiba icine ca Baibolo icayanguka ica kuti: “umuntu [“umweo,” NW] uubembuka e ukafwa,” te kucula muli helo wabamo mulilo! (Esekiele 18:4) Ilintu ici calipusanako nga nshi ku fintu Kristendomu asambilisha, calyampana mu kukumanina na cintu umuntu wa mano Solomone asosele pa kupuutwamo ati: “Aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, kabili takwaba cilambu kuli bene [muli buno bumi]; pantu iciibukisho cabo calabwa. Conse ico iminwe yobe yasanga ica kucita, cita ku maka yobe; pantu takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo [inshishi iyi ine abantu baishiba] uko uleya.”—Lukala Milandu 9:5, 10.
12. Ni kwi kuntu Kristendomu afumishe icisambilisho ca mweo uushifwa?
12 Mulandu nshi Kristendomu asambilishisha icapusana nga nshi ku cintu Baibolo isambilisha? Icitabo ca New Catholic Encyclopedia, mu cipande ca ciko ica kuti “Soul, Human, Immortality Of,” citila Bakalemba ba fye Calici aba kubangilila uko basangile ukutungililwa ku kusumina mu mweo uushifwa, te mu Baibolo iyo lelo ni muli “bakashika wa nshintu na ba mano ya buntunse na mu ntambi fye sha munsaunte isha mfundo sha baGriki . . . Pa numa, abasoma basobwelepo ukubomfya Plato nelyo ifishinte fya kwa Aristotle.” Ici citabo catila “ukusonga kwa kwa Plato no kwa mfundo sha musango waibela”—ukusanshako ukusumina mu mweo uushifwa—mu kupelako kwalifyantikwe “mu fisambilisho fyashintililwapo nga nshi ifya mipepele ya buKristu.”
13, 14. Mulandu nshi cishabelamo amano ukusuubilo kubuutushiwa na ba mano ya buntunse aya baGriki abasenshi?
13 Bushe abaaleitunga ukuba Abena Kristu baakabiile ukwalukila ku ba mano ya buntunse aya ciGriki pa kuti bengasambilila ifisambilisho fimo ifyali fye ifya kutendekelako pamo nge subilo lya bumi bwa pa numa ya mfwa? Kwena iyo. Lintu Paulo alembeele Abena Kristu baleikala mu Korinti, ku Greece, atile: “Amano ya pano isonde buwelewele fye kuli Lesa. Pantu calembwa, aciti, E wikata aba mano mu bucenjeshi bwabo; na kabili, Shikulu aishiba amatontonkanyo ya ba mano ukuti ya fye.” (1 Abena Korinti 3:19, 20) AbaGriki ba pa kale baalepepo tulubi. Ni shani Lyene kuli bene kwingafume cine? Paulo aipwishe abena Korinti ati: “Kuli ukusuminishanya nshi kwi tempele lya kwa Lesa no tulubi? Pantu ifwe tuli itempele lya kwa Lesa wa mweo; filya Lesa asosele, ati, Nkekala muli bene no kwendaendamo; kabili nkaba Lesa wabo, na bo bakaba abantu bandi.”—2 Abena Korinti 6:16.
14 Ukusokololwa kwa cine cashila intanshi kwapeelwe ku luko lwa Israele. (Abena Roma 3:1, 2) Pa numa ya 33 C.E., kwalepeelwa ukupitila mu cilonganino ca Bwina Kristu ica basubwa ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Paulo pa kulanda ulwa Bena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, atile: “Lesa atusokolwela mu Mupashi [ifintu ifyo aateyanishisha abamutemwa].” (1 Abena Korinti 2:10; moneni kabili Ukusokolola 1:1, 2.) Icifundisho ca mu Kristendomu ica kuti umweo taufwa cafuma ku mano ya buntunse aya ciGriki. Tacasokolwelwe mu fintu Lesa asokolwelele Israele nelyo mu cilonganino ca Bena Kristu basubwa aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo.
Isubilo Line Line Ilya Bafwa
15. Ukulingana ne fyasosele Yesu, lisubilo nshi ilya cine cine ilyabako ku bafwa?
15 Nga ca kuti takwabako umweo uushifwa, lisubilo nshi line line ilya bafwa? Kwena lisubilo lya kubuuka, icisambilisho cikalamba ica mu Baibolo kabili ubulayo bwa bulesa ubwa kusungushe cine cine. Yesu atambike isubilo lya kubuuka lintu asosele kuli cibusa wakwe Marita ati: “Ni ne kubuuka kabili umweo: uuntetekela, nangu afwa, akaba no mweo.” (Yohane 11:25) Ukusumina muli Yesu cipilibula ukusumina mu kubuuka, te mu mweo uushifwa.
16. Mulandu nshi cabelamo amano ukusumina mu kubuuka?
16 Yesu mu kubangilila aali nalanda ulwa kubuuka lintu alandile ku baYuda bamo ati: “Mwisunguka pali ici; pantu inshita ileisa, iyo bonse aba mu nshishi bakomfwamo ishiwi lyakwe, no kufumamo.” (Yohane 5:28, 29) Cintu Yesu alelondolola pano nacipusanako nga nshi ku mweo uushifwa uushala lintu umubili wafwa no kulungama ku muulu. Kwaba ‘kufumamo’ mu nshishi ukwa ku nshita ya ku ntanshi ukwa baabamo, abengi abaabamo pa myanda nelyo fye pa makana ya myaka. Myeo iyafwile nomba e ilebwelela ku bumi. Amuti tacingacitika? Kuti cacitika kuli Lesa “uulenga abafwa babe aba mweo, no kwite fishabako kwati fyabako.” (Abena Roma 4:17) Abatwishika kuti pambi bapumya pa mfundo ya kubwela ku bafwa, lelo iyi mfundo ilomfwana bwino bwino ne cishinka ca kuti “Lesa kutemwa” no kuti ni “kalambula wa bamufwayafwaya.”—1 Yohane 4:16; AbaHebere 11:6.
17. Ukupitila mu kubuuka cinshi cintu Lesa akafikilisha?
17 Na kuba, ni shani Lesa engalambula abaali ‘aba cishinka ukufika ku mfwa’ nga tababuushishe? (Ukusokolola 2:10) Ukubuuka na kabili kulenga Lesa ukufikilisha cintu umutumwa Yohane alembelepo ica kuti: “E co amonekeele Umwana wa kwa Lesa, ica kuti asopolole imilimo ya kwa Kaseebanya.” (1 Yohane 3:8) Ku numa mwi bala lya Edene, Satana asangwike inkomi ya bantu bonse fye lintu atwele abafyashi besu aba kubalilapo mu lubembu ne mfwa. (Ukutendeka 3:1-6; Yohane 8:44) Yesu atendeke ukusopolole milimo ya kwa Satana lintu apeele ubumi bwakwe ubwapwililika ngo mutengo wa cilubula uwayampanako, uwaiswilile abantu inshila ku kulubulwa ku busha bwa lubembu twapyana ubwafumine kuli bucintomfwa bwa ku mufulo ubwa kwa Adamu. (Abena Roma 5:18) Ukubuusha abafwa pa mulandu wa ulu lubembu lwa kwa Adamu kukaba kusopolola na kumbi ukwa milimo ya kwa Kaseebanya.
Umubili no Mweo
18. AbaGriki ba mano ya buntunse bamo bayankwileko shani lintu Paulo atile Yesu aalibuushiwe, kabili mulandu nshi?
18 Lintu umutumwa Paulo aali mu Atena, ashimikiile imbila nsuma kwi bumba umwali na baGriki bamo aba mano ya buntunse. Balikutike ku fyo alelanda pa lwa kwa Lesa wa cine umo ne fyo alebeta ukuti balapile. Lelo cinshi cimbi cacitike? Paulo asondwelele ilyashi lyakwe ukusoso kuti: “[Lesa] alingile ubushiku umo akapingwila aba pano isonde mu bulungami ku muntu uyo asontele; na pali ici apeele ca kuputule fikansa ku bantu bonse pa kumwimya ku bafwa.” Ayo mashiwi yaletele impokota. “Pa kuumfwo kwima ku bafwa, bamo bena balawela.” (Imilimo 17:22-32) Uwasoma ifya mipepele Oscar Cullmann alandapo ati: “AbaGriki abasumine mu kuti umweo taufwa nalimo e bo cakoseele sana ukupokelelo kushimikila kwa buKristu pa lwa kubuuka ukucila fintu cakoseele bambi. . . . Isambilisho lya ba mano ya buntunse abalumbuka, Socrates na Plato te kuti likatane [lyumfwane] ne sambilisho lya mu Cipingo Cipya nangu fye panono.”
19. Ni shani fintu abasambilila ifya mipepele aba mu Kristendomu baeseshe ukwampanya icisambilisho ca kubuuka ne cifundisho ca mweo ushifwa?
19 Nangu cibe fyo, pa numa ya busangu bukalamba ubwaishileko ilyo abatumwa bafwile, abasambiliile ifya mipepele balyeseshe ukusansha icisambilisho ca buKristu ica kubuuka ne cisumino ca kwa Plato ica mweo uushifwa. Mu kupita kwa nshita, bamo balisuminishenye pa bulondoloshi bupya ubwaumfwike bwino ubwa kuti: Pa mfwa, umweo ulapaatukako (“ulalubulwa,” ukulingana ne filanda bamo) ukusho mubili. Lyene, ukulingana ne fisosa icitabo ca Outlines of the Doctrine of the Resurrection, ica kwa R. J. Cooke, pa Bushiku bwa Bupingushi “umubili umo umo ukesalundana na kabili no mweo wa uko, no mweo umo umo ku mubili wa uko.” Ukwikatana cipya cipya ukwa mubili no mweo wa uko uushifwa e co batila e kubuuka.
20, 21. Ni bani basambilishe cine pa lwa kubuuka ukwabulo kwalukaaluka, kabili ici cabanonsha shani?
20 Ici cifundisho cicili calicindama mu macalici yakalamba. Ilintu imfundo ya musango yo kuti yamoneka iya mano ku wasambilila ifya mipepele, tayaishibikwa ku bengi abaya ku macalici. Bena basumina fye ukuti bakalungama fye ku muulu nga bafwa. Pali uyu mulandu, mu lupapulo lwa Commonweal ulwa pa May 5, 1995, kalemba John Garvey atile: “Ico icinabwingi ca Bena Kristu basumina [pa mulandu wa bumi bwa pa numa ya mfwa] cimoneka ukupala sana buPlato ubwa musango umbi te ku buKristu bwine bwine ubuli bonse, kabili tacaba muli Baibolo.” Cine cine, pa kuleka Baibolo no kupokelela Plato, bashimapepo ba mu Kristendomu balifumyapo isubilo lya mu Baibolo ilya kubuuka.
21 Lubali lumbi, Inte sha kwa Yehova balakaana amano ya buntunse aya cisenshi no kukakatila ku cisambilisho ca Baibolo ica kubuuka. Balisanga icisambilisho ca musango yo ukuba ica kukuulilila, ica kwikusha kabili ica kusansamusha. Mu fipande fikonkelepo, tuli no kumona ifyo icisambilisho ca mu Baibolo ica kubuuka caba icashintililwapo na fintu cabamo amano, kuli abo baba ne subilo lya pe sonde na ku baba ne cilolelo ca kubuukila ku bumi bwa ku muulu. Pa kuipekanishisha ku kwisalanshanya ifi fipande, tuletubululo kuti mubelenge mu kusakamana icipandwa 15 ica kalata wa ntanshi ku bena Korinti.
Bushe Muleibukisha?
◻ Mulandu nshi tulingile ukulundulwila ukucetekela kwakosa mu kubuuka?
◻ Cilolelo nshi cintu Yehova atambike Adamu na Efa?
◻ Mulandu nshi mushabela mano mu kufwaye cine mu mano ya buntunse aya ciGriki?
◻ Mulandu nshi cabelamo amano ukusubila mu kubuuka?
[Icikope pe bula 10]
Lintu abafyashi besu, aba kubalilapo babembwike, balilufishe isubilo lya bumi bwa muyayaya pano isonde
[Icikope pe bula 12]
Abasoma ifye calici baishilesongwa ne cisumino ca kwa Plato ica kuti umweo taufwa
[Abatusuminishe]
Musei Capitolini, Roma