Amenshi Ayafukaukila ku Kupeela Ubumi bwa Muyayaya
“Onse uulenwako amenshi ayo ndemupeela, takomfwe icilaka iyo, lelo amenshi ayo ndemupeela yakaba muli wene akamfukumfuku ka menshi ayalefukaukila ku kupeela ubumi bwa muyayaya.”—YOHANE 4:14.
“NAMWENE ku numa ya mweshi, . . . kwafuma icintu icabulungana ica makumbi makumbi icalebengeshima bwino sana. Calemoneka kwati cili ne candaluwa icabuuta tuutu icilecishinguluka panono panono. Ici cintu calemoneka kwati ni magariti iinono iilefuma muli Bemba uwafiita.”—E fyo Edgar Mitchell, uwenda mu lwelele, alondolwele ifyo icalo camoneke ilyo ali mu lwelele.
Cinshi calenga isonde lilemoneka ilyabalabata bwino ica kuti uwenda mu lwelele alitatakule muli uyu musango? Amenshi e yalenga. Na kuba amenshi e yafulishapo sana pali fyonse ifyaba pe sonde. Amenshi yene e yalenga ne fibumbwa ukutwalilila ukuba no mweo. Na mu mubili wa muntu e yafulamo. E mulandu wine na Encyclopædia Britannica ilandila ukuti: “Amenshi yalicindama nga nshi pantu e yabomba ku fingi sana ificitika mu mubili pa kuti ifya mweo fitwalilile no bumi, kabili ne fimenwa fine filayakabila.”
Amenshi yaba pe sonde tayapwa pantu yalaya no kubwela. Icitabo ca The World Book Encyclopedia citila: “Amatoni ya menshi yonse ayaponena pa mushili yalasuka yabwelela muli bemba, kabili akasuba nga kabalikila pali bemba, amenshi yalema no kuya mu muulu, umo yasanguka amakumbi e lyo ne mfula yaloka na kabili. Tulabomfya amenshi imiku ne miku, lelo tayapwa.” Baibolo yalilandilepo pali ici cishinka imyaka 3,000 iyapita. Yatile: “Imilonga yonse iya kuli bemba, lelo bemba tesula; ukuntu imilonga iya, e ko ibwekeshapo ukuya.” Filya Lesa ateyenye ukuti amenshi yalefuma mu muulu no kwisa pe sonde kabili yalebwelelamo ku muulu, cipapwa!—Lukala Milandu 1:7.
Nga twatontonkanya pa fyo amenshi yacindama ku bumi ne nshila isuma Lesa atupeelelamo amenshi, te kuti tupape no kupapa nga twasanga ukutila amenshi yalilumbulwa muli Baibolo imiku ukucila 700. Baibolo ilingi line ipashanya amenshi ku cebo ca kwa Lesa pantu na co cine calikwata amaka ya kusangulula abantu no kubafwa ukuba bakapepa ba kwa Lesa.—Esaya 58:11; Yohane 4:14.
Baibolo Yalikwata Amaka ya Kusangulula Abantu
Abena Israele bali no busaka nga nshi pa mulandu wa kuti cila nshita balesamba no kucapa ifya kufwala fyabo mu menshi yasuma. Ulutambi lwabo lumo lwali lwa kusamba ku makasa ilyo fye baingila mu ng’anda ku kulya ica kulya. (Luka 7:44) Ukulunda pa kusamba imibili yabo e lyo no kusamfya ifipe fyabo, abena Israele balebomfya amenshi pa kuti babe aba busaka pa kupepa Lesa. Bashimapepo abalebombela mwi tenti lya kupepelamo balekabila ukulasamba no kucapa imingila yabo lyonse. (Ukufuma 30:18-21) Mu kuya kwa nshita, kwaishileba itempele mu Yerusalemu, kabili Solomone apangilemo ne “cishiba” ca mukuba, umwaleba amaliita ya menshi 44,000 kabili aya menshi yali ayalinga ku kuisangulamo no kusangulwilako ifintu pantu e fyo Amafunde ya kwa Lesa yalelanda. (2 Imilandu 4:2, 6) Bushe amenshi balebomfya ku kale yemininako cinshi ku Bena Kristu ba ino nshita?
Umutumwa Paulo alondolwele ukutila Yesu asangulwile icilonganino ca Bena Kristu ukubomfya “umusambilo wa menshi, mu cebo.” Filya fine amenshi yasangulula imibili ya bantunse, e fyo caba ne cine icisangwa mu Cebo ca kwa Lesa. Cilasangulula abantu ba mibele yabipa, no kusangulula ababa mu kupepa kwakowela. Ukusangulula kwa musango yu kulenga abasambi ba kwa Kristu ukuba ‘aba mushilo kabili ababula akalema.’ (Abena Efese 5:25-27) Kanshi bonse abafwaya ukuti Lesa abatemwe balingile ukubombesha pa kuti babe “ababula akabi, kabili ababula na kalema” mu mibele yabo na mu kupepa kwabo. (2 Petro 3:11, 14) Bushe Icebo ca kwa Lesa cibafwa shani ukube fi?
Abafwaisha ukulenga umutima wa kwa Yehova Lesa ukusekelela, balasambilila Baibolo lyonse kabili ilyo balesambilila, ciba kwati balenwa amenshi. Ilyo ifyo basambilila mu Baibolo fyabafika pa mutima, balafwaisha ukucita filya Baibolo ikoselesha abantu ukucita ilyo itila: “Musangulwe pa kwalula amatontonkanyo yenu, ukuti mushininkishe mwe bene icabo kufwaya kwa kwa Lesa icisuma kabili icapokelelwa kabili icapwililika.”—Abena Roma 12:2.
Ilyo abantu ba musango yo baishiba bwino bwino ifyo Lesa afwaya balecita, balaimwena abene imibele na matontonkanyo yabipa ifyo balingile ukwalula. Nga batwalilila ukulakonka ifishinte fyaba mu Baibolo mu mikalile yabo, mu kuya kwa nshita Icebo ca kwa Lesa icaba nga menshi kuti calenga ‘basambwa,’ ku membu shabo shonse.—1 Abena Korinti 6:9-11.
Umfweni ifyo ubumi bwa kwa Alfonso uwa ku Spain bwayalwike. Uyu mulumendo atile: “Ilyo nali ne myaka 18, nshatemenwe ifyo ubumi bwandi bwali.” Alfonso alebomfya imiti iikola lyonse fye kabili ali ni ntalamisoka ya kapeleko pa nshita ntali. Alandile no kuti, “Naleimona fye uwakowela lyonse pa mulandu ne fyo nalesunga umubili wandi ne fyo nalecusha abantu.
“Ku sukulu, nalimweneko umukashana umo uo nalingene nankwe umushinku. Ali uwa busaka kabili uwa imibele isuma. Uyu mukashana taali nga bana be sukulu bambi. Imibele yakwe yalengele ukuti na ine wine ntontonkanye pa kulamupashanya. Ilyo anjitile ukusangwa ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova, naliile. Tapakokwele natendeke ukulasambilila Baibolo no kulapalama kuli Lesa. Mukwai no mwaka tawapwile, nalilekele imisango yabipa kabili nalibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova. Ilyo napilibwike, abafyashi abengi uko naleikalila balenomba ukuti mbafweko ukwalula abana babo abalebomfya imiti iikola.”
Amenshi Ayapeela Umweo wa Muyayaya
Inshita imo Yesu alandile pa “menshi ya bumi” ku mwanakashi umwina Samaria uwaletapa amenshi pa cishima ca kwa Yakobo. Yesu atile: “Onse uulenwako amenshi ayo ndemupeela, takomfwe icilaka iyo, lelo amenshi ayo ndemupeela yakaba muli wene akamfukumfuku ka menshi ayalefukaukila ku kupeelo bumi bwa muyayaya.” (Yohane 4:10, 14) Amashiwi Yesu alandile yalanga ukuti “amenshi ya bumi,” fintu ifyo Lesa alondolola mu Cebo cakwe Baibolo ifikalenga tukawate ubumi bwa muyayaya. Icacindamisha sana muli aya menshi ya mampalanya, lilambo lya cilubula ilyo Kristu Yesu apeele. Yesu umwine alandile ukuti: “Lesa atemenwe aba pano calo ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela ekonaika lelo abe no bumi bwa muyayaya.”—Yohane 3:16.
Alfonso, uo twafuma mu kulandapo, alishiba ukuti “amenshi ya bumi” ayafuma kuli Lesa yalicindama sana. Ilyo alelanda pa bantu abacili bantalamisoka na babomfya bubi bubi imiti iikola, atile: “Umukalamba wandi umwaume alifwa, e lyo na banandi bonse, abaume na banakashi, na bo balifwa. Ukwishiba Icebo ca kwa Lesa kwalimpususha ku mfwa. Ndatasha kuli Yehova pa ku mpela Icebo cakwe, na nomba ncili no bumi.” Icacindama sana ca kuti ifyo Alfonso asambilila mu Cebo ca kwa Lesa fyalilenga acetekela ukuti ku ntanshi akaipakisha ubumi bwa muyayaya mu calo cipya ico Lesa alaya.—2 Petro 3:13.
Ubwite ku Bantu Bonse
Ibuuku lya kulekelesha ilya mu Baibolo, lyalilanda pa “mumana wa menshi ya bumi, uwalengama nga krustali, uwalefuma ku cipuna ca bufumu ica kwa Lesa ne ca Mwana wa mpaanga.” (Ukusokolola 22:1) Uyu mumana wimininako ifintu ifyo Lesa atupeela ifikalenga fwe bantunse tukabe no bumi ubwapwililika nga bulya bwine Adamu na Efa bakwete ilyo Lesa ababumbile.
Pa numa ya kulanda pa mumana, ili lembo litwalilila ukwita abantu ukuti: “Na onse uuli ne cilaka ese; onse uulefwaya abuule amenshi ya bumi aya bupe fye.” (Ukusokolola 22:17) Abantu mwi sonde lyonse baleitwa ku kunwa aya menshi. Cila mwaka Inte sha kwa Yehova mu fyalo ukucila pali 235 balabomba amaawala ukucila pali 1 bilioni ukusambilisha abantu icine ca mu Baibolo icipeela ubumi.
Bushe na imwe mwalikwata icilaka ca menshi ya bumi? Nga ca kuti mulenwa amenshi ayalengama bwino sana, e kutila nga mulesambilila no kulakonka ifyo Kabumba apekanya mu cebo cakwe, na imwe bene kuti mwaba pali balya bantu “abaibakila abene umufula usuma uwa ku ntanshi, ku kuleka bekatishe ku bumi bwine bwine.”—1 Timote 6:19.
[Amashiwi pe bula 14]
Filya fine amenshi yasangulula abantunse, e fyo ne cine ca mu Baibolo cisangulula abantu ba mibele yabipa, na baba mu kupepa kwakowela
[Akabokoshi ne Fikope pe bula 15]
UKO BALEFUMYA AMENSHI MU NSHIKU SHA KALE
Mu nshiku sha kale, abantu balebombesha pa kuti basange amenshi ayashingakama. Abrahamu na Isaki balimbile ifishima lwa mupepi na ku Bere-sheba pa kuti balekwata amenshi ya kubomfya pa mayanda yabo na ya kunwensha ifiteekwa.—Ukutendeka 21:30, 31; 26:18.
Ifishima ifiipi fyalekama bwangu mu lusuba. Pa kuti amenshi yelakama, baleimba ifishima ifyashika. (Amapinda 20:5) Icishima cimo icabela ku Lakishi calepa amamita 44. Cimbi na co icaba ku Gibeone, calepa amamita 25, kabili cakula amamita 11 mu bufumo. Apo baimbile ici cishima, bafumishepo amabwe ayafinine amatani 3,000. Umwanakashi umwina Samaria uwaile mu kutapa amenshi pa cishima caimbile Yakobo aebele Yesu ukuti: “Icishima calilepa.” Apabelele amenshi pali amamita napamo 23.—Yohane 4:11.
Kale sana ku Middle East kwaleba ne fishima ifyo baleimba pa kuti balesungilamo amenshi. Ifi fishima baleimba, e mwalekonkolokela amenshi ya mfula ukutendeka mu October ukufika mu April. Mu mbali ya lupili baleimbamo imifolo iyaleponena mu fishima fiine fi. Abena Israele baleimba ifishima fikalamba nga nshi ifya kusungilamo amenshi.—2 Imilandu 26:10.
Ukutapa amenshi mu fishima wali mulimo uwakosa sana kabili ucili uwakosa. Abanakashi pamo nga Rebeka na bana ba kwa Yetro balebomba umulimo wacindama, uwa kutapa amenshi cila bushiku aya kubomfya pa mayanda no kunwensha ifiteekwa.—Ukutendeka 24:15-20; Ukufuma 2:16.
[Icikope pe bula 15]
Alfonso aleshimikila Icebo ca kwa Lesa