Ukupembelela Pali Yehova mu Kutekanya Ukufuma ku Bwaice Bwandi

NGA FINTU CASHIMIKWA NA RUDOLF GRAICHEN

Akayofi kaponeene ulupwa lwandi mu kupumikisha nga nshi lintu nali fye ne myaka 12 iya bukulu. Icabalilepo, ni tata ukupooswa mu cifungo. E lyo ni ne na nkashi yandi ukutufumya pa ng’anda no kututwala ukuyaikala fye na bantu bambi abo tushaishibe na kwishiba. Pa numa, ine na mayo twaliketwe kuli baGestapo. Ine naile ku cifungo, e lyo mayo bailemutwala mu nkambi ya kucushiwilwamo.

IFYO fintu ifyakonkene nge fyo fyali fye e ntendekelo ya nshita ya kupakaswa kwatapata uko napitilemo ku bwaice pamo nga umo uwa Nte sha kwa Yehova. BaGestapo ba ciNazi abashaibipila e lyo na ba Stasi aba ku East Germany baeseshe ukutoba bumpomfu bwandi kuli Lesa. Nomba, pa numa ya myaka 50 iya kuipeela mu mulimo kuli wene, kuti nasosa nge fyasosele kemba wa malumbo ati: “Bamamba ilingi ukufuma ku bwaice bwandi, lelo ukufilwa bamfilwa.” (Ilumbo 129:2) Fintu ndi uwa kutootela kuli Yehova!

Nafyelwe pa June 2, 1925, mwi tauni linono ilya Lucka mupepi na Leipzig, mu Germany. Nangu fye ilyo nali nshilafyalwa, abafyashi bandi, baAlfred na baTeresa, balishibe ukuti mwalimo icine ca Baibolo mu mpapulo sha Basambi ba Baibolo, ukulingana na fintu baleita Inte sha kwa Yehova. Ndebukisha cila bushiku ukulatambe fikope ifyalelondolola ifyaba muli Baibolo ifyakobekwe ku fibumba fya ng’anda yesu. Icikope cimo calelanga umumbulu no mwana wa mpanga, umwana wa mbushi ne mbwili, umwana wa ng’ombe ne nkalamo—fyonse ninshi fili mu mutende, filecemwa na kalume munono. (Esaya 11:6-9) Ifikope fya musango yo fyalishikinine pa muntontonkanya wandi.

Ilingi line, abafyashi bandi balensanshamo mu mibombele ya cilonganino. Ku ca kumwenako, mu February 1933, inshiku fye shinono pa numa fye Hitler atendeke ukuteka, ubunkolanya bwa “Photo-Drama of Creation”—na masilaidi ya buko, ifikope fisela, ne fyebo ifyakopelwe ifyalelondolola ubunkolanya—balifitambishe mwi tauni lyesu ilinono. Fintu nacincimushiwe, ne kalume fye uwa myaka 7, ninine ku numa muli motoka wa cipampamwa tulepita mwi tauni ndi pa kati ka baleenda balesabankanya ubunkolanya bwa “Photo-Drama”! Pali iyi nshita na pa nshita shimbi, bamunyina balenenga ukuyumfwa ukuti na ine kuti nabomfiwa mu cilonganino te mulandu no mushinku wandi uwacaice. Kanshi ukufuma fye ku bwaice sana, nasambilishiwe na Yehova no kusongwa ne Cebo cakwe.

Ukukanshiwa Ukuti Ndecetekela Yehova

Pa mulandu wa kuti Abena Kristu tabaibimba mu milandu ya calo nangu panono, Inte sha kwa Yehova tashaibimbile mu mapolitiki ya baNazi. Pali uyo mulandu, mu 1933 baNazi babikileko amafunde aya kutulesha ukushimikila, ukulongana, e lyo no kubelenga fye impapulo sha Baibolo ishesu fwe bene. Mu September 1937 bamunyina bonse mu cilonganino cesu, ukusanshako na tata, balibekete kuli baGestapo. Ico candeteele ubulanda nga nshi. Tata bamukakile imyaka isano mu cifungo.

Pa ng’anda ifintu fyaletwaafya sana. Lelo bwangu bwangu twalisambilile ukucetekela muli Yehova. Kasuba kamo lintu nabwelele ukufuma ku sukulu, mayo aalebelenga Ulupungu lwa kwa Kalinda. Afwaile ukuti ampekanishisheko ica kulya mu kwangufyanya, kanshi e pa kubika magazini pa muulu wa kabati. Pa numa ya ca kulya, ilyo twalebika imbale umo shikala, twaumfwile ukukonkonsha kwa maka nga nshi ku ciibi. Ni kapokola uwalefwaya ukupikita ing’anda yesu ukumona nga mwali impapulo sha Baibolo. Umwenso walinjikete nga nshi.

Ubo bushiku kwalikabile icipesha mano. Kanshi ica kubalilapo cintu kapokola acitile kufuulako icimpompo cakwe no kucibika pe tebulo. E pa kutendeka ukupikita. Ilyo alelolesha mwi samba lye tebulo, icimpompo catendeke ukutelemuka. E co mayo mu kwangufyanya aikete icimpompo no kucibika pa kabati palya pene fye paali Ulupungu lwa kwa Kalinda! Uyu kapokola alisaabulwile mu ng’anda lelo tasangilemo icitabo icili conse. Kwena tatontonkenye ulwa kuloleshamo na mwi samba lya cimpompo cakwe. Lintu aali mupepi no kuya, alombele ubwelelo ukwabula no kuti omfwike bwino bwino ninshi uku alekoba ne cimpompo ku numa. E lyo naishileumfwa ukuti nailulukwa!

Ifya kukumanya ukupale ci fyalempekanishisha ku mesho yacilapo kwaafya. Ku ca kumwenako, ku sukulu balempatikisha ukuti ningailunda ku kabungwe ka Hitler Youth, muntu abana balekanshiwa pa kuti bengakampuka mu fya bulwi no kubafundisha amano ya buNazi. Bakafundisha bamo baliipele abene icikongwani ca kuti abana be sukulu bonse abo bakwete bali no kuipoosamo. Kafundisha wandi, Herr Schneider, afwile ayumfwile ukuti alifililwe icabipisha, pantu mu kupusanako na bakafundisha bambi, wene mu cifulo ca kuti bonse baipoosemo alibulishepo umwana we sukulu umo. Ni ne abulishepo.

Kasuba kamo Herr Schneider abilishe kwi kalasi lyonse ati: “Bane, mailo tukaya pa bulendo bwe kalasi lyesu ubwa kukokoloka.” Ilyo baumfwile bonse balitemenwe. Lyene alundileko ati: “Bonse mulingile ukwisa namufwala amayunifomu yenu aya Hitler Youth pa kuti ilyo mukalaikampa amaboko ukupita mu misebo, bonse bakalemona abati muli tulumendo utusuma utwa kwa Hitler.” Ilyo bwacele ulucelo bakalume bonse baishilemonekela mu mayunifomu yabo ukufumyako fye ine. Kafundisha alinjitile pa ntanshi ye kalasi no kunjipusha ati: “Tala lolesha bakalume bambi e lyo uiloleshe.” Alundileko no kuti: “Nalishiba ukuti abafyashi bobe bapiina kabili tabengakwata isha kukushitila yunifomu, lelo leka nkulangeko cimo.” Ansendele kwi desiki lyakwe, aiswile drowa, e lyo atile: “Ndefwaya ukukupeela uyu yunifomu umupya fye takwaba no wafwalako. Bushe talemoneka bwino?”

Kuti cawamapo ukufwa ukucilo kufwala yunifomu wa baNazi. Lintu kafundisha amwene ukuti nshilefwayo kufwalako, alifulilwe, ne kalasi lyonse lyalangwela. Awe alitusendele pali bulya bulendo bwa kukokoloka lelo alyeseshe ukumfisa pa kulaleka ine ndeendela lwa pa kati ka bakalume abakwete amayunifomu. Nangu cibe fyo, abengi mwi tauni balemona pantu naliibelele pa kati ka banandi bonse aba mwi kalasi. Abantu bonse balishibe ukuti abafyashi bandi baali ni Nte sha kwa Yehova ukusanshako na ine wine. Ndetootela Yehova pa kumpeela ubukose bwa ku mupashi ubo nalekabila ilyo nali umwaice.

Ukupakasa Kwakoselako

Kasuba kamo ku kutendeka kwa 1938, ine na nkashi yandi balitufumishe pa sukulu no kutusenda muli motoka wa bakapokola ukututwala kwi sukulu lya kushilimuna ku Stadtroda, ukwali mupepi na bakilomita 80. Mulandu nshi batusendeele? Icilye capingwilepo ukutufumya ku kusonga kwa bafyashi besu no kutusangula abana ba baNazi. Mu kwangufyanya abaleangalila ilyo isukulu balimwene ukuti ine na nkashi yandi twali aba mucinshi kabili aba cumfwila, nangu ca kuti pa mulandu wa Bwina Kristu twali abashangila mu kukanaibimbamo mu milandu ya calo. Dairekita alisungwike nga nshi ica kuti afwaile ukuti engamonana na mayo amwishibe. Balitusungile mu kupusana kuli bambi, kanshi na mayo alisuminishiwe ukututandalila. Ine na bamayo e lyo na nkashi yandi twali aba nsansa nga nshi no kutootela kuli Yehova pa kutupeelako ili shuko lya mu nshita ilya kuba capamo ku kukoseleshanya akasuba konse. Twalekabila kulya kukoseleshanya icine cine.

Twali muli lilya isukulu lya kushilimuna pa myeshi ine. Lyene batutumine ku kuyaikala no lupwa lumo ku Pahna. Ulu lupwa lwakambishiwe ukuti baletutalusha kuli balupwa lwesu. Mayo tasuminishiwe fye no kututandalila. Lelo, inshita shimo, alesangako inshila ya kwishilamo no kwisatumonako. Ukushukila inshita sha kamo kamo isha musango yo, mayo aleesha na maka yonse ukupampamika muli ifwe umupampamina wa kutwalilila aba busumino kuli Yehova, te mulandu na mesho ne mibele fintu engasuminisha.—1 Abena Korinti 10:13.

Na kabushe amesho yalishile. Pa December 15, 1942, ninshi nali fye ne myaka ya kufyalwa 17, naliketwe kuli baGestapo no kumbika mu kulindikwa mu musumba wa Gera. Pa numa ya mulungu umo, mayo na o aliketwe no kwisailunda kuli ine mu cifungo cimo cine. Apantu naali ncili umwaice, icilye tacali na kundubulwisha. Kanshi ine na mayo twapoosele imyeshi 6 natulindikwa ilyo icilye calepembelela ukuti nkumanye imyaka ya kufyalwa 18. Pa bushiku bwine nakumenye fye imyaka 18, ine na mayo balitutwele ku kulubulula.

Ilyo nshilaishibapo nangu cimo, ninshi no mulandu nabaputula kale. Nshailwike ukuti nshali na kumonana na mayo na kabili. Ico njibukishako fye ica kulekelesha pali mayo cali ni nshita twaikele natupalamana mu cilye pa cipuna cafituluka ica mbao. Bonse balitusangile no mulandu. Ine bampingwilile ukukakwa imyaka ine e lyo mayo ukukakwa umwaka umo na hafu.

Muli ilya myaka kwali amakana ya Nte sha kwa Yehova ababikilwe mu fifungo na mu nkambi. Nangu cibe fyo, ine bantwele ku cifungo ca ku Stollberg, uko ne Nte nailebako fye neka. Napoosele ukucila pa mwaka umo mu cifungo ca kuba neka, lelo Yehova aali na ine. Ukutemwa nakushishe ukwa kumutemwa ku bwaice bwandi e kwangafwile ukutwalilila umumi lwa ku mupashi.

Pa May 9, 1945, ninshi naliba mu cifungo pa numa ya myaka ibili na hafu, twapokelele ilyashi lisuma—ilya kuti inkondo naipwa! Pali ubo bwine bushiku balinkakwile. Pa numa ya kwenda bakilomita 110, nafikile pa ng’anda, uwalwala icine cine ku mulandu no kupomponteka na ku nsala. Cansendeele imyeshi yafulilako ukubwesha ubutuntulu bwa bumi nakwete kale.

Ilyo fye nabwelele, naishilefikila fye pa lyashi lya kulengo kumanama. Ilya kubalilapo lyali pali mayo. Pa numa ya kuba mu cifungo pa mwaka umo na hafu, baNazi bamwebele ukuti asaine icipepala ica kulekulukamo icisumino cakwe muli Yehova. Alikeene. Kanshi baGestapo e pa kumutwala ku nkambi ya kucushiwilwamo iya banakashi ku Ravensbrück. Kulya e ko ailefwila ku bulwele bwa typhus (ubulwele bwa mpepo ubuletwa ne nkufu) ninshi inkondo tailapwa. Aali Mwina Kristu wakosa nga nshi—uwalelwisha na maka kabili uushalebwelela numa. Shi Yehova engamwibukisha mu cikuuku.

Kwaliko na kabili ilyashi naumfwile pa lwa mukalamba wandi, Werner, uushatalile aipeela kuli Yehova. Aingile mu mulalo wa fita uwa bena Germany kabili aileipaiwa mu Russia. Ni shani tata wena? Alibweleele ku ng’anda, lelo ku ca bulanda, aali ni umo uwa baNte banono nga nshi abasaine icipepala cishaibipila no kulekulukamo icitetekelo cabo. Lintu namumwene, amoneke uwabundumana kabili uwafulunganishiwa ku muntontonkanya.—2 Petro 2:20.

Inshita Inono iya Mibombele Yapimpa iya ku Mupashi

Pa March 10, 1946, nasangilwe ku kulongana kukalamba ukwa kubalilapo ukwa pa numa ya nkondo mu Leipzig. Mwandi twalicincimushiwe lintu cabilishiwe ukuti kwali no kubako ukubatisha bulya bwine bushiku! Nangu ca kuti nalipeele ubumi bwandi kuli Yehova pa myaka iingi, nomba lyali e shuko nali no kushukila ilya kubatishiwa. Nshakatale ndaba bulya bushiku.

Pa March 1, 1947, pa numa ya kubomba bupainiya pa mweshi umo, nalilaalikwe ukuya ku Bethel ku Magdeburg. Amaofesi ya Sosaite yalyonaike sana pa mulandu wa mabomba. Fintu lyali lishuko ukwafwilishako ku mulimo wa kulungisha! Pa numa ya lulya lusuba natuminwe ukuyabombela ku musumba wa Wittenberge nga painiya waibela. Imyeshi imo nalepoosa amaawala 200 ukulashimikila kuli bambi pa lwa mbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa. Fintu nali uwa nsansa ukubo muntungwa na kabili—ukwabule nkondo, ukwabulo kupakaswa no kubikwa mu fifungo!

Ku ca bulanda, bulya buntungwa tabwakokwele. Pa numa ya nkondo Germany alyakanikene, e lyo incende intu naikalileko yaishiletekwa na baKomyunisiti. Mu September 1950 bakapokola ba mu bumfisolo aba mu East Germany, abaishibikwe nga ba Stasi, batendeke ukulaikata bamunyina mu nshila intu bateyenye. Imilandu bampeele yali ya buwelewele. Bampeele umulandu wa kuba inengu yatuminwe no buteko bwa bena Amerika. Bantwele ku cifungo ca ba Stasi icabipisha muli cilya calo, icali ku Brandenburg.

Ukutungilila Ukufuma Kuli Bamunyina ba ku Mupashi

Kuli cilya cifungo ba Stasi tabalekele ukuti ndesendama akasuba. E lyo kabili ubushiku balendubulwisha fye bwasuka bwaca. Pa numa babe nabanungulusha muli iyi nshila pa nshiku shimo, e lyo caishilebipisha no kubipisha. Ulucelo lumo, mu cifulo ca kumbwesesha ku kalokoni, bantwele kuli U-Boot Zellen wabipisha (icifulo caishibikwe nga ishitima lyenda pa nshi ya bemba pa mulandu wa kuti cali pa nshi ya ng’anda). Baiswile iciibi ca nshimbi ica kale, ica ndalawa no kunjeba ukuti nyingilemo. Pa bwingililo pali apasumbuka. Ilyo nafishishe ulukasa pa nshi, nasangile ukuti pa nshi ponse fye pali amenshi. Balipamine iciibi ne congo ca kukwesa icishaibipila. Tamwali ulubuuto nangu liwindo. Mwali umwafiita icipesha mano.

Pa mulandu wa kuti amenshi yali ayafulilako, nalifililwe ukwikalako, ukulambalalako, nelyo ukusendama. Pa numa ya kupembelela icamoneke nge nshita yabulo kupimwa, bambweseshemo ku kuyandubulwisha na kabili mu malaiti ayaleakisha nga nshi. Nshingeshiba icacililepo kubipa—nampo nga kwiminina mu menshi akasuba konse mu mfifi ine ine nelyo kushipikisha amalaiti yaleakisha ayo bansanike pa menso ubushiku bonse.

Pa nshita ishingi balempangisha ukumpika. Pa numa ya nshiku sha kulubulwisha, natandalilwe ulucelo lumo na mushika wa fita umwina Russia. Nashukiile ishuko lya kumweba ukuti ba Stasi ba bena Germany balensunga bubi bubi ukucila ifyansungile fye na baGestapo. Namwebele nati Inte sha kwa Yehova tabaipoosele mu milandu ya calo mu buteko bwa ciNazi na kabili tabaleipoosa mu milandu ya calo iya buteko ubwa baKomyunisiti no kuti tatuibimba mu mapolitiki ukuli konse mu calo. Mu kupusanako, natile abengi abali bamushika ba ba stasi baalipo mu kabungwe ka Hitler Youth, umo cilemoneke fyo e muntu basambilile ukupakasa abantu ba kaele mu bukatu. Ilyo nalelanda, naletutuma ku mpepo, ku nsala, na ku kufunshika.

Ico napapile ca kuti, uyu mushika umwina Russia tamfuliilwe. Lelo, alimfimbile ubulangeti e lyo no kunsunga mu mutembo. Tapaalepele sana pa numa ya kutandala kwakwe, balimbwekeeshemo ku kalokoni ukwaliko bwino. Pa numa fye ya nshiku shinono, balimpeele ku cilye ca bena Germany. Lintu nalepembelela ukuya ku kulubulula umulandu wandi, naliipakishe ishuko lishaiwamina ilya kuba mu kalokoni kamo kene na baNte bambi basano. Pa numa ya kupita mu kusungwa mu bunkalwe, mwandi cali ica kupembesula ukubishanya na bamunyinane ba ku mupashi!—Ilumbo 133:1.

Mu cilye bansangile no mulandu wa kuba inengu no kumpingwila imyaka ine ukuba mu cifungo. Ifyo ninshi bakupingulako bwino. Bamunyina bamo balebapingwila imyaka ukucila pali 10. Bantumine ku cifungo ca kuti tawingamona na pa kufuntukila. Ndemona nangu fye ni koswe tengapeka muli cilya cifungo—balicicingilile konse konse. Lelo, mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova bamunyina bashipa baleba na maka ya kusunkilishamo Baibolo iituntulu. Baaleyakanya ukulingana na mabuuku ya iko no kuisalanganya pali bamunyina baali mu cifungo.

Ni shani fintu twalecite fyo? Caleba icayafya nga nshi. Inshita fye twalekumana yaleba ni lintu twaleya ku kusamba pa numa ya milungu ibili. Pa kashita kamo, lintu nalesamba, munyina umo alintepeleshe ati nafisamo amapepala aya Baibolo yamo mwi taulo lyakwe. Lintu napwile ukusamba nakobwele itaulo lyakwe mu cifulo ca kubomfya itaulo lyandi.

Kalinda umo alimweneko uko munyina alentootosha kabili amuumine icabipisha ne nkoli. Nakobwele itaulo bwangu bwangu no kusaakana na bafungwa bambi. Icawemeko fye ca kuti tabansangilishe na mapepala ya mu Baibolo. Pantu abansangilisha, na programu wa kuliishiwa lwa ku mupashi nga alyonaike. Twalipitile mu fya kukumanya ifingi ifyapale fi fine. Baibolo ilingi twaleibelenga mu bumfisolo no kwishibo kuti nga bakwikata awe ninshi capwa. Amashiwi ya mutumwa Petro aya kuti, “Tekanyeni, loleni,” yali ayalinga sana.—1 Petro 5:8.

Ku milandu imo, abalashi bapingwilepo ukulaseshasesha bamo bamo aba ifwe ukufuma kuli ici cifungo bamutwala kuli cimbi ifyo fine fye. Pa ciputulwa ca myaka ine, banseseeshe ku fifungo mupepi na 10. Lelo, lyonse fye naleba na maka ya kusangako bamunyina. Naishiletemwa aba bamunyina mu kushika, kabili naleumfwa ubulanda nga nshi lyonse lintu balentwala kumbi.

Mu kulekelesha bantumine ku Leipzig, uko bailenkakwila ukufuma mu cifungo. Kalinda wa cifungo kulya uwankakwile tanjebele ati kafikepo, lelo atile, “Tuli no kumonana mu kwangufyanya.” Umuntontonkanya wakwe uwa bubifi walefwaya ukuti bakankake na kabili. Lyonse ndatontonkanya pa lwa Ilumbo 124:2, 3, apasoso kuti: “Abulaba Yehova uwaba kuli ifwe, abantu ilyo batwimine, nga balituminine tuli abatuntulu, ubukali bwabo pa kutwimina.”

Yehova Alapokolola Ababomfi Bakwe aba Bucishinka

Nomba na kabili nali umuntungwa. Mpundu munandi, Ruth, na Nkashi Herta Schlensog baalendolela pa cipata. Muli iyi myaka yonse iyo nali mu cifungo, Herta aalentuminako utufunda twa fya kulya cila mweshi. Ninjishibo kuti akukanaba tulya tufunda, nga nafwilile fye mu cifungo. Shi Yehova nalemwibukisha mu cikuuku.

Ukutula pantu nafumina mu cifungo, Yehova aalimpeela imilimo iingi iya kubomba. Nabombele na kabili nga painiya waibela, mu Gronau, Germany, kabili nga kangalila wa muputule mu mpili sha Alps isha mu Germany. Pa numa naishilelalikwa ukulembwa mwi kalasi lyalenga 31 ilya Isukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower ilya bamishonari. Ubushiku bwa kupwishe sukulu lyesu bwabelele mu Yankee Stadium pa nshita ya kulongana kukalamba ukwa pa kati ka nko ukwa Nte sha kwa Yehova ukwa mu 1958. Naali ne shuko lya kulanda kuli cinkupiti mukalamba uwa bamunyina na bankashi no kushimika fimo fintu nakumenye.

Pa numa ya kupwishe sukulu lya Gileadi naile ku Chile ku kubomba nga mishonari. Kulya nabombele na kabili nga kangalila wa muputule, mu lubali lwabesha sana ku kapinda ka kulyo aka Chile—mu cituntulu nali ku mpela sha pano nse. Mu 1962, naupile Patsy Beutnagel, mishonari wayemba uwafumine ku San Antonio, Texas, U.S.A. Naliipakishe imyake ingi iishaiwamina iya mulimo kuli Yehova pamo nankwe.

Mu myaka yandi ya bumi ukucila pali 70, nalipita mu fya kukumanye fingi ifya kulenge nsansa e lyo ne fya kulengo bulanda na fyo ifingi. Kemba wa malumbo atile: “Ifibi ifiponeno walungama fingi, lelo kuli ifyo fyonse Yehova alamupokolola.” (Ilumbo 34:19) Mu 1963, ninshi ncili mu Chile, ine na Patsy twalufishe umwana wesu umwanakashi mu mfwa ishaibipila. Pa numa, Patsy alilwele sana, kanshi e pa kukuukila ku Texas. Lintu aali fye ne myaka ya bukulu 43, alifwile, na o mu nshila iyabipisha nga nshi. Lyonse fye ndapepa ukuti Yehova mu cikuuku akebukishe umukashi wandi uwayemba.

Nomba, nangu cingatila ndalwalilila kabili ninkota, ndaipakisha ishuko lya kubomba nga painiya wa nshita yonse kabili eluda mu Brady, Texas. Kwena, ubumi tabwaba lyonse ubwayanguka, kabili kuti pambi kwabako amesho yambi ayo ncili no kulolenkana na yo. Nangu cibe fyo, ukupala kemba wa malumbo kuti natila: “Mwe Lesa, mwansambilisha ukufuma ku bwaice; kabili ukufika kuli nomba nalongole fipesha amano fyenu.”—Ilumbo 71:17.

[Ifikope pe bula 23]

(1) Pali ino nshita ndebomba nga eluda kabili painiya, (2) ninshi ndi na Patsy, pa ntanshi fye ya bwinga (3) mwi kalasi lya kwa Herr Schneider, (4) bamayo baTeresa, abafwilile ku Ravensbrück