Icipandwa 19

Ukukakatika Israele wa kwa Lesa

Icimonwa 4—Ukusokolola 7:1-17

Umutwe wa Lyashi: Ba 144,000 bakakatikwa, ibumba likalamba lyamonwa ukwiminina pa ntanshi ya cipuna ca bufumu ica kwa Yehova na pa ntanshi ya Mwana wa mpaanga

Inshita ya kufikilishiwa: Kutula pa kubikwa pa cipuna ca bufumu kwa kwa Kristu Yesu mu 1914 ukuya mu Kuteka kwakwe kwa Myake Kana Limo

 1. “Na ni uwingemininako” mu kati ka bushiku bukalamba ubwa bukali bwa bulesa?

“NA NI uwingemininako?” (Ukusokolola 6:17) Ee, ni ani mu cine cine? Lintu ubushiku bukalamba ubwa bukali bwa bulesa bukalofya imicitile ya kwa Satana, bakateka na bantu ba calo limbi kuti baipusha ubo bwipusho bwino bwino. Kuli bene cikamoneka kwati akayofi kaleisa kakafumyapo ubumi bwa buntunse bonse. Lelo bushe e fyo kakacita? Mu kubamo insansa, kasesema wa kwa Lesa atwebekesha ati: “Onse uukalilila kwi shina lya kwa Yehova akapokololwa.” (Yoele 2:32) Abatumwa Petro na Paulo bakosha ico cishinka. (Imilimo 2:19-21; Abena Roma 10:13) Ee, abo balilila kwi shina lya kwa Yehova bakaba bakapusunsunka. Ni bani aba? Ilyo icimonwa cakonkapo cilefunguluka, tulemona.

 2. Cinshi cabela icamonekesho kuti kukabako bakapusunsuka ba bushiku bwa kwa Yehova ubwa bupingushi?

² Caliba icamonekesha mu cine cine ukuti uuli onse afwile ukupita mu bushiku bwa kwa Yehova ubwa bupingushi umumi, pantu umbi uwa ba kasesema ba kwa Lesa acilondolola muli aya mashiwi: “Moneni, inkuuka ya kwa Yehova, iya cipyu, naifume nkuuka iilekukulula, pa mitwe ya mbifi e po ishunda. Tacakabwele icifukushi ca bukali bwa kwa Yehova, akasuke acita, akasuke afisha amapange ya mutima wakwe.” (Yeremia 30:23, 24) Cili ice pamfya ukuti tubuule intampulo sha kuleuka iyo nkuuka!—Amapinda 2:22; Esaya 55:6, 7; Sefania 2:2, 3.

Imyela Ine

 3. (a) Mulimo nshi waibela ubombwa na bamalaika u o Yohane amona? (b) Cinshi cilangililwa ku “imyela ine”?

³ Intanshi Yehova talalekelako ici cipyu, bamalaika ba ku mulu babomba umulimo waibela. Yohane nomba amone ci mu cimonwa: “Apo papitile ifi, namwene bamalaika bane nabeminina pa fifutu fine fya pe sonde, bekete imyela ine ya pe sonde, ukuti pekuuka mwela pa calo, nangu ni pali bemba, nangu ni pa muti onse.” (Ukusokolola 7:1) Cinshi ici cipilibula kuli ifwe ilelo? Iyi “imyela ine” yabe cishibilo camonekesha ica bupingushi bwa bonaushi ubuli no kukakwilwa pali sosaite mubifi wa pe sonde, pali “bemba” watumbana wa buntunse wabulwe funde, na pali bakateka basansama ukupale fimuti abo bafumya ukwaafwilisha no kusungwa ku bantu ba pe sonde.—Esaya 57:20; Ilumbo 37:35, 36.

 4. (a) Finshi bamalaika bane bemininako? (b) Cinshi cikabe ca kufumamo pa kuteyanya kwa kwa Satana ukwa pano isonde lintu imyela ine ikalekelwako?

⁴ Ukwabulo kutwishika, aba bamalaika bane bemininako amabumba yane ya bumalaika, abo Yehova abomfya ku kwikatilila ukuputunkanishiwa kwa bupingushi ukufikile nshita yasontwa. Ilyo bamalaika bakakule yo myela ya bukali bwa bulesa ukupunga pa nshita imo ukufuma ku kapinda ka kuso, akapinda ka kulyo, ku kabanga, na ku masamba, ukupomona kukaba ukwakulisha. Kukapala, lelo pa cipimo cacilishapo ubukulu, ukubomfya kwa kwa Yehova imyela ine ku kusalanganya abena Elamu ba pa kale, ukubafwantaula no kubapwisha. (Yeremia 49:36-38) Ukaba umwela wa cipuupu cikalamba uwacilapo ukupomona na pa “nkuuka” iyo Yehova apwishishemo uluko lwa bena Amone. (Amose 1:13-15) Takuli lubali lwa kuteyanya kwa kwa Satana pa calo lukaba na maka ya kwiminina mu bushiku bwa cipyu ca kwa Yehova, lintu aebela bumulopwe bwakwe ku ciyayaya conse cili no kwisa.—Ilumbo 83:15, 18; Esaya 29:5, 6.

 5. Ni shani ubusesemo bwa kwa Yeremia butwaafwilisho ukumfwikisho ukuti amapingushi ya kwa Lesa yakafyambata isonde lyonse?

⁵ Bushe kuti twashininkisha ukuti amapingushi ya kwa Lesa ya kabongolole sonde lyonse? Kutika na kabili kuli kasesema wakwe Yeremia: “Moneni, ububi bukatula ku nko bukaya ku nko, inkuuka nkalamba ikabuushiwa ukufuma ku mbali sha pano isonde. Mu bushiku ubo indase sha kwa Yehova shikabapo ukufuma ku mpela ya pano isonde ukufika ku mpela ya pano isonde.” (Yeremia 25:32, 33) Cikaba mu kati ka ici cipuupu ca nkuuka e mo imfifi ikafimbilikisha cino calo. Ifibombelo fya ciko fya kuteka fikatenshiwa ukufumapo. (Ukusokolola 6:12-14) Lelo inshita ya ku ntanshi tayakafiitile uuli onse. Ni ku busuma bwa bani, lyene, uko imyela ine yashinshibikilwa?

Ukukakatikwa kwa Basha ba kwa Lesa

 6. Ni ani eba bamalaika ukwikate myela ine, kabili bushe ici cisuminishe nshita ya cinshi?

⁶ Yohane atwalililo kulondolola ifyo bamo bakabikwapo utwishibilo twa kupusunsuka, ati: “Kabili namwene malaika umbi alenina ku butulo bwa kasuba, ali ne cikakatikilo ca kwa Lesa wa mweo; awe abilikishe ishiwi likalamba kuli bamalaika bane abapeelwe ukufyenge calo na bemba, atile, Mwifyengapo icalo nangu ni bemba nangu miti, tusuke tukakatike abasha ba kwa Lesa wesu pa mpumi shabo.”—Ukusokolola 7:2, 3.

 7. Ni ani mu cine cine ali malaika wa cisano, kabili bushininkisho nshi butwaafwilisha ukwimika ukwishibikwa kwakwe?

⁷ Nangula uyu malaika wa cisano talumbulwa, ubushininkisho bonse bulangisho kuti alingile ukuba Shikulu Yesu wakatamikwa. Mu mutande wa kuba kwa kwa Yesu Malaika Mukalamba, pano alangilwe ukukwato bulashi pali bamalaika bambi. (1 Abena Tesalonika 4:16; Yuda 9) Esa ukutula ku kabanga, ukupala “ishamfumu sha ku kabanga”—Yehova na Kristu wakwe—abesa ku kuputunkanya ubupingushi, nge fyacitile ishafumu Dariusi na Sailasi lintu bacendele Babiloni wa pa kale. (Ukusokolola 16:12; Esaya 45:1; Yeremia 51:11; Daniele 5:31) Uyu malaika na kabili apala Yesu mu kuti aseekeshiwa ukukakatika Abena Kristu basubwa. (Abena Efese 1:13, 14) Ukulundapo, lintu imyela yalekelwako, aba ni Yesu e utungulula imilalo ya mu mulu ukuputunkanyo bupingushi pa nko. (Ukusokolola 19:11-16) Ukubamo ukupelulula, lyene, Yesu e wingaba umo uwa kukambisho ukuti ubonaushi bwa kuteyanya kwa kwa Satana ukwa pe sonde ukushinshibikwa ukufikila abasha ba kwa Lesa bakakatikwa.

 8. Ukukakatika cinshi, kabili ni lilali kwatendeke?

⁸ Uku kukakatika cinshi, kabili ni bani aba basha ba kwa Lesa? Ukukakatika kwatendeke pa Pentekoste 33 C.E. lintu Abena Kristu ba ciYuda bakwamba basubilwe no mupashi wa mushilo. Pa numa, Lesa atwalilile ukwita no kusuba “abena fyalo.” (Abena Roma 3:29; Imilimo 2:1-4, 14, 32, 33; 15:14) Umutumwa Paulo alembele ulwa Abena Kristu basubwa ukukwato kwebekeshiwa kwa kuti bali “muli Kristu” kabili alundilepo ukuti Lesa “kabili abikile icikakatikilo pali ifwe kabili alitupeele ci katilo ca fili no kwisa, uko e kuti, umupashi, mu mitima yesu.” (2 Abena Korinti 1:21, 22, NW; linganyako Ukusokolola 14:1.) Muli fyo, lintu aba basha bapokelelwa nga bana ba ku mupashi aba kwa Lesa, bapokelele cikatilo mu kubangilila ica bupyani bwabo bwa ku mulu—icikakatikilo, nelyo ubulayo bwine bwine. (2 Abena Korinti 5:1, 5; Abena Efese 1:10, 11) Lyene kuti basosa abati: “Mupashi wine uleshimikilo bunte [pamo no mupashi wesu, NW] ukuti tuli bana ba kwa Lesa; kabili nga tuli bana, ninshi tuli impyani, impyani sha kwa Lesa, impyani shinankwe sha kwa Kristu; nga cine cine tuleculila pamo nankwe, ukuti no kucindamikwa tukacindamikilwe pamo nankwe.”—Abena Roma 8:15-17.

 9. (a) Kushipikisha nshi ku lubali lwa bana ba kwa Lesa bafyalwa ku mupashi bashalako kulefwaikwa? (b) Butali bwaba shani ubo ukweshiwa kwa basubwa kukatwalilila?

⁹ “Nga cine cine tuleculila pamo nankwe”—cinshi ici cipilibula? Pa kupokelela icilongwe ca mweo, Abena Kristu basubwa balingile ukushipikisha, ukuba aba citetekelo ukufika fye na ku mfwa. (Ukusokolola 2:10) Tawaba mulandu wa ‘ukupusushiwa limo, ukupusushiwa lyonse.’ (Mateo 10:22; Luka 13:24) Ukucila, bafundwa ukuti: “Cincileni ukucila ku kwikasho bwite bwenu no kusalwa kwenu.” Ukupala umutumwa Paulo, mu kupelako balingile ukuba na maka ya kuti: “Nimpilikito kupilitika kusuma; nimpwisho lubilo; nimbake citetekelo.” (2 Petro 1:10, 11; 2 Timote 4:7, 8) E co pano isonde ukwesha no kwela kwa bana bafyalwa ku mupashi bashalapo aba kwa Lesa ukulingile ukutwalilila ukufikila Yesu na bamalaika bakwe bamukonka bakaba na bapampamika mu kukosa icikakatikilo ‘pa mpumi’ sha bonse aba, ukubeshibisha mu kupelako, mu kubulwo kukaanwa, nga “abasha ba kwa Lesa wesu” baeshiwa kabili aba citetekelo. Ico cikakatikilo lyene cisanguka icishibisho cibelelela. Mu kushininkisha, lintu imyela ine ya bucushi ikalekelwako, bonse Israele wa ku mupashi bakaba na bakakatikwa mu kupelako, nangula abanono bakaba bacili aba mweo mu mubili. (Mateo 24:13; Ukusokolola 19:7) Bucilundwa bonse bukaba nabupwililila!—Abena Roma 11:25, 26.

Ni Banga Bakakatikwa?

10. (a) Malembo nshi yalangisho kuti impendwa ya bakakatikwa yalipelela? (b) Ni mpendwa nshi ya kumanina ya bakakatikwa, kabili batantikwa shani?

¹⁰ Yesu atile kuli abo bali mu mutande wa kukakatikwa: “Mwilatiina, mwe mukuni unono; ico Shinwe abekelwa ukumupeelo bufumu.” (Luka 12:32) Amalembo yambi, pamo nga Ukusokolola 6:11 na Abena Roma 11:25, yalangisho kuti impendwa ya uyu mukuni unono mu cine cine yalipeleshiwa kabili, mu cishinka, bapiminwa kabela. Amashiwi ya kwa Yohane yakonkapo yakoshe ici: “Naumfwile ne mpendwa ya bakakatikwe, amakana umwanda umo na makana amakumi yane na makana yane, abakakatikwe aba mu mikowa yonse ya bana ba kwa Israele. Ku mukowa wa kwa Yuda abakakatikweko bali amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Rubene amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Gadi amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Ashere amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Naftali amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Manase amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Simeone amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Lebi amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Isakari amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Sebuluni amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Yosefe amakana ikumi na yabili, ku mukowa wa kwa Benyamini abakakatikweko bali amakana ikumi na yabili.”—Ukusokolola 7:4-8.

11. (a) Mulandu nshi ukulosha ku mikowa 12 kushingabomfiwa mu cine cine, kuli Israele wa ku mubili? (b) Mulandu nshi Ukusokolola kutantikila imikowa 12? (c) Mulandu nshi kushabela mu kusobokamo umukowa wa cifumu nelyo uwa bushimapepo muli Israele wa kwa Lesa?

¹¹ Bushe ici te kuti cibe kulosha kwa mu cine cine, kuli Israele wa ku mubili? Iyo, pantu Ukusokolola 7:4-8 kwapasuka mu kutantika kwa lyonse ukwa mikowa. (Impendwa 1:17, 47) Mu kumonekesha, ukutantika pano takuli kwa mifwaile ya kwishibisha abaYuda ba ku mubili ku mikowa yabo lelo kulangisha icimpangilile ca kuteyanya capalako ca kwa Israele wa ku mupashi. Ici calishikatalikwa. Kuli no kubako mu kulingana ifilundwa 144,000 ifya ulu luko lupya—12,000 ukufuma muli umo na umo uwa mikowa 12. Tamuli mukowa muli uyu Israele wa kwa Lesa wapatululwa ukubo wa cifumu nelyo bushimapepo. Uluko lonse luli no kuteka nge shamfumu, kabili uluko lonse luli no kubomba nga bashimapepo.—Abena Galatia 6:16; Ukusokolola 20:4, 6.

12. Mulandu nshi cabela icalinga ukuti abakalamba 24 bembe pa ntanshi ya Mwana wa mpaanga amashiwi ya pa Ukusokolola 5:9, 10?

¹² Nangula abaYuda ba cifyalilwa na baalulwa aba ciYuda bapeelwe ishuko lya mu kubangilila ilya kusalilwa kuli Israele wa ku mupashi, banono fye aba ulo luko bayankwileko. E co Yehova alundulwile ubwite ku Bena fyalo. (Yohane 1:10-13; Imilimo 2:4, 7-11; Abena Roma 11:7) Pamo nga mu mulandu wa abena Efese, abo akatanshi bali “abanunuka ku bwina Israele,” nomba abashali baYuda kuti bakakatikwa ku mupashi wa kwa Lesa no kusanguka ulubali lwa cilonganino ca Bena Kristu basubwa. (Abena Efese 2:11-13; 3:5, 6; Imilimo 15:14) Cili icalinga, kanshi, ukuti abakalamba 24 bembe pa ntanshi ya Mwana wa mpaanga ukuti: “Mwashitiile Lesa mu mulopa wenu aba mu mikowa yonse na ba ndimi, na bantu na bantu, na ba nko; kabili mwabacita kuli Lesa wesu ukube shamfumu kabili bashimapepo, kabili bakaba no bufumu pe sonde.”—Ukusokolola 5:9, 10.

13. Mulandu nshi munyina citika wa kwa Yesu Yakobo mu kulinga alosesha kalata wakwe “ku mikowa ikumi na ibili iya mu basalangana”?

¹³ Icilonganino ca Bwina Kristu caba “lupwa ulwasalwa, bushimapepo bwa bufumu, uluko lwa mushilo.” (1 Petro 2:9) Ukupyana pali Israele wa cifyalilwa ngo luko lwa kwa Lesa, cisanguka Israele mupya uuli “Israele wa cine cine.” (Abena Roma 9:6-8, NW; Mateo 21:43)a Pali uyu mulandu, cali icalinga nga nshi kuli munyina citika wa kwa Yesu Yakobo ukulembela kalata wakwe wa bwangalishi “ku mikowa ikumi na ibili iya mu basalangana,” uko e kuti, ku cilonganino ca mu kusaalala kwa calo ica Bena Kristu basubwa ico mu kupite nshita cali no kufika impendwa 144,000.—Yakobo 1:1.

Israele wa kwa Lesa Ilelo

14. Cinshi cilangisho kuti Inte sha kwa Yehova mu kubulo kuteluka shaikatilila ku kuti 144,000 ni mpendwa ya cine cine iya abo bapanga Israele wa ku mupashi?

¹⁴ Mu kubamo ukusekelela, presidenti wa ntanshi uwa Watch Tower Society, Charles T. Russell, aishibe 144,000 ukuba impendwa ya cine cine iya bantu bapanga Israele wa ku mupashi. Muli The New Creation, Volyumu VI uwa Studies in the Scriptures yakwe, iyasabankanishiwe mu 1904, alembele ati: “Tuli no mulandu onse uwa kucetekelo kuti impendwa ine ine, iyapampamikwa iya basalwa [abasubwa basobolwa] ni yo yalumbulwa imiku iingi mu Ukusokolola (7:4; 14:1); ukuilumbula, 144,000 ‘abalubulwa ukufuma mu kati ka bantu.’” Muli Light, Book One, icasabankanishiwe mu 1930 kuli presidenti wa cibili wa Watch Tower Society J. F. Rutherford, calumbwilwe mu kupalako ukuti: “Ifilundwa 144,000 ifya mu mubili wa kwa Kristu muli fyo bali mu kulongana ukulangwa nga basalwa na basubwa, nelyo abakakatikwa.” Inte sha kwa Yehova mu kubulo kuteluka baikatilila ku mimwene ya kuti mu cine cine Abena Kristu basubwa 144,000 bapanga Israele wa ku mupashi.

15. Pa ntanshi fye ya bushiku bwa kwa Shikulu, cinshi abasambi ba Baibolo bafumaluka batontonkenye ukuti abaYuda ba cifyalilwa baali no kuipakisha pa numa ya kupwa kwa Nshita sha Bena fyalo?

¹⁵ Nangu ni fyo, bushe Israele wa ku mubili ilelo tawaminwo kusenamina kwaibela kumo? Mu ciputulwa ca nshita pa ntanshi fye ya bushiku bwa kwa Shikulu, lintu abasambi ba Baibolo bafumaluka balesanga icine icingi ica citendekelo ca Cebo ca kwa Lesa, ici catontonkanishiwe ukuti mu kuba no kupwa kwa Nshita sha Bena fyalo abaYuda bakatendeka ukuipakisha ukwiminina kwabamo ishuko pa ntanshi ya kwa Lesa. Muli fyo, icitabo ca kwa C. T. Russell The Time Is at Hand (Volyumu II uwa Studies in the Scriptures), casabankanishiwe mu 1889, cabomfeshe Yeremia 31:29-34 ku baYuda ba cifyalilwa, kabili calandilepo ukuti: “Icalo ni nte ku cishinka ca kuti ukukandwa kwa kwa Israele pe samba lya kuteka kwa Bena fyalo kwatwalilila ukutula B.C. [607], ukuti kucili kuletwalilila, no kuti tapalipo umulandu wa kucetekela ukuteyanishiwa kwabo cipya cipya mu kwangufyanya kwacila A.D. 1914, impela ya ‘inshita [shabo] cinelubali’—imyaka 2520.” Camoneke ukuti abaYuda lyene bakakumanya ukubwekeshiwa kwa buluko, kabili ici cilolelo mu kumonekesha cabeekeleko mu 1917, lintu Ukubilisha kwa Balfour kwalaile ukwaafwa kwa cina Britain ku kupanga Palestine ngo mushi wa buluko wa baYuda.

16. Kubombesha nshi kwacitilwe ku Nte sha kwa Yehova ukufika ku baYuda ba cifyalilwa no bukombe bwa Bwina Kristu, kabili mu kuba na fya kufumamo nshi?

¹⁶ Ukukonka pa nkondo ya calo iya ntanshi, Palestine asangwike icifulo capeelwa mu nsambu pe samba lya Great Britain, kabili inshila yaiswike iya baYuda abengi ukubwekela kuli cilya calo. Mu 1948 Ubuteko bwa cipolitiki bwa Israele bwaliletelweko. Bushe ici tacalangishe ukuti abaYuda bali mu mutande wa mapaalo ya bulesa? Pa myaka iingi, Inte sha kwa Yehova bacetekele ukuti ici e fyo cali. Muli fyo, mu 1925 basabankenye ibuku lya mabula 128, Comfort for the Jews. Mu 1929 bakakwile volyumu wa kucebusha wa mabula 360, Life, wateyanishiwe ukwipukisha ku baYuda no kubomba kabili ne buku lya Baibolo lya kwa Yobo. Ukubombesha kukalamba kwalicitilwe, no kucilisha mu New York City, ukufika ku baYuda no bu bukombe bwa buMesia. Ukubamo insansa, abantu banono balyankwileko, lelo abaYuda icinabwingi, ukupala bashibo ba myaka ya mwanda wa kubalilako, bakene ubushinino bwa kubapo kwa kwa Mesia.

17, 18. Cinshi abasha ba kwa Lesa pe sonde baishile umfwikisha ukulosha ku cipingo cipya na masesemo ya Baibolo aya kubweshiwa?

¹⁷ Cali icamonekesho kuti abaYuda, pamo nga bantu kabili pamo ngo luko, tali e Israele walondololwa mu Ukusokolola 7:4-8 nelyo amasesemo ya Baibolo yambi yakumine ku bushiku bwa kwa Shikulu. Mu kukonka icishilano, abaYuda batwalililo kusengauka ukubomfya kwe shina lya bulesa. (Mateo 15:1-3, 7-9) Mu kulanshanya Yeremia 31:31-34, icitabo Jehovah, icasabankanishiwe na Watch Tower Society mu 1934, calandile mu kusondwelela aciti: “Icipingo cipya tacakwata ca kucita ne ntuntuko sha cifyalilwa sha kwa Israele kabili no mutundu wa muntu mu cinkumbawile, lelo . . . capeleshiwa kuli Israele wa ku mupashi.” Amasesemo ya Baibolo aya kubweshiwa tayampana nangu ku baYuda ba cifyalilwa nelyo kuli Israele wa bupolitiki, uwaba icilundwa ca United Nations no lubali lwa calo ico Yesu alandileko pali Yohane 14:19, 30 na 18:36.

¹⁸ Mu 1931 abasha ba kwa Lesa pano isonde bapokelele, mu kuba no kusekelela kukalamba, ishina lya Inte sha kwa Yehova. Kuti basangwilako mu kubikako umutima onse ku mashiwi ya pe Ilumbo 97:11 ayatila: “Ulubuuto lusaamina abalungama, na ku batambalale mitima kusaamino kusekelela.” Mu kumfwika kuti bailuka ukuti Israele wa ku mupashi eka e waletwa mu cipingo cipya. (AbaHebere 9:15; 12:22, 24) Israele wa cifyalilwa wabulo kwankulako takwetemo lubali, nelyo mutundu wa muntu mu cinkumbawile. Uku kumfwikisha kwakungwile inshila ya kubyata kwabembela kwa lubuuto lwa bulesa, ukupulamo mu fyalembwa fya lyashi lya teokratiki. Ici cali no kusokolola ifyo Yehova alundulula mu kufulisha uluse lwakwe, icikuku ca kutemwa, ne cine ku bantunse bonse abapalamina kuli wene. (Ukufuma 34:6; Yakobo 4:8) Ee, bambi pa mbali ya kwa Israele wa kwa Lesa kuti bamwenamo mu kushinshibika kwa bamalaika imyela ine ya bonaushi. Ni bani aba bengaba? Bushe kuti waba umo uwa bene? Natumone nomba.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 114]

[Ifikope pe bula 116, 117]

Ukusala kwa cinkumbawile ukwa kwa Israele wa cine uwa kwa Lesa kwatwalilile ukutula pa bushiku bwa Pentekoste 33 C.E. ukutentemukila ku 1935 lintu, pe bungamo lyabamo ilyashi lya Nte sha kwa Yehova mu Washington, D.C., uku- komaila kwaseshiwe pa kulonganikwa kwe bumba likalamba lyaba ne cilolelo ca bumi bwa pe sonde (Ukusokolola 7:9)