A3
Ifyo Cali pa Kuti Tukwate Baibo
Umwine wa fyebo fyaba mu Baibo e walenga ukuti itwalilile ukubako. E walengele ukuti aya mashiwi yalembwe:
“Icebo ca kwa Lesa wesu, cikatwalilila ukubako.”—Esaya 40:8.
Aya mashiwi ya cine nangu ca kuti pali ino nshita takwaba amamanyuskripti ya kubalilapo aya Amalembo ya ciHebere ne ciAramaikia nelyo aya Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu. Nomba bushe kuti twashininkisha shani ukuti ifyaba mu Baibo pali ino inshita, e fyali mu Amalembo ya kubalilapo ayo umupashi wa kwa Lesa walengele abantu balembe?
ABALEKOPOLOLA BALILENGELE ICEBO CA KWA LESA CATWALILILA UKUBAKO
Cimo icalenga Amalembo ya ciHebere yatwalilile ukubako ni filya Lesa aebele abantu bakwe ukuti balingile ukulayakopolola.b Ku ca kumwenako, Yehova alyebele imfumu sha bena Israele ukulakopolola ibuuku lya Mafunde. (Amalango 17:18) Na kabili, Lesa alipeele abena Lebi umulimo wa kusungilila ibuuku lya Mafunde no kulasambilisha abantu ifyalimo. (Amalango 31:26; Nehemia 8:7) Ilyo abaYuda bafumine muli bunkole ku Babiloni, kwali ibumba lya balekopolola Amalembo (baSoferimu) ilyapangilwe. (Esra 7:6, futunoti) Pa myaka iingi, ili bumba lyalikopolwele amabuuku 39 aya Amalembo ya ciHebere pa miku iingi.
Pa myaka iingi, abalekopolola aya amabuuku balebikako sana amano pa kukopolola. Mu myaka ya ba 500 ukushinta kuli ba 1500 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu, bakalemba abaYuda abo baleita ukuti baMasore balitwalilile ukukopolola Amalembo. Manyuskripti iya kale sana pa mamanyuskripti ya baMasore, ni Leningrad Codex iyo balembele ukutendekela mu 1008 nelyo mu 1009 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Na lyo line, muli ba 1950, kwali amamanyuskripti nelyo ifipimfya fya mamanyuskripti ya Baibo ifili 220 ifyo basangile mu Fimfungwa fya Muli Bemba Wafwa. Aya amamanyuskripti yalembelwe ukucila pa myaka 1,000 ninshi Leningrad Codex tailalembwa. Nga twalinganya ifyaba mu Fimfungwa fya Muli Bemba Wafwa kuli Leningrad Codex, tuleshiba icishinka cimo icacindama ica kuti: Nangu ca kuti amashiwi yamo ayaba mu Fimfungwa fya Muli Bemba Wafwa yalipusanako panono na mashiwi ayaba muli Leningrad Codex, ifyo Amalembo yalandapo tafya-aluka.
Inga pa mabuuku 27 aya Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu? Abalembele aya amabuuku batumwa ba kwa Yesu Kristu e lyo na abasambi bamo abakubalilapo. Nga filya fine bakalemba abaYuda balecita ukutula na kale, Abena Kristu bakubalilapo nabo balekopolola aya mabuuku 27. (Abena Kolose 4:16) Nangu ca kuti Kateka umwina Roma Diocletian e lyo na bantu bambi balefwaya ukonaula amabuuku ya Bena Kristu yonse, ifipimfya ifingi e lyo na amamanyuskripti e ko fyaba ukufika na lelo.
Amabuuku ya Bena Kristu baliyapilibwile na mu ndimi shimbi. Pa ndimi isho babalilepo ukupilibwilamo aya mabuuku paba ne ndimi pamo nga iciArmenian, iciCoptic, iciEthiopic, iciGeorgian, iciLatin, e lyo ne ciSyriac.
UKUSALA AMAMANYUSKRIPTI YA CIHEBERE NA YA CIGRIKI AYO BAALI NO KUPILIBULA
Te mashiwi yonse ayapalana mu mamanyuskripti ya Baibo ayo bakopolwele. Nomba kuti twaishiba shani ifyali mu mamanyuskripti ya kubalilapo?
Ifyo balecita kuti twafilinganya ku fyo kafundisha engeba abana besukulu 100 ukukopolola icipandwa cimo ice buuku. Nangu icipandwa babebele ukukopololamo cingaluba, nga balinganya ifyo abana besukulu 100 bakopolwele kuti baishiba ifyali muli cilya cipandwa. Abana besukulu kuti balufyanya mumo mumo ilyo balekopolola, lelo te kuti balufyanye amashiwi yamo yene. Ifi fine e fyo na basambilila sana balecita. Balelinganya ifipimfya e lyo na mabuuku ya Baibo aya kale ifyo bakwete, pa kuti bamone apo abakopolwele balufyenye na pa kuti beshibe ifyali mu mamanyuskripti ya kubalilapo.
“Pa fyalembwa fya kale sana, tapaba fimbi ifyo balungika ukukopolola nge fi”
Nomba kuti twashininkisha shani ukuti ifyali muli Baibo ya kubalilapo e fyaba na muli Baibo twakwata pali ino nshita? Ilyo William H. Green uwasambilila sana alelanda pa Amalembo ya ciHebere atile: “Pa fyalembwa fya kale sana, tapaba fimbi ifyo balungika ukukopolola nge fi.” Ilyo F. F. Bruce uwasambilila sana alembele pa Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ayo abantu bamo beta no kuti Icipangano Cipya, atile: “Ifilanga ukuti ifyaba mu Cipangano Cipya fya cine fingi sana ukucila ifyaba mu ifilanga ukuti ifyaba mu mabuuku yambi aya kale ayengi fya cine, na kuba takwaba nangu umo uutwishika nga ca kuti aya amabuuku ya cine.” Alandile no kuti: “Nga ca kuti ifyaba mu Cipangano Cipya fintu abantu balembele, takuli nangu umo uwingafitwishika.”
Icipandwa 40 ice buuku lya kwa Esaya pa Fimfungwa fya Muli Bemba Wafwa (ifyaliko ukufuma mu 125 ukufika mu 100 B.C.E.)
Ilyo balingenye amamanyuskripti ya ciHebere ayo bakopolwele ninshi palipita imyaka nalimo 1,000 ukutula apo bakopolwelele ifi ifimfungwa, basangile ukuti tunono fye twapusenemo, kabili utwingi utwapusenemo milembele ya mashiwi
Icipandwa 40 ice buuku lya kwa Esaya mu cimfungwa ca Aleppo Codex, manyuskripti ya baMasore iya ciHebere iyacindama ukutendekela nalimo mu 930 C.E.
Amalembo ya ciHebere: Baibo ya New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960) baipilibwile ukufuma kuli Biblia Hebraica, iya kwa Rudolf Kittel. Ukufuma ilya nshita, mu fitabo fya ciHebere, e kutila Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, mulaba ifyo bafwailisha mu Fimfungwa fya Muli Bemba Wafwa na mu mamanyuskripti yambi aya kale. Ifi abasambilila bacita fyalenga bafumye Leningrad Codex iipya umwaba amafutunoti ayalanga ifyo balemba mu fimfungwa fimbi, ukubikako ne cimfungwa ca Samaritan Pentateuch, Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa, Septuagint ya mu ciGriki, Aramaic Targums, Latin Vulgate, na Syriac Peshitta. Ilyo balepituluka muli Baibo ya Amalembo ya Calo Cipya iya ciNgeleshi, balemona ne fyo balanda muli Biblia Hebraica Stuttgartensia na muli Biblia Hebraica Quinta.
Amalembo ya ciGriki: Ku kupwa kwa ba 1800, B. F. Westcott na F.J.A. Hort abasambilile sana, balelinganya ifyaba mu mamanyuskripti ayaliko e lyo no tupimfya pa kulemba manyuskripti ya kubomfya pa kupilibula iyo balemona ukuti ifyalimo fyalilingene ne fyali mu mamanyuskripti ya kubalilapo. Muli ba 1950, iyi e manyuskripti iyo Komiti ya Bapilibwile Baibo ya Amalembo ya Calo Cipya yabomfeshe sana pa kupilibula. Aba muli iyi komiti balemona ne fyo balanda mu fimfungwa fya macinda ifyo bamona ukuti fyaliko mu myaka ya ba 100 na 200 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu. Ukufuma ilya nshita balisanga ifimfungwa fya macinda na fimbi. Na kabili, mu mamanyuskripti yambi pamo nga iya kwa Nestle na Aland e lyo ne ya ba United Bible Societies mwaliba ifyebo ifyo abasambilila sana basanga nomba line. Fimo ifyo basanga balifibikamo muli iyi Baibo iyapitulukwamo.
Ukulingana na aya amamanyuskripti ya kubomfya pa kupilibula, cali-ilanga fye apabuuta tuutu ukuti ifikomo fimo mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu ifyaba mu maBaibo yamo ayo bapilibwile kale pamo nga King James Version, abalekopolola pa numa e baishilefilundamo, tafyalimo mu Amalembo ayo umupashi walengele abantu balemba. Nomba pa mulandu wa kuti ifyo ba-akenye Baibo mu fikomo muli ba 1500 e fyo abantu abengi basumine kabili e fyaba mu maBaibo ayengi, ifi nomba bafumyamo ifi ifikomo ifyo balundilemo fyalenga pa fikomo fimo peba amashiwi nangu yamo. Ifi ifikomo ni Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohane 5:4; Imilimo 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 na Abena Roma 16:24. Muli ino Baibo iyo bapitulukamo, apo bafumya ifi fikomo pali amafutunoti pali cila cikomo.
Insondwelelo iitali iyaba muli Marko 16 (ifikomo 9-20), insondwelelo iipi iya muli Marko 16, na mashiwi yamo ayaba muli Yohane 7:53–8:11, cali-ilanga fye apabuuta tuutu ukuti ifi ifikomo tafyalimo mu mamanyuskripti ya kale. E ico ifi ifikomo ifimoneka kwati fya cine lelo ifishili fya cine tabafibikamo muli ino Baibo iyo bapitulukamo.c
Amashiwi yambi baliyalula pa kuti yalingane ne fyo abasambilila sana abengi balanda ukuti e fya cine ifilanga ifyali mu mamanyuskripti ya kubalilapo. Ku ca kumwenako, mu mamanyuskripti yamo pali Mateo 7:13 paba amashiwi ya kuti: “Ingilileni pa mpongolo iyacepa, pantu impongolo ya musebo uwaya ku bonaushi ikalamba. Uyu musebo walipabuka, kabili bengi abengilila pali iyi mpongolo.” Muli Baibo ya Amalembo ya Calo Cipya iyo twalebomfya tamwali amashiwi ya kuti “pantu impongolo.” Nomba pa numa ya kubelengelapo na fimbi mu mamanyuskripti, basangile ukuti amashiwi ya kuti “pantu impongolo,” e mo yaba mu mamanyuskripti ya kubalilapo. E ico baliyabikamo muli ino Baibo. Kwaliba ifikomo na fimbi ifyo bawamyako nge fi fine bacita pali ici cikomo. Na lyo line, ifi ba-alulako finono fye kabili tafya-alula ubupilibulo bwa Cebo ca kwa Lesa.
Manyuskripti apaba 2 Abena Korinti 4:13–5:4 iyaba pa macinda ukutendekela mu mwaka wa 200 C.E.
a Ukutampila apa, twakulaita aya Amalembo yonse ati Amalembo ya ciHebere.
b Umulandu umo uo balingile ukulakopolwela amamanyuskripti cila nshita wa kuti, Amalembo ya kubalilapo bayalembele pa fintu ifyonaika bwangu.
c Ifyebo fimbi ifilondolola ico ifi ifikomo bafimwena ukuti te fya cine kuti mwafisanga mu mafutunoti yaba muli Baibo ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References, iyafumine mu 1984.