“Sa Unsang Paagi Akong Maantos ang Akong Kaguol?”

ANG trahedya nahitabo kang Bob ug Diane Krych 18 ka tuig kanhi. Ang ilang sayes-anyos nga batang lalaki, si David, may kinatawong suliran sa kasingkasing. Si Diane miasoy sa estorya:

“Ang usa ka doktor nagtambag nga ipasusi namo kadto sa usa ka tuig o kapin, nga miuyon kami. Si David aktibo kaayo, nga halos hyperaktibo. Nahinumdom ako nga kadto Enero 25, ug si David nagsamok sa iyang igsoong babaye, nga naggubot sa iyang kuwarto. Sa mihangyo siyang mogawas aron magdula, ako siyang gitugotan.

“Wala madugay akong nadungog ang usa ka ambulansiya, ug dayon ang usa ka silingan miabot nga nagdagan sa agianan, nga nagsinggit, ‘Diane, si David, dali!’ Ako migawas, ug didto siya naghay-ad ibabaw sa tapalado sa kotseng nakabangga kaniya. Ako wala makalihok. Gibati kong samag naparalisado. Ilang gidala siya sa ambulansiya. Apan kawang ang tanan. Ang iyang gamayng kasingkasing mihunong ug siya namatay.”

Pagmata!: “Unsa ang epekto niining makalilisang nga kapildihan kanimo?”

Diane: “Akong gibati ang sunodsunod nga reaksiyon—pagpaminhod, pagkadili-makatuo, sala, ug kasuko sa akong bana ug sa doktor tungod kay wala makahibalo kon unsa ka seryoso ang iyang kahimtang. Ako napikal kaayo kang David niadtong adlawa. Ako may umaabot nga mga bisita nga mokaon ug pulo-ka-semanang masuso nga atimanon. Kadto sobra na. Ug dayon ang sunod butang nga akong nasayran, ilang gidala ang akong David ngadto sa ospital.

“Dili ako motuo nga siya namatay. Dili ako makadawat sa mga pulong ‘patay’ ug ‘kamatayon.’ Alang kanako, siya wala diha kay nagbiyahe. ‘Siya buhi sa memorya sa Diyos ug siya mobalik,’ mao ang akong hunahuna. Busa mga pito ka semana tapos sa iyang pagkamatay, nagsugod ako sa pagsulat ug mga sulat kaniya. Ako nagsulat nianang mga sulata sulod sa 13 anyos!”

Hangtod Kanus-a Molungtad ang Kaguol?

Ang nadugay nga kaguol ni Diane nagapaluyo sa ginaingon ni Dr. Arthur Freese diha sa iyang librong Help for Your Grief: “Gibati sa kadaghanang eksperto nga ang pagkamatay sa usa ka anak mopatunghag permanenteng kaguol diha sa mga ginikanan, ilabina ang inahan.”

“Ang kaguol mobalik duyog sa nagatuyok nga tuig” mao ang opinyon sa magbabalak si Shelley. Milyonmilyong tawo karong adlawa makapamatuod niana ug mangutana, sa aktuwal, ‘Sa unsang paagi akong maantos ang akong kaguol?’ Apan ang kaguol maoy paagi sa pagkaayo, bisan tuod tingali dili makompleto. Ang grabeng kaguol makunhoran, bisan pag magpabilin ang kaamgohan sa kapildihan.

Ang maong opinyon gipamatud-an ni Harold ug Marjorie Bird sa Britanya nga nawad-an sa ilang 19-anyos nga anak lalaki, si Stephen, sa nalumos siya napulo ka tuig kanhi. Grabe pa gayod, siya mao ang bugtong nilang anak, ug wala gayod hikit-i ang iyang lawas. Si Harold nag-ingon bahin sa paagi sa kaguol: “Giingon nga ang panahon magaayo, apan sa kamatuoran kini magahabol lamang sa panumdoman bahin sa minahal. Ang bugtong pagkaayo moabot lamang dihang makita namo siya pag-usab sa pagkabanhaw.”

Ang usa ka siyentipikanhong pagtuon bahin sa pagbangotan nagpatin-aw sa paagi sa kaguol sumala sa mosunod: “Ang nagbangotan tingali mabalhig dako ug tulin gikan sa usa ka kahimtang sa pagbati ngadto sa lain, ug tingali magpulipuli ang paglikay sa mga paghinumdom sa namatay ug ang tinuyong pag-ugmad sa mga handumanan sa taastaas nga panahon. Sa malangkobon ang mga tawo mabalhin gikan sa usa ka kahimtang sa pagkadili-makatuo ngadto sa inanayng pagdawat sa kamatuoran sa kamatayon.”

Si Dr. Freese nagpasulod sa usa ka bidlisiw sa kahayag nianang makapasubong ulohan. “Kinahanglang huptan kanunay sa usa ang hustong kaisipan—ilhon nga ang kinabag-an niadtong nagaantos sa kaguol ug nasinati sa pagbangotan . . . makalahos sa pikas nga kiliran, maulian ug magpadayon sa sama ra gayong lawasnong kahimtang sa pagsugod sa kasakitan ug kagul-anan.”

Ngani, sa daghang hitabo ang tawo tingali mogulang mas lig-on. Nganong kana matuod? Kay ang kasinatian sa kaguol nagtudlo sa empatiya—ang mas maayong pagsabot ug pagpaila uban niadtong nagbangotan. Ug sanglit ang empatiya molapaw pa kaayo sa simpatiya, ang nakalabang sa kaguol mahimong kaayohan, usa ka magtatambag, maglilipay sa uban nga namatyag minahal. Ingong panig-ingnan, si Bob, kansang anak si David namatay sa sakit sa kasingkasing, miingon: “Among nasayran nga ang pagtabang sa uban sa pag-antos sa ilang kagul-anan nakahupay usab sa among kaguol.”

Ngano Mang May Pagbati sa Sala, Kasuko, ug Pagbasol?

Ang mga eksperto sa natad sa kaguol nagaila nga ang mga reaksiyon sa pagbati sa sala, kasuko, ug pagbasol nga kadaghanan nalangkit sa pagbangotan maoy normal niining kahimtanga. Ang mga nabilin maningkamot sa pagkaplag ug mga hinungdan dihang kadaghanan walay mga hinungdan nga katuohan o makataronganon. ‘Nganong nahitabo kini kanako? Unsay akong nahimo nga takos ako niini? Kon unta . . . ’ maoy pila ka kasagarang reaksiyon. Ang uban mobatok sa Diyos uban ang mga hunahunang sama sa, ‘Nganong gitugotan sa Diyos nga kini mahitabo? Nganong buhaton kini sa Diyos kanako?’

Dinhi ang tubag sa Bibliya motungha sa hunahuna, “Ang panahon ug ang dili mahibaloan daan nga hitabo mahitabo kanilang tanan.” Ang mga aksidente mahimong mahitabo sa bisan diin, sa bisan unsang panahon, ug ang kamatayon walay pili. Tinong ang usa ka Diyos sa gugma dili magpili kang bisan kinsa pinaagi sa pagkuha sa iyang anak.—Ecclesiastes 9:11; 1 Juan 4:8.

Si Agustín ug Valentina, nga gihisgotan sa among unang artikulo, mihilak gihapon dihang ilang gihisgotan ang pagkamatay ni Jonathan uban sa Pagmata! May mga pagbasol ba sila? Si Valentina mitubag: “Ako dili gayod mosugot nga siya moadto sa Long Island sakay sa kotse sa lain. Kinahanglang ako magmatinud-anon. Akong gibasol si Agustín. Karon ako nakaamgo nga kadto dili makataronganong reaksiyon, apan niadtong panahona ako nagpadayon sa paghunahuna, ‘Kon wala unta si Papa motugot nga siya moadto, buhi pa unta siya.’ Kanunay ko siyang basolon. Kinahanglang akong ipahayag kini kay madaot ako kon kini ako rang iluom.”

Ang kasuko ni Diane Krych mahitungod sa ahat nga pagkamatay ni David nagpadayag sa kaugalingon diha sa pagkayugot sa mga hayop. Siya misulti sa Pagmata!: “Kon makakita kog iro o iring nga magalakaw sa dalan, ako mobati, ‘Kanang hayopa may lig-ong kasingkasing nga nagapitik sa iyang lawas. Nganong ang akong anak wala magbaton ug lig-ong kasingkasing? Nganong ang usa ka hayop maglakawlakaw man ug ang akong David wala?’”

Ang mga eksperto nagpasalig kanato nga kanang tanang reaksiyon, bisan tuod dili makataronganon, maoy kinaiyanhon. Ang pagpangutana maoy usa ka dagway sa pagpangatarongan, bahin sa paagi sa pagdawat sa realidad. Sa kataposan, ang lig-on nga panglantaw makab-ot, ug molungtad ang salabotan. Sumala sa pagpahayag niini ni Dr. Freese: “Ang pagsulay sa maayong kaguol—ang igong pag-agwanta sa emosyonal nga mga suliran sa pagbangotan ug kaguol, ang pagdawat sa kamatayon ug pagtan-awng matinud-anon gayod sa mga pagbating duyog niini—mao nga sa kataposan itugot sa nagbangotan kining daotang mga panahon uban sa lumalabayng kasakit o sa diyutay lamang, hanap, masulob-ong mga hunahuna.”

Kini motultol sa pagkatimbang. Si Dr. Freese nagpadayon: “Ang labing maayo mao nga ang kamingaw ug maayong mga hunahuna, ang katakos nga maghisgot sa namatay uban ang kamatinud-anon ug pagbati, sa kataposan mopuli sa kangutngot ug kaguol ug kasakitan.” Niining puntoha, ang mga handumanan mopausbaw sa pagmahal nga labaw kay sa kaguol.

Pag-atubang sa Kapildihan sa Batang Natawong Patay Daan

Bisan pag siya may ubang mga anak, si Monna mahinamong nagpaabot sa pagkahimugso sa sunod niyang anak. Bisan sa wala pa matawo, kadto usa ka “bata nga akong gikadula, gikasulti, ug gidamgo.”

Ang paagi sa pagkabugkos sa inahan ug sa batang wala pa matawo kusganon. Siya nagpadayon: “Si Rachel Anne maoy usa ka bata nga kusog manindak sa akong tiyan, magpamata kanako sa magabii. Makahinumdom pa ako sa unang mga gagmayng pagpanindak, samag mahinay, mahigugmaong mga pagsiko. Matag panahong siya molihok, ako mahupong sa dakong gugma. Nailhan ko siyag maayo nga ako nahibalo sa dihang siya gisakitan, sa dihang siya may sakit.”

Si Monna nagpadayon sa iyang asoy: “Ang doktor dili motuo kanako, hangtod nga kadto ulahi na kaayo. Gisultihan niya ako nga dili mabalaka. Ako nagtuo nga gibati ko ang iyang pagkapatay. Siya kalit lamang mikulob nga kusog. Sa sunod adlaw siya patay na.”

Ang kasinatian ni Monna dili linaing hitabo. Sumala sa mga awtor nga si Friedman ug Gradstein, diha sa ilang librong Surviving Pregnancy Loss, duolan sa usa ka milyong babaye sa usa ka tuig sa Tinipong Bansa lamang ang makaagom sa dili-malamposong pagmabdos. Kadaghanan ang mga tawo dili makaamgo nga ang pagkamakuhaan o pagkatawo sa patay nang daan nga bata maoy trahedya alang sa usa ka babaye, ug siya maguol—tingali sa tibuok niyang kinabuhi. Pananglitan, si Veronica, nga taga New York City, nga karon mga singkuwenta anyos na, mahinumdom sa iyang mga pagkanakuhaan ug ilabinang mahinumdom sa batang natawong patay daan nga nabuhi hangtod sa ikasiyam ka bulan ug natawong may timbang nga 13 libras (6 kg). Kana iyang gidala nga patay sa iyang tiyan sulod sa kataposang duha ka semana. Sumala sa iyang gisulti: “Ang pagpanganak sa usa ka batang patay maoy makalilisang nga butang alang sa usa ka inahan.”

Ang mga reaksiyon niining mga inahan nga mibatig kapakyasan dili kanunay hisabtan, bisan sa ubang mga babaye. Ang usa ka sikyatristang nawad-an sa iyang anak tungod kay nakuha misulat: “Ang akong nasayran nga labing masakit kaayo mao nga una kadto mahitabo kanako, ako wala gayoy ideya kon unsay giantos sa akong mga higala. Ako insensitibo ug walay alamag mahitungod kanila sama ra gayod sa akong paminaw nga mao ang mga tawo ngari kanako.”

Ang laing suliran sa naguol nga inahan mao ang impresyong ang iyang bana tingali wala mobati sa kamatayon nga sama kaniya. Usa ka asawa nagpahayag niini niining paagiha: “Ako bug-os nahiubos sa akong bana niadtong panahona. Alang kaniya, wala ing pagkamabdos. Siya wala makasinati sa kaguol nga akong gibati. Siya mabination kaayo sa akong mga kahadlok apan dili sa akong kaguol.”

Kining reaksiyona tingali kinaiyanhon alang sa usa ka bana—siya dili makasinati sa samang pisikal ug emosyonal nga bugkos nga masinati sa iyang mabdos nga asawa. Bisan pa niana, bation niya ang kapildihan. Ug bililhon nga makaamgo ang bana ug asawa nga sila nagaantos sa tingob, bisan pa sa nagkalaing mga paagi. Angay nilang ambitan ang ilang kaguol. Kon tagoan kana sa bana, basin ang iyang asawa maghunahunang siya dili mabination. (Tan-awa ang panid 12.) Busa ipaambit ang imong mga luha, mga hunahuna, ug mga gakos. Ipakita nga gikinahanglan ninyo ang usag usa nga labaw kay sukad masukad.

Ang Misteryo ug Kaguol sa Pagkamatay sa Masuso Samtang Natulog

Milyonmilyong inahan nagakinabuhi nga may tinago, adlaw-adlawng kahadlok. Sumala sa pagpahayag niini sa usa ka inahan: “Ako nagaampo kada gabii nga akong hikaplagang buhi ang akong anak sa pagkabuntag.” Ang ilang gikahadlokan mao ang pagkamatay sa masuso samtang natulog (crib death) o SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Si Dr. Marie Valdes-Dapena, propesor sa patolohiya sa University of Miami, Florida, nag-ingon nga adunay gikan sa 6,000 ngadto 7,000 ka kaso sa SIDS kada tuig sa Tinipong Bansa lamang. Siya midugang: “Walay pagduhaduha nga kini usa gayod ka tinuod nga problema sa panglawas sa publiko.”

Ang crib death moatake sa mga bata sa magabii, kadaghanan tali sa ikaduha ug ikaupat nga bulan sa kinabuhi. Ang siyensiya wala pa makapatunghag makapatagbawng katin-awan, ug bisan ang mga awtopsiya wala makatagana sa hinungdan sa kalit nga kamatayon. Kini nagapabiling usa ka misteryo.a

Kadaghanan ang makalilisang nga pagbati sa sala mao ang mosangpot sa kamatayon sa masuso samtang natulog. Busa, unsay motabang sa mga ginikanan sa mga kaso sa kamatayon sa masuso samtang natulog? Una sa tanan, pagailhon nila nga sila dili makapugong sa trahedya. Ang SIDS dili matag-an ug kasagarang dili kalikayan. Busa, walay katarongan sa bisan unsang pagbati sa sala. Ikaduha, ang mutuwal nga pagpaluyo, pagsalig ug pagsabot sa mga ginikanan motabang nilang duha sa pagsagubang sa ilang kaguol. Ipakigsulti ang imong bata sa uban. Ipaambit ang imong mga pagbati.

Ang mga Apohan Maguol Usab

Ang mga apohan nagaantos, usab, sa linaing paagi. Sumala sa pagpahayag niini sa usa ka nagbangotang amahan: “Sila mosanong dili lamang ngadto sa pagkamatay sa usa ka apo kondili ngadto sa kaguol sa ilang kaugalingong anak.”

Apan adunay mga paagi sa paghimong mas sayon sa kapildihan sa mga apohan. Nahauna, tagda sila. Ang ilang apo maoy dugtong nila usab. Busa ang mga apohan angay paapilon sa pagbangotan sa ilang kaugalingong paagi. Hinuon, kana wala magkahulogan nga sila moatiman nga walay pagtugot sa mga ginikanan. Apan kon buot nilang maapil, ug kasagarang buot nila, angay silang dawaton.

Niining hamubong paghisgot sa kaguol, among gisulayan ang pagsabot sa mga pagbati sa nagbangotan. Apan may lain pang bahing pagatagdon. Sa unsang paagi ang uban makatabang, ilabina pinaagi sa ilang mga sinultihan? Ug sa unsang paagi ikapahayag sa mga bana ang ilang kaguol? Palihog tan-awa ang sunod artikulo.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 7]

Ang Paagi sa Kaguol

Kini wala magpasabot nga ang kaguol dunay pihong eskedyul o programa. Ang mga reaksiyon sa kaguol mahimong magsapaw ug magkalainlain ang gidugayon, depende sa indibiduwal.

Unang mga reaksiyon:

Unang kakurat; pagkadili-makatuo, dili pagdawat; pagpaminhod; mga pagbati sa sala; kasuko

Ang grabeng kaguol mahimong mag-apil:

Pagkawala sa panumdoman ug insomnia; hinobrang kalapoy; kalit nga kausaban sa buot; depektosong panghukom ug hunahuna; sigesigeng mga hilak; kausaban sa gana, uban sa mosangpot nga pagkaniwang o pagkatambok; nagkadaiyang sintoma sa nadaot nga panglawas; kaluya; mius-os nga kapasidad sa pagtrabaho; mga panghanduraw—pagbatyag, pagkabati, pagkakita sa namatay

Yugto sa pagkatimbang:

Kasub-anan uban ang kamingaw; mas nindot nga mga handumanan sa namatay, nga usahay may sagol nga kataw-anan

(Gibase sa Help for Your Grief, sinulat ni Dr. Arthur Freese, mga panid 23-6.)

[Kahon sa panid 9]

Mga Lakang sa Pagtabang Nimo sa Pagbuntog sa Imong Kaguol

Ang matag usa ka tawo kinahanglang magsulbad sa kaguol sa iyang kaugalingong paagi. Ang bililhong lakang mao ang paglikay sa kanunay nga paghunahuna-sa-kaugalingon ug pagkaluoy-sa-kaugalingon. Ang pila ka sugyot nga gibase sa kasinatian sa naguol nga mga tawo nga giinterbiyo sa Pagmata! mao:

◼ Magpabiling okupado ug ipadayon ang imong naandang trabaho ug kalihokan. Kadtong si kinsa mga Saksi ni Jehova nagpasiugda ilabina sa bili sa pagtambong sa Kristohanong mga tigom ug pagkalangkit sa ministeryo. Daghan ang nagpahayag sa dakong tabang ilang nadawat gikan sa pag-ampo.

◼ Pasagding ang imong kaguol mapadayag sa kaugalingon; ayaw sulayi ang pagluom niana. Kon mas dali ang imong pagkaguol ug paghilak, mas dali kang makalabang sa yugto sa grabeng kaguol.

◼ Ayaw ipalain ang imong kaugalingon; pakighugoy sa mga tawo ug tugoti silang makighugoy kanimo. Kon makatabang kanimo, libreng makigsulti bahin sa imong namatay nga minahal.

◼ Sa dihang posible, maikag sa ubang tawo ug sa ilang mga suliran. Sulayi ang pagtabang sa uban, ug matabangan nimo ang imong kaugalingon.

[Kahon sa panid 10]

Unsay Mahimo sa Uban sa Pagtabang?

Ang mga koresponsal sa Pagmata! mihimog daghang interbiyo uban sa nagbangotang mga ginikanan diha sa nagkalainlaing nasod. Ang mosunod maoy pipila sa mga sugyot nga gihimo sa pagtabang sa naguol nga mga pamilya. Dayag, kinahanglang may pagkamapailin-ilinon sa pagpadapat kanila, depende sa mga pagbati sa nagbangotan.

1. Duawa ang pamilya sa una mismong adlaw, ug dapita sila sa inyong balay. Andami silag pagkaon. Ipadayon ang pagbuhat niini samtang kini gikinahanglan, dili lang sa unang pila ka adlaw.

2. Pasagding ang mga ginikanan ang maghukom kon buot ba nilang tagoan ang mga sinina ug ubang handumanan sa namatayng bata o ipondo kaha sa laing dapit.

3. Kon ipaila sa nagbangotang tawo nga buot niya, hisgoti ang batang namatay pinaagig ngalan. Hinumdomi ang malipayon ug kataw-anang mga bahin sa personalidad ug kinabuhi sa bata. Ayaw paghilom—ang mga ginikanan tingali buot mohisgot sa ilang minahal.

4. Kon halayo kaayo aron sa pagtabang sa personal, pagsulat sa mga sulat nga magadasig ug magahupay. Ayawg likayi ang ulohan bahin sa tawong namatay.

5. Kon angayan, dasiga ang mga ginikanan nga magpabiling aktibo ug ipadayon ang ilang kanhing naandang mga buluhaton. Pagawsa sila sa balay ug pabuhatag mga butang alang sa uban.

[Kahon sa panid 10]

Usa ka Apohang-Babaye Misulat:

“Kay namatyan sa akong minahal nga mga ginikanan, sa usa ka igsoong lalaki, usa ka igsoong babaye, akong debotado tibuok-kinabuhing kauban, higala-trato-bana, ang akong Jim, si kinsa akong nahibalag ug gimahal sa edad 13 anyos, ug sa akong pinanggang gamay pang apong-lalaki si Stuart Jamie—ako makaingong walay kasub-anan, walay kasakit, walay makapasakit nga kaguol, nga mohupong kanako bisan samtang ako nagasulat, ang sama sa pagkamatay sa usa ka bata.”

—Edna Green, Inglaterra, bahin sa pagkamatay sa iyang apong-lalaki, nga nag-edad ug duha ka tuig siyam ka bulan.

[Letrato sa panid 8]

Pinaagi sa dayag nga pagpakig-ambit sa imong kaguol, kamo nagatinabangay sa usag usa sa pag-agwanta