Usa ka Kompiyuter nga Makakita sa Sulod Nimo
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa New Zealand
SA NAGTAN-AW diha sa linginon nga bentana, nakakita ako ug katingalahang talan-awon. Ang putig seninang mga atendant nagbarog libot sa usa ka lalaki nga naghigda sa lamesa. Siya gisulod nga una ang ulo nianang morag higanteng igtatahal ug lapis! Usa ba kini ka mangil-ad nga damgo? Usa ba ka talan-awon gikan sa pelikula bahin sa tinumotumong estorya sa siyensiya? Unsay nagakatahibo?
Ang talan-awon nahitabo sa among lokal nga ospital dinhi sa Dunedin, sa South Island sa New Zealand. Ang dakong igtatahal sa lapis sa pagkamatuod maoy usa ka klase sa moderno-kaayong makinang X-ray nga gitawag CAT scanner. Dili, dili kini mohiling ug mga iring—labing menos dili pa karon. Ang tulo ka letra naghawas alang sa Computerized Axial Tomography. Ang “tomography” nagagikan sa Gregong mga pulong nga nagkahulogang ‘pagsulat ug usa ka hiwa,’ ug maoy ginahimo sa CAT scanner. Kini mokuha ug mga X ray sa “hiwa” kanimo, samag salami, ug “isulat,” o ginarekord, ang makita niini.
Tingali magtuo ka nga ang maluho nga mga makinang X-ray gikaikagan lamang sa mga doktor ug sa mga siyentipiko, apan ang mga tawo dinhi interesado kaayo sa pagbaton ug usa ka CAT scanner kanang klase nga mapalit pinaagi sa publikong suskrisyon. Ang duha ka kasikbit nga mga lalawigan sa Otago ug Southland nakapundo ug kuwarta nga $2 milyones, N.Z., ($1,200,000, U.S.) alang niana, naghawas ug kontribusyon nga kapin sa $6 (N.Z.) gikan sa matag lalaki, babaye, ug bata sa maong lugar. Ang among lokal nga unibersidad ug ang tunghaan sa medisina niini dakog nahimo sa pagpukaw sa kaikag sa publiko sa makina, apan kining maong mga CAT nagdaghan na sa tibuok kalibotan. Tingali dunay usa diha duol kanimo.
Sa Unsang Paagi Kini Nagaobra?
Nakasulay ka na ba sa pagpa-X ray? Kon mao, tingali nakahinumdom ka nga gipatindog o gipahigda diha sa dako lapad nga plaka nga walay lihok. Samtang naghimo niini, ang dili-makitang mga X ray nag-agi sa imong lawas ug nag-ekspos sa potograpikong plaka sa imong likod. Kon makaali ang imong mga bukog, ang kadaghanan sa mga X ray hunongon. Ang ubang mga tisyu ug mga organo, depende sa ilang kabag-on, mopakunhod sa X ray sa nagkalainlaing gidaghanon. Ang resulta maoy usa ka hanap nga larawan sa sulod kanimo, nagpakita sa mga bukog diha sa puti ug ang nagkalainlaing mga tisyu ug mga organo diha sa mga walo ka klase sa abo nga kolor.
Ang daang mga X ray mahimo ra kon ang imong tanang mga bukog ug mga organo nagkatag samag iskaparati sa tindahan, apan, sa pagkatinuod, kini dili ingon niini. Ang uban nasalipdan sa ubang bukog. Sa unsang paagi makuhaan kinig hulagway? Sila dili mahimong ibalhinbalhin samag mga batang lalaki nga nanagtungha nga nagpaposisyon aron sa pagkuhag hulagway sa klase. Busa ang letratista maoy molihok—ang X ray kinahanglang kuhaon gikan sa lain nga anggulo.
Diha sa CAT scanner, ang igtatahal sa lapis nga desinyo naghimo sa mga X ray nga makakuhag hulagway sa tibuok lawas. Duolan sa 700 ka nagkalainlaing mga kuha diha sa kapin sa 250 ka klase sa kolor nga abo ginakuha diha sa usa ka “hiwa” kanimo. Kining mga hulagwaya naghatag ug dugang detalyadong pagtan-aw kon unsay anaa sa sulod nimo nga dili posible niadto.
Unsay Kalabotan sa Kompiyuter?
Bisag katingalahan nga makakuhag daghang hulagway sa X-ray, lahi nga butang ang pagsabot niining tanang mga kuha. Imo bang mahanduraw ang puliking siruhano nga mopauli sa balay human sa lapoy nga adlaw uban ang 700 ka X ray sa imong tiyan, maglaom nga tun-an kini sa tibuok-gabii ug andam sa pag-opera kanimo sa sunod buntag? ‘Imposible,’ tingali moingon ka. ‘Unsaon niya kini sa pag-atubang?’
Kining komplikadong paagi ikatandi sa usa ka nagsiga nga plaslayt diha sa usa ka baso sa bugnawng tubig nga dunay daghang kubo nga mga yelo. Ang kahayag mosihag diha sa baso ug sa yelo ug mohulma diha sa iskren sa likod sa baso. Karon, biyoha ang plaslayt ug ang iskren libot sa baso samtang nagtan-aw sa nag-usab-usab nga hulma sa kahayag ug anino. Sa imong hunahuna imo bang malarawan ang eksaktong porma sa matag kubo nga yelo?
Daw imposible kana nga buluhaton alang kanimo, apan dili alang sa kompiyuter. Ang impormasyong ihatag sa mga X ray makuha sa elektronikong sensors inay sa potograpikong mga plaka. Pinaagi sa mainampingong pagtandi sa mga X ray nga mogula gikan kanimo uban sa mga X ray nga misulod kanimo, makuha sa kompiyuter kon unsay anaa sa sulod nimo sa dihang moagi ang mga X ray. Labaw pa kay sa pag-ila lamang sa mga porma, ang kompiyuter gamhanan kaayo nga kini makaila gani sa mga kalainan gikan sa normal ug nagtibug-ok nga dugo o gikan sa tisyu sa utok ug pluwido. Sa pagkatinuod, kini makakuha ug gamay kaayong nga deperensiya sa kabag-on sa tisyu nga dili makita sa ordinaryong X ray.
Unsay Bentaha Niini Alang Kanimo?
Ang dugang nga detalye nga ikahatag sa CAT scan ang naghimo niini nga popular kaayo sa mga doktor. Hayan ang CAT scan makakita ug gamay humok nga tisyu sa tumor nga dili makita sa ordinaryong X ray—ug sa ingon makaluwas ug kinabuhi. Ang CAT scan popular kaayo sa mga pasyente nga mas gustong “hiwaon” sa elektronikong paagi kay sa paagi sa operasyon. Giwala nila ang delikado kaayong eksperimento nga operasyon, uban ang kahasol ug ang mga komplikasyon niini. Busa, kadtong naglikay niining matanga sa operasyon, sa ingon mangutana sa ilang mga doktor kon mahimo ba kining trabahoa sa CAT scan.
Bisag dili malikayan ang operasyon, ang Cat scan makatabang. Ang tsirman ug propesor sa Department of Radiology sa tunghaan sa medisina sa unibersidad mipunting nga ang CAT scanner mopahimo sa operasyon nga laktod pinaagi sa paghatag sa mga siruhano ug detalyadong impormasyon nianang ilang makita sa sulod kanimo. “Ihatag kini sa scanner kanila diha sa usa ka plaka,” siya miingon, nga usa ka dakong bentaha sa doktor ug sa pasyente.
Hinunoa, ang mga CAT scanner adunay ilang mga limitasyon. Bisag ang CAT scan makakitag daghang mga sakit, sa kasagaran sa sayo nga yugto nga matambalan, kini dili makatambal ug bisan unsa. Samtang ilang gipulihan ang daghang dili-komportable, ug usahay peligroso, eksperimento nga mga paagi, sila dili sa tanang panahon maoy kapuli alang sa operasyon. Dili ka angay moadto sa imong doktor ug mohangyo ug CAT scan sa matag panahong maglabad ang imong ulo. Hinumdomi nga ang tanang mga X ray nagdala ug gamay kaayo apan dakong risgo sa panglawas ug kinahanglang dili himoon nga walay maayong medikal nga mga hinungdan. Sa laing bahin, kon morekomendar ang imong doktor ug CAT scan, magkalipay nga kining katingalahang teknolohiya mabatonan sa pag-alagad kanimo.
[Hulagway sa panid 26]
Gisulod sa CAT scanner
[Credit Line]
Camerique/H. Armstrong Roberts