Mga Batan-on Nangutana . . .
AIDS—Nameligro ba Ako?
ANG magasing Newsweek miingon nga ang pahibalo ‘nakapakurat sa kalibotan.’ Niadtong Nobyembre 7, 1991, gipahibalo sa popular nga magdudula sa T.B. nga si Earvin “Magic” Johnson ang prensa nga siya natakdan sa virus sa AIDS. Human niining makapakurat nga pag-angkon, gihugpaan sa mga tawag sa telepono ang mga hot line nga impormasyon sa AIDS. Ang pipila ka ospital gihugopan sa mga tawong nagpaeksamin alang sa AIDS. Gipamenosan gani sa pipila ka tawo ang ilang mahilayong batasan—sa pagkakaron.
Tingali ang labing apektado niini nga pahibalo mao ang mga batan-on. Matud sa direktor sa mga serbisyo sa panglawas sa usa ka unibersidad: “Dulot nga gibati sa mga estudyante ang mensahe nga kon ‘kini nahitabo kaniya, kini mahimong mahitabo kanako’—sa daklit. . . . Alang sa kadaghanang estudyante, ang nahitabo kang Magic Johnson wala magpasabot nga sila kinahanglang maghimog kausaban sa ilang pamatasan. Sila nagtuo gihapon nga sila ‘dili matakdan niana.’”
Gitagna sa Bibliya nga ang atong mga panahon pagatiman-an sa “mga kamatay,” sa ato pa, kusog nga pagkaylap sa mananakod nga mga sakit. (Lucas 21:11) Ang AIDS tino nga matawag nga usa ka kamatay. Mikabat ug walo ka tuig—gikan sa 1981 ngadto sa 1989—nga unang nadiskobrehan ang unang 100,000 ka kaso sa AIDS sa Tinipong Bansa. Apan mikabat lamang ug duha ka tuig nga gitaho ang ikaduhang 100,000 ka kaso!
Sumala sa U.S. Centers for Disease Control, kining makapabalakang surbi “nagpasiugda sa kusog nga pagdaghan sa epidemya [sa AIDS] sa Tinipong Bansa.” Apan, ang AIDS maoy tibuok yutang epidemya nga nakapahinabog daghang kamatayon ug kagul-anan sa Aprika, Asia, Uropa, ug sa Latin Amerika. Sa pagkatalagsaon, gitawag ni Dr. Marvin Belzer sa Children’s Hospital sa Los Angeles ang AIDS nga “ang labing makahahadlok nga suliran nga sagubangon sa mga batan-on sa katuigang 1990.”
Ang Dili-Mamatikdang Impeksiyon
Apan unsa kining katingad-anang sakit, ug nganong kini hilabihan nga makamatay? Ang mga doktor nagtuo nga mougmad ang AIDS sa dihang ang mikroskopikong partikulo—usa ka virus nga gitawag HIV (Human Immunodeficiency Virus)—moatake sa sapasapa sa dugo. Dihang kini makasulod na didto, sugdan sa virus ang misyon sa pagpangita-ug-pagpatay sa pipila ka selula sa puting dugo sa lawas, ang magtatabang nga T-cells. Kining selulaha nagadula ug usa ka hinungdanong bahin sa pagtabang sa lawas sa pagpakig-away sa sakit. Apan, paluyahon kini sa virus sa AIDS, daoton ang sistema sa imyunidad.
Daghang panahon una ang molabay sa dili pa mobatig nagkasakit ang tawong natakdan. Ang uban walay simtoma sa halos napulo ka tuig. Apan sa ulahi ang samag-trangkaso nga mga simtoma motungha—pagniwang ug pagkawala sa gana sa pagkaon, hilanat, ug kalibang. Samtang ang sistema sa imyunidad magpadayon sa makapukan nga pagkadaot niini, ang biktima daling matakdan sa nagkalainlaing mga impeksiyon—pulmoniya, meningitis, tesis, o pipila ka matang sa kanser—nga gitawag ug oportunista tungod kay pahimuslan niini ang higayon tungod sa pagkadaot sa resistensiya sa biktima.
“Gibati ko kanunay ang sakit,” miingon ang usa ka 20-anyos nga biktima sa AIDS. Natugkan ug mga samad ang iyang colon ug rectum tungod sa sakit. Apan, labaw pa ang ipahinabo sa gulang na nga AIDS kay sa kaalingasa ug kasakit; alang sa kadaghanang biktima, kini magpahinabo ug kamatayon. Sukad sa 1981 ang virus mikaylap na ngadto sa kapin sa usa ka milyong tawo sa Tinipong Bansa lamang. Kapin nag 160,000 ang nangamatay. Gitagna sa mga eksperto nga sa tuig 1995, modoble ang gidaghanon sa mga mangamatay. Sa pagkakaron wala pay nadiskobrehang tambal sa AIDS.
Mga Batan-on Nameligro
Sa pagkakaron, gamayng porsiento lamang sa gikatahong mga kaso sa AIDS—wala moabot ug 1 ka porsiento sa Tinipong Bansa—naglangkit sa mga tin-edyer. Busa, tingali wala ka pay nailhang mga batan-on nga namatay sa sakit. Kini wala magpasabot nga ang mga batan-on wala mameligro! Mga usa sa lima sa tanang mga biktima sa Tinipong Bansa anaa sa ilang panuigong mga 20. Sanglit mokabat ug daghang tuig una pa motungha ang mga simtoma, ang kadaghanan niining mga tawhana malagmit natakdan samtang tin-edyer pa sila. Kon magpadayon ang dagan karon, libolibo pang batan-on ang mahimong mga biktima sa AIDS.
Sumala sa U.S. Centers for Disease Control, ang makamatayng virus magtago “diha sa dugo, sa binhi sa lalaki, ug sa mga pluwido sa kinatawo sa babaye nga naimpeksiyon.” Busa ang HIV mapasa pinaagi sa “pakigsekso—sa kinatawo, sa lubot, o sa baba—uban sa tawong naimpeksiyon.” Ang kinabag-an natakdan sa sakit niining paagiha. Ang AIDS mapasa usab pinaagi sa “paggamit o pagtusok sa dagom o hiringgilya nga gigamit o gamiton sa tawong naimpeksiyon.” Dugang pa, “ang ubang mga tawo natakdan tungod sa mga pagpadugang ug dugo” nga may HIV.—Voluntary HIV Counseling and Testing: Facts, Issues, and Answers.
Busa daghang batan-on ang nameligro. Ang makapabalakang gidaghanon sa mga batan-on (ang uban moingon nga 60 porsiento sa Tinipong Bansa) ang nakasulay sa gidili nga mga droga. Sanglit ang uban niini nga mga droga iindiyeksiyon man, hataas ang risgo sa impeksiyon pinaagi sa nahugawang mga dagom. Sumala sa usa ka surbi sa T.B., 82 porsiento sa hayskol (segundaryong edukasyon) nga mga estudyante nagainom ug alkoholikong mga ilimnon, mga 50 porsiento ang nagahimo niana sa pagkakaron. Dili ka matakdan sa AIDS gikan sa pag-inom ug usa ka botelyang serbesa, apan human nga makainom niana basig madaot ang imong panghukom ug may kalagmitang makigbahin ka sa labing peligrosong batasan sa tanan—ang gidili nga sekso, homoseksuwal o heteroseksuwal.
Sa 1970 wala moabot ug 5 porsiento sa 15-anyos nga batan-ong mga babaye ang nakasulay na sa pagpakigsekso. Sa pagka 1988 ang maong gidaghanon miusbaw ngadto sa kapin sa 25 porsiento. Sa edad 20, ingon sa gipakita usab sa surbi, 75 porsiento sa mga babaye ug 86 porsiento sa mga lalaki sa Tinipong Bansa maoy aktibo sa sekso. Laing makahahadlok nga kaihapan: Halos 1 sa 5 ka tin-edyer nakasulay na sa pagpakigsekso sa kapin sa upat ka kaparis. Oo, dugang ug dugang mga batan-on ang nakigsekso una pa magminyo, ug ginasugdan nila kini nga mas bata.
Ang maong kahimtang sama ka grabe sa ubang kanasoran. Sa mga nasod sa Latin-Amerika, ngadto sa mga tres kuwarto sa mga tin-edyer ang nagapakigsekso una pa magminyo. Sa mga nasod sa Aprika gipili sa daghang lalaki ang mga babayeng tin-edyer ingong kaparis sa sekso sa pagpaningkamot nga dili sila matakdan sa virus sa AIDS. Ang resulta? Midaghan ang mga kaso sa AIDS taliwala sa mga babayeng tin-edyer.
Ang pagkaylap sa AIDS diyutay rag nahimo sa pagsanta niining malaglagong batasan. Palandonga ang usa ka nasod sa Latin-Amerika. Kapin sa 60 porsiento sa “dili minyong mga lalaki nga aktibo sa sekso dunay hataas nga risgo nga matakdan sa virus sa AIDS.” Apan, wala moabot ug 10 porsiento ang mibati nga sila mismo nameligro. Sultihan nila ang ilang kaugalingon: ‘Dili kana mahitabo kanako.’ Apan kining nasora may “usa sa labing daghan sa naimpeksiyon sa HIV sa mga nasod sa Amerika.”—U.S. Centers for Disease Control.
Kini Mahimong Mahitabo!
Gipasiugda sa epidemya sa AIDS ang kamatuoran sa mga pasidaan sa Bibliya nga ang “epekto” sa seksuwal nga imoralidad “maoy sama ka pait sa panyawan.” (Proverbio 5:3-5; 7:21-23) Siyempre, ang gitumong sa Bibliya mao ang espirituwal ug emosyonal nga kadaot. Apan dili makapatingala kanato nga ang seksuwal nga imoralidad adunay daghang makadaot usab nga mga epekto sa lawas.
Busa hinungdanong atubangon sa mga batan-on ang kapeligrohan nga matakdan sa AIDS ug sa ubang mga sakit nga ginapasa sa sekso. Ang tagbaw na sa kaugalingong tinamdan nga ang AIDS ‘dili mahitabo kanako’ makamatay. “Kon ikaw kinse o desisayis o bisag desisyete, desiotso, desinuybe, o bayente, buot mong ipatuo sa imong kaugalingon nga dili ka matakdan,” matud sa usa ka batan-ong lalaki nga ginganlag David. Apan, ang mga kamatuoran nagpakita nga sukwahi. Natakdan si David sa virus sa AIDS sa edad 15.
Nan, sa prangka nga pagkasulti: Kon ikaw nagagamit ug gidili nga mga droga o nagapakigsekso una pa magminyo, ikaw nameligro! Apan, unsay ikasulti bahin sa pangangkon nga ang usa mahimong makigbahin sa “luwas nga sekso”? Aduna bay praktikal nga mga paagi nga mapanalipdan ang usa gikan niini nga epidemya? Hisgotan kining pangutanaha sa among sunod nga artikulo niining seryala.
[Kahon sa panid 18]
Ubang mga Sakit nga Mapasa sa Sekso
Ang AIDS nanguna sa mga ulohan sa balita. Apan, ang The Medical Post nagpasidaan: ‘Ang Canada anaa sa taliwala sa nagkagulang na nga epidemya nga STD [sexually transmitted disease].’ Ang Canada wala mag-inusara. “Tuig-tuig natakdan sa STD ang 2.5 milyon ka tin-edyer sa T.B.,” miingon ang Center for Population Options sa T.B. “Kini nga gidaghanon naghawas labing menos usa sa matag unom ka aktibo sa sekso nga mga tin-edyer ug usa-sa-lima ka kaso sa STD sa nasod.”
Ang sipilis, pananglitan, gituohan kaniadto nga hapit nang mawala, mibalik sa dili pa dugayng katuigan, nga nangangin ug batan-ong mga biktima nga hilabihan ka daghan. Ang gonoria ug chlamydia (ang labing kaylap nga mga STD sa Tinipong Bansa) nakita usab nga sa pagkatalagsaon dili-madutlan sa mga paningkamot sa pagpapha kanila. Ang mga batan-ong nagakahingkod mao ang labing daghan niadtong naimpeksiyon. Ang The New York Times samang nagtaho nga “kusog ang pagsulbong” sa gidaghanon sa mga tin-edyer nga dunay mga kalunggo sa kinatawo. Libolibong batan-on usab adunay virus nga herpes. Sumala sa Science News, “ang mga tawo nga may herpes sa kinatawo dakog kalagmitan nga maimpeksiyon sa [HIV], nga mopahinabog AIDS.”
Ang Center for Population Options nag-ingon: “Samtang ang mga batan-on may hataas nga gidaghanon nga may mga STD kay sa bisan haing grupo sa panuigon, sila wala kaayoy kalagmitan nga makabaton ug medikal nga pag-atiman. Kon pasagdan nga dili-mahiling o matambalan, ang mga STD mopahinabog sakit nga manghubag ang bat-ang, dili makapanganak, pagsabak gawas sa matris, ug kanser sa puwerto sa matris.”
[Mga hulagway sa panid 16, 17]
Ang bisan kinsa nga nagaindyeksiyon sa gidili nga mga droga o nakigbahin sa mahilay nga sekso nameligro nga matakdan sa AIDS