Garing—Pilay Bili Niini?
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA KENYA
Sa usa ka internasyonal nga komperensiya sa Harare, Zimbabwe, sa Hunyo 1997, ang mga delegado gikan sa 138 ka nasod mibotar aron sa pagpagaan sa pito-ka-tuig nga tibuok-yutang pagdili sa negosyo sa garing. Ang desisyon, nga nakab-ot human sa masuk-anong lantugi, nagtugot sa tulo ka nasod sa habagatang Aprika—Botswana, Namibia, ug Zimbabwe—ubos sa kondisyon sa pagbaligyag garing ngadto sa usa ka nasod, ang Hapon. Ang mga hawas gikan sa habagatang Aprika nagmaya sa desisyon, nga nagpatugbaw ug awit. Ang ubang mga delegado nabalaka uban ang kahadlok sa kahulogan unya niini alang sa Aprikanhong elepante.
SA DIHANG si Hannibal mihagit sa kasundalohan sa Roma sa ikatulong siglo W.K.P., siya nagdala ug naglarayng anad nga Aprikanhong mga elepante. Niadtong mga adlawa ang Aprikanhong mga elepante lagmit mokabat ug tinagpulo ka milyon ug nabuhi gikan sa Cape ngadto sa Cairo.
Nausab ang kahimtang. Usa ka tigpaniid miingon: “Ang gagmayng populasyon sa mga tawo taliwala sa mas dagkong populasyon sa mga elepante nausab ngadto sa nagkagagmayng mga populasyon sa mga elepante taliwala sa mas dagkong populasyon sa mga tawo.” Samtang nagkadaghan ang mga tawo, ang pag-ilogay ug yuta nagpahinabog pagkahanaw sa puy-anan sa mga elepante. Ang laing hinungdan nga nagkadiyutay ang mga elepante mao ang pagkatap paingon sa habagatan sa Sahara nga Desyerto.
Apan, mas bug-at pa niining maong mga hinungdan mao ang panginahanglan ug garing. Dili sama sa bukog sa tigre ug sungay sa rhino, ang garing wala malangkit sa bisan unsang sayop nga ideya nga mahimo kining itambal. Bisan pa niana, kini maluho, matahom, malungtaron, ug daling kuliton. Gikan sa karaang kapanahonan, ang garing gikan sa mga tango sa elepante giklasipikar taliwala sa mga butang nga bililhon ug tilinguhaon.
Upat ka gatos ka tuig human kang Hannibal, ang Romanhong Imperyo nagpatay ug daghang elepante sa amihanang Aprika aron sa pagtagbaw sa pangandoy sa garing. Ang maong pangandoy nagpadayon sukad niadto, ilabina sa Kasadpang kalibotan. Sayo niining sigloha, ang panginahanglan misamot—dili tantong gumikan sa mga buhat sa arte ug relihiyosong mga butang sama kaniadto kondili sa paggama ug mga tapoyanan sa piano. Sumala sa librong Battle for the Elephants, sa tuig 1910 lamang, mga 700 ka toneladang garing (naghawas sa 13,000 ka gipamatayng mga elepante) ang gigamit sa paghimog 350,000 ka tapoyanan sa piano sa Tinipong Bansa.
Ang Pagpatuyang sa Pagpangilot
Human sa unang gubat sa kalibotan, ang panginahanglan sa garing mius-os, ang bag-ong mga balaod sa pagtipig ug pagpanalipod sa ihalas nga kahayopan giaprobahan, ug ang mga elepante misugod sa pagdaghan. Apan, sa sayong bahin sa katuigang 1970 ang dinaghang pagpamatay nagsugod na usab. Karon ang panginahanglan sa garing naggikan sa bag-ong nag-uswag nga mga nasod sa Asia.
Niining panahona, duha ka butang ang nagkahulogan ug katalagman alang sa mga elepante sa Aprika. Ang una mao ang pagkadaling mabatonan sa gaan, modernong mga hinagiban. Sa kalit sayon na lang ang pagpamusil dili lamang sa tinagsatagsa ka elepante kondili usab sa enterong panon. Ikaduha, ang dekoryenteng mga galamiton sa pagkulit nagkahulogan nga ang wala-maprosesong garing dali rang mahimong mga butang nga ikabaligya. Kaniadto, ang usa ka Hapones nga tigkulit lagmit nga dangtag usa ka tuig sa pagkulit sa usa ka tango. Apan, ginamit ang dekoryenteng mga galamiton, sa usa lamang ka semana, ang pabrika nga dunay walo ka tawo nga naggamag alahas ug hanko (mga timbre nga popular sa Hapon) makahurot ug mga tango sa 300 ka elepante. Ang nag-uswag nga panginahanglan sa garing nagpasaka sa mga presyo. Siyempre, ang dakong salapi wala moadto sa mga mangingilot kondili sa mga ahente ug mga tigbaligya, nga kadaghanan kanila nahimong hilabihan ka adunahan.
Dako kaayo ang kadaot sa mga elepante. Sulod sa duolan sa duha ka dekada, ang Tanzania nawad-ag 80 porsiyento sa mga elepante niini, kadaghanan gumikan sa mga mangingilot. Ang Kenya nawad-ag 85 porsiyento sa mga elepante niini. Ang Uganda nawad-ag 95 porsiyento. Sa sinugdan, ang mga mangingilot nagpatay lamang sa toro nga mga elepante, tungod kay sila ang dunay kinadagkoang mga tango. Apan samtang nagkadiyutay ang gulanggulang nga mga elepante, ang mga mangingilot nagsugod sa pagpamusil bisan sa mga nati tungod sa ilang gagmayng mga tango. Nianang yugtoa, kapin sa usa ka milyong elepante ang lagmit nga gipamatay tungod sa ilang garing, nga nagpakunhod sa populasyon sa mga elepante sa Aprika ngadto sa 625,000.
Tibuok-Yutang Pagdili
Ang mga paningkamot sa pagkontrolar sa negosyo sa garing ug paghunong sa pagpamatay napakyas pag-ayo. Sa kataposan, sa Oktubre 1989, sa usa ka komperensiya sa Switzerland, ang Convention on International Trade in Endangered Species of Flora and Fauna (CITES) nagdili sa tanang negosyo sa garing taliwala sa membrong mga nasod niini. Ang pagdili gisuportahan ug dakong salapi aron sa pagpanalipod sa mga elepante diha sa pinuy-anan.
Ang pipila nagtagna nga ang pagdili sa garing magpatunghag mas mahal ilegal nga mga presyo ug nga mouswag ang pagpangilot. Ang kaatbang maoy nahitabo. Mius-os ang mga presyo, ug ang kanhing kusog nga halin mihinay. Pananglitan, sa India ang menudong pagbaligyag garing mius-os ug 85 porsiyento, ug kadaghanan sa mga artisano sa garing sa maong nasod kinahanglang mangitag laing trabaho. Ang pagpangilot mikunhod pag-ayo. Sa wala pa ang pagdili, ang mga mangingilot sa Kenya nagpatay ug labing menos 2,000 ka elepante kada tuig. Pagka-1995, ang gidaghanon mius-os sa 35. Dugang pa, ang populasyon sa elepante sa Kenya miuswag gikan sa 19,000 sa 1989 ngadto sa mga 26,000 karon.
Tungod niining maong mga katarongan, ang Environmental Investigation Agency, nga nagbase sa London, nagpasidungog sa pagdili sa negosyo sa garing ingong “usa sa labing dakong kalamposan sa di pa dugayng kasaysayan sa pagtipig ug pagpanalipod.” Apan, dili tanan ang ingon ka madasigon, ilabina sa habagatang Aprika.
Ang mga Elepante sa Habagatang Aprika
Ang mga nasod sa habagatang Aprika adunay kapin sa 200,000 ka elepante, o mga un tersiya sa tibuok populasyon sa Aprikanhong elepante. Kini sa bahin maoy tungod sa epektibong mga polisa sa pagtipig ug pagpanalipod ug sa bahin tungod sa kamatuoran nga kining mga nasora wala adtoa sa armadong puwersa nga nagpatay sa mga panon sa elepante sa Sidlakan ug Sentral nga Aprika.
Apan, samtang nagkadaghan ang populasyon sa elepante, kasagarang adunay panagbangi tali sa mga elepante ug mga tawo nga nagpuyo sa mga banika. Aw, ang usa ka gulanggulang nga elepante dako kaayog kaon ug makahurot hangtod 300 kilos nga tanom sa usa ka adlaw. Kon ang usa ka elepante nagpuyo sa imong kasilinganan, nahibalo ka niini.
Ang Resources Trust sa Aprika, nga nagbase sa Zimbabwe, nag-ingon: “Ang mga elepante gikahadlokan, gidudahan ug gikontrahan sa kadaghanang banikanhon sa Aprika. Sa pipila ka oras, ang mga elepante makadaot sa panginabuhi sa mga tawo pinaagi sa pagkaon sa ilang mga tanom o pagyatak sa ilang mga binuhing hayop hangtod mamatay. Giguba usab nila ang mga balay ug mga tunghaan, mga pasilongan sa baka, mga bungahoy, mga dike sa tubig ug ang dagway sa yuta. Matag adlaw ang lokal nga mga pamantalaan adunay mga taho sa kadaot nga gihimo sa elepante.”
Ang mga nasod sa habagatang Aprika nagpasigarbo sa ilang mga kalamposan sa pagmentinar ug dagkong mga populasyon sa elepante. Apan ang pagtipig ug pagpanalipod maoy mahal, ug wala sila magtuo nga angay silang silotan tungod sa mga suliran sa ubang Aprikanhong mga nasod. Ang gikontrolar nga negosyo sa garing, sila nangatarongan, magamit sa pagsuportar sa pagtipig ug pagpanalipod ug makatabang sa pagbayad sa mga mag-uuma sa banika sa ilang mga alkanse.
Mga Pondo sa Garing
Sa mga nasod diin nagsuroysuroy ang mga elepante, nagtapun-og ang garing. Naggikan kini sa mga elepante nga legal nga gipamatay aron pakubsan ang gidaghanon, gikan sa mga elepante nga nangamatay gumikan sa kinaiyanhong mga hinungdan, ug gikan sa ilegal nga tinipigang garing nga nakompiskar. Unsay gihimo niining maong garing?
Ang Kenya nagsunog sa mga garing niini. Sukad sa Hulyo 1989, ang Kenya publikong nagsunog sa wala-maprosesong garing nga mokantidad ug minilyong dolyares, nga walay direktang bayad gikan sa mga tinubdan sa gawas. Sa 1992, ang Zambia nagsunog usab sa pondo niini sa garing. Tin-aw ang mensahe: Ang Kenya ug Zambia dili gustong moapil sa negosyo sa garing.
Ang ubang mga nasod nagtipig sa ilang mga pondo ingong pamuhonan sa umaabot. Ang TRAFFIC, ang kinadak-ang organisasyon sa kalibotan nga nagbantay sa mga hayop sa kasulopan, nagbanabana nga ang total nga gidaghanon sa garing nga gipondo karon sa mga nasod sa Aprika labing menos maoy 462 ka tonelada, nga nagkantidad ug 46 ka milyong dolyares. Ang Botswana, Namibia, ug Zimbabwe, ang tulo ka nasod nga gitugotan karon sa pagpakignegosyo sa Hapon, nakabaton ug 120 ka toneladang garing. Busa, daghan ang nangutana, ‘Sa usa ka rehiyon diin naglisod ang mga tawo sa panalapi, nganong pasagdan nga maabogan na lamang ang garing diha sa mga bodega? Nganong dili kana ibaligya ug gamiton ang salapi sa pagtipig ug pagpanalipod?’
Nagpabilin ang Kabalaka
Bisan tuod ang pipila ka Aprikanhong nasod nangatarongan nga ang pagpagaan sa pagdili sa garing motabang sa pagtipig ug pagpanalipod sa elepante, ang uban hugot nga nagtuo nga ang bug-os nga pagdili sa pagnegosyo mao lamang ang paagi nga masanta ang bag-ong kasibot sa pagpangilot. Ang mga kabalaka nasentro sa kon unsa ka estrikto nga gikontrolar ang negosyo. Magtagana kaha ang mga sistema sa pagbaligya ug mga lutsanan nga niana legal nga ikabaligya ang gipangilot nga garing? Dugang pa, komosta ang pagpangilot para ipamuhonan sa umaabot? Ang pagpaluag sa pagdili magkahulogan kaha nga ang mga elepante pamatyon ug ang garing tipigan niadtong naglaom nga ang pagdili basig paluagan pa sa umaabot?
Gidugang niining maong mga kabalaka ang kamatuoran nga ang mga pusil mas midaghan sa Aprika sukad masukad. Ang sibil nga mga gubat dinhi nagpahinabo nga makabaton ug awtomatikong mga riple ang mga tawo kinsa, giaghat sa malisod nga kahimtang sa ekonomiya, andam sa paggamit niana aron sa pagpanapi. Si Nehemiah Rotich, direktor sa East African Wildlife Society, misulat: “Samtang ang garing ikabaligya na usab [tungod sa gitugot na usab nga pagnegosyo], walay duhaduha nga kining mga pusila ipunting ngadto sa mga elepante—total mas sayon ang pagpusil sa usa ka elepante diha sa usa ka dakong parke kay sa pagtulis sa usa ka bangko sa siyudad.”
Ang dugang suliran mao nga ang batok-pangilot nga mga paagi dili lamang mahal kondili malisod usab. Ang pagpatrolya sa dagkong mga dapit diin nagsuroysuroy ang mga elepante nagkinahanglag dagko nga kahinguhaan sa salapi. Sa Sidlakang Aprika, kini lisod pangitaon.
Unsay Kaugmaon sa Elepante?
Ang mga sangpotanan sa desisyon nga paluagan ang pagdili sa negosyo sa garing tan-awon pa. Bisan pa niana, bisan pag ang mga butang maayog sangpotanan, ang hulga ngadto sa elepante dili mahanaw. Ang elepante gihulga usab sa nagkadaghang mga tawo nga nagkinahanglag yuta aron umhon ug tungod sa ubang mga rason. Sa habagatang Aprika lamang, ang mga tawo nagpuril, kasagaran aron tikaron, sa kapin sa 850,000 ektarya nga yuta matag tuig—usa ka dapit nga katunga sa gidak-on sa Israel. Samtang ang populasyon sa mga tawo nagkadako, ang gagmayng mga populasyon sa mga elepante tinong magkagamay pa.
Ang magasing World Watch nag-ingon: “Adunay usa ka punto diin ang tanang nagtuon sa suliran nagkauyon: ang Aprikanhong elepante nag-atubang ug malisod nga kaugmaon. Ang krisis sa puy-anan [tungod sa nagdaghang mga tawo] magpasabot unya nga daghang elepante ang maahat pagkamatay, sa usa ka paagi o sa lain. Kon dili sila patyon pinaagi sa lisensiyadong pagpangayam o sa legal nga pagpamatay aron kunhoran ang gidaghanon—o patyon sa mga mangingilot—kalit nga mokunhod ang populasyon sa elepante gumikan sa pagkalunos.”
Kining dulom nga palaaboton wala magtagad sa mga panglantaw ni sa katuyoan sa Maglalalang sa elepante, si Jehova nga Diyos. Ang kahangawa sa Diyos alang sa mga linalang nga iyang gihimo dayag gikan sa mga pulong ni Jesu-Kristo, kinsa miingon: “Ang lima ka goryon ginabaligya sa duha ka sensilyong gamayg bili, dili ba? Bisan pa niana walay usa kanila nga mahikalimtan atubangan sa Diyos.” (Lucas 12:6) Kon dili kalimtan sa Diyos ang usa ka gamayng goryon, kita makatino nga dili niya pasagdan ang kahimtang sa dakong elepante.
[Kahon sa panid 16]
Bahin sa Garing
“Ang garing sa walay duhaduha maoy usa ka matahom nga substansiya. Kana adunay kaamag ug kainit nga dili sama sa bisan unsang materyal nga gigamit sa pagdayandayan o sa pagkulit. Apan kanunay nakong gibati nga ang mga tawo malimot nga ang garing maoy sungo sa usa ka elepante. Ang pulong garing wala malangkit diha sa atong hunahuna sa ideya sa usa ka elepante. Ang usa mokiling sa paggrupo niana kauban sa jade, teak, bantolinaw, amber, bisan sa bulawan ug plata, apan adunay dakong kalainan: Ang ubang materyales wala maggikan sa usa ka hayop; ang usa ka tango nga garing maoy laing klase sa igpapahit nga ngipon. Sa dihang kuptan sa usa ang matahom nga pulseras nga garing o ang usa ka matahom nga kinulit, kinahanglang pasangkaron niya ang pagsabot aron maamgohan nga kanang maong piraso sa garing naggikan sa usa ka elepante nga kanhi naglakawlakaw nga naggamit sa tango niini aron sa pagkaon, pagkalot, pagdugkal, pagdula ug pagpakig-away, ug dugang pa nga ang elepante kinahanglang patyon aron kanang maong piraso sa garing maanaa sa iyang kamot.”—Elephant Memories, ni Cynthia Moss.
[Kahon sa panid 19]
Mahitungod sa mga Elepante
Ang mga elepante hilabihan ka kusgan, ug kon sila masuko, mokurog ang yuta. Ang usa ka elepante makasakmit kanimo pinaagi sa simod niini ug makaitsa kanimo sa ibabaw nga samag bato. Bisan pa niana, ang usa ka elepante makahapuhap kanimo pinaagi sa simod niini o hinayhinayng makakuhag pagkaon gikan sa imong kamot. Ang mga elepante intelihente, komplikado, ug kataw-anan. Nagpasundayag sila ug kusganong pagkamaunongon sa pamilya ug mag-atiman sa mga samad sa usag usa, nga magbantay sa ilang masakiton, ug maguol sa kamatayon sa usa ka membro sa pamilya. Bisan tuod dili-manumbaling sa patayng lawas sa ubang mga hayop, ilang mailhan ang mga bukog sa ubang mga elepante ug molihok pinaagi sa pagkatagkatag o paglubong niana.
[Mga hulagway sa panid 18]
Duha ka nasod ang nanagsunog sa ilang garing; ang uban nagtipig sa ilang mga pondo ingong puhonan