ANTIOQUIA
1. Ang siyudad sa Antioquia sa Sirya gitukod ni Seleucus I (Nicator) wala madugay human siya ug si Heneral Cassander ug Lysimachus nakadaog sa mahukmanong gubat sa Ipsus didto sa Frigia sa Asia Minor niadtong 301 W.K.P. Iyang gipili kining lugara tungod sa mga bentaha niini sa militaryong paagi ug ginganlan kini sumala sa ngalan sa iyang amahan nga si Antiochus. Sa dapit nga gitawag karon ug Antakya sa Turkey, ang Antioquia gitukod diha sa H nga kiliran sa malawigan nga Suba sa Orontes diha sa gilikoan niini nga mga 32 km (20 mi) gikan sa Dagat Mediteranyo. Maayo kaayo ang nahimutangan niini kay dali niining madominar ang negosyo sa tibuok AK sa Sirya nga moagi sa mga ruta tali sa Suba sa Euprates ug sa Dagat Mediteranyo. Kini nahimo dayong sentro sa komersiyo, ug ang paggama niinig luho nga kagamitan nagdalag kauswagan ug bahandi niining dako nga siyudad. Ingong dunggoanan alang sa Antioquia, gitukod usab ni Seleucus ang siyudad sa Seleucia diha sa daplin sa baybayon nga ginganlan kini sumala sa iyang ngalan. Sa wala pa siya patya niadtong 281 W.K.P., gibalhin niya ang sentro sa iyang pangagamhanan gikan sa Babilonya ngadto sa iyang bag-ong kaulohan sa Sirya, ang Antioquia, diin ang Seleucid nga dinastiya sa mga hari nagpadayon sa paggahom hangtod sa 64 W.K.P., sa dihang si Heneral Pompey sa Roma naghimo sa Sirya nga usa ka Romanhong lalawigan. Gawas nga ang Antioquia nahimong kaulohan sa Romanhong lalawigan sa Sirya, kini nahimo usab nga ikatulong kinadak-ang siyudad sa imperyo, sunod sa Roma ug Alejandria.
Ang pagkatukod sa siyudad gisundog sa plano sa Alejandria, nga may nagsanga nga dagkong mga dalan nga may mga portiko, nga naghatag ug makapadaning katahom sa naglibot nga mga tinukod. Gitawag kining “Ang Rayna sa Sidlakan,” “Ang Matahom nga Antioquia,” “Ang Ikatulong Kaulohan sa Imperyo sa Roma,” ug maoy talagsaon tungod sa regular nga sistema sa mga suga diha sa dalan. Bisan pa niining panggawas nga katahom ug kapuliki, kini nakabaton sa reputasyon ingong dunot sa moral tungod sa mahugawng mga buhat sa malaw-ayng mga rituwal sa ngalan sa relihiyon. Si Juvenal nag-ingon nga ‘ang Suba sa Orontes miagos ngadto sa Suba sa Tiber nga tungod niana gipabahaan ang Roma sa patuotuo ug imoralidad sa Sidlakan.’—Juvenal and Persius, Satire III, 62-65.
Mga Paghisgot Diha sa Bibliya ug ang Ulahing Kasaysayan. Gitala ni Josephus nga gidasig sa mga Seleucid ang mga Hudiyo nga mopuyo sa Antioquia ug hatagan silag bug-os nga mga katungod sa pagkalungsoranon, nga tungod niana makatukod sila ug usa ka dakong populasyon sa mga Hudiyo. Ang unang paghisgot sa Antioquia diha sa Bibliya maoy labot kang Nicolas nga taga-Antioquia, kinsa nahimong Kristohanon human mahimong kinabig ngadto sa Hudiyohanong relihiyon. (Buh 6:5) Ang buluhaton sa mga Kristohanon didto nagsugod sa dihang ang pipila sa mga tinun-an natibulaag hangtod sa Antioquia tungod sa kasakitan nga nahitabo human sa kamatayon ni Esteban. (Buh 11:19, 20) Sa dihang ang kongregasyon sa Jerusalem nakadungog nga daghang nagsultig-Grego nga katawhan nahimong mga magtutuo, ilang gipadala si Bernabe hangtod sa Antioquia, ug sa dihang iyang nakita nga milambo ang interes didto, iyang gikuyog si Pablo gikan sa Tarso aron motabang. (Buh 11:21-26) Silang duha mipuyo didto ug usa ka tuig nga nagtudlo sa katawhan, ug human niadto si Pablo naghimo sa Antioquia nga paulianan sa iyang misyonaryong mga panaw. Pinaagi sa pagtultol sa Diyos, didto sa Antioquia nga ang mga tinun-an unang gitawag nga “mga Kristohanon.” (Buh 11:26) Ang pagkamahinatagon sa kongregasyon gipahayag sa dihang nagpadala silag hinabang (Buh 11:29) pinaagi kang Pablo ug Bernabe ngadto sa nagamandong lawas sa Jerusalem niadtong mga 46 K.P. Kini gihimo atol sa dakong gutom nga nahitabo sa panahon ni Claudio, sumala sa gitagna ni Agabo. (Buh 11:27, 28) Sa dihang nakabalik na sila sa Antioquia, ang balaang espiritu nagsugo nga si Pablo ug Bernabe itudlo sa linaing buluhaton, busa sila gipadala panahon sa unang misyonaryong panaw ni Pablo niadtong mga 47-48 K.P. Sa wala pa siya magsugod sa iyang ikaduhang misyonaryong panaw ug samtang siya didto pa sa Antioquia, ang suliran labot sa pagtuli sa mga Hentil mitungha niadtong mga 49 K.P. ug ang desisyon sa nagamandong lawas sa Jerusalem gihatod ni Pablo ug Bernabe ngadto sa kongregasyon sa Antioquia. (Buh 15:13-35) Ang ikaduhang misyonaryong panaw ni Pablo niadtong mga 49-52 K.P. nagsugod ug natapos usab didto sa Antioquia, ug dinhi usab gitul-id ni Pablo si Pedro tungod sa iyang gipakitang pagpihig tali sa mga Hudiyo ug sa mga Hentil.—Gal 2:11, 12.
2. Ang Antioquia sa Pisidia gitukod usab ni Seleucus I (Nicator) ug ginganlan agig pagpasidungog sa iyang amahan nga si Antiochus. Ang mga kagun-oban sa maong siyudad nahimutang duol sa Yalvac sa modernong Turkey. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 748) Nahimutang kini sa utlanan sa Frigia ug Pisidia ug busa mahimong isipon nga bahin sa bisan hain niining duha ka lalawigan sa lainlain nga panahon. Busa, ang Gregong geograpo nga si Strabo naghisgot niini ingong usa ka siyudad nga sakop sa Frigia dapit sa Pisidia (Geography, 12, VIII, 13, 14), apan sumala sa giingon sa Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary (1936, p. 51), “ang kadaghanan sa mga magsusulat naghisgot niini ingong sakop sa Pisidia” sama sa giingon ni Lucas. Kini nga identipikasyon nagpalahi niini gikan sa Antioquia sa Sirya. (Tan-awa ang PISIDIA.) Tungod sa nahimutangan niini, ang Antioquia sa Pisidia nahimong bahin sa ruta sa negosyo tali sa Cilicia ug Efeso ug gipuy-an sa nagsagol nga populasyon nga naglakip sa daghang Hudiyo, nga nakatukod ug sinagoga didto. Kini maoy usa ka siyudad nga nagsultig Grego ug bug-os naimpluwensiyahan sa Helenismo. Si Pablo kaduha nakaduaw niini uban ni Bernabe sa iyang unang panaw sa pag-ebanghelyo niadtong mga 47-48 K.P. ug nagwali diha sa sinagoga, nga nakakaplag ug dakong interes. (Buh 13:14; 14:19-23) Apan, kay nangabugho tungod sa panon sa katawhan nga mitambong, ang pipila ka Hudiyo nagsiba sa pangunang mga lalaki ug babaye sa siyudad ug nag-abog kang Pablo ug Bernabe ngadto sa gawas.—Buh 13:45, 50; 2Ti 3:11.