BUKOG

Ang bukog gilangkoban sa buhing mga tisyu nga nagsilbing usa ka malig-ong gambalay diha sa mga lawas sa mga buhing linalang nga may dugokan. Komplikado kaayo ang pagkagama niini, gani kini dili bug-os masabtan sa mga siyentipiko sanglit ang tawo “gitagik” o gimugna nga adunay kalabera nga gilangkoban ug kapin sa 200 ka bukog ug sa nagkonektar nga mga ugat niini. (Job 10:11; Ecc 11:5) Libra por libra, ang bukog mas lig-on pa kay sa puthaw, ug kini ikatandi sa semento nga may kabilya. Sa pagkatinuod, sa paghubit sa “Behemot,” si Jehova miingon: “Ang iyang mga bukog maoy mga tubo nga tumbaga; ang iyang lig-ong mga bukog ingon sa sinalsal nga mga puthawng olisi.” (Job 40:​15, 18) Ang kahubitan haom kaayo sa hippopotamus, diin ang mga bukog sa mugbo, kusganon nga mga tiil ug bus-ok nga mga dapidapi niini nagsuportar sa hilabihan kabug-at nga lawas niini nga motimbang ug 2,300 ngadto sa 3,600 kg (5,000 ngadto sa 8,000 lb).

Ang komon nga Hebreohanong pulong alang sa “bukog” maoy ʽeʹtsem (Gen 2:23); ang laing pulong nga samag kahulogan mao ang geʹrem. (Pr 25:15) Ang o·steʹon mao ang Gregong termino alang niini.​—Ju 19:36.

Si Eva, ang unang babaye, gihimo gikan sa usa ka gusok nga gikuha gikan kang Adan. Haom kini tungod kay ang mga bukog mao ang pundasyon sa lawas, bug-os gilangkoban sa buhing mga selula, ug mao ang mga tiggamag mga selula sa dugo. Sa pagkatinuod si Adan makaingon labot kang Eva: “Kini sa kataposan bukog sa akong mga bukog ug unod sa akong unod.” Siya mao gayod ang kinadul-ang paryente ni Adan. (Gen 2:​22, 23) Ang samang ekspresyon gigamit sa makadaghan diha sa Kasulatan sa pagtumong sa suod nga paryente.​—Gen 29:14; Huk 9:2; 2Sa 5:1; 19:12; 1Cr 11:1.

Makapalig-on sa Pagtuo nga mga Pamatuod. Nasayod si Jose nga dangtan pa ug panahon sa dili pa ang Diyos magdala sa Israel pagula sa Ehipto ug magpapuyo kanila sa Canaan. Tungod sa pagtuo, ingong pamatuod ngadto sa Israel, siya nagsugo nga dad-on ang iyang mga bukog inigpanggula sa Israel. (Gen 50:25; Heb 11:22) Gihinumdoman kini sa Israel, ug kini nga sugo gituman ni Moises sa dihang gidala niya ang Israel pagula sa Ehipto. (Ex 13:19) Ang mga bukog ni Jose sa kataposan gilubong didto sa Sekem sa luna sa yuta nga gipalit ni Jacob.​—Jos 24:32.

Ang usa ka milagro nga nahitabo nga naglangkit kang Eliseo (nahitabo human sa iyang kamatayon) mao ang dihadiha nga pagkabanhaw sa usa ka tawo kansang patayng lawas gilabay ngadto sa lubnganan ni Eliseo ug midapat sa iyang mga bukog. Kini maoy pamatuod nga ang gahom sa Diyos, dili kang Eliseo, ang nagpahinabo sa mga milagro nga gibuhat ni Eliseo, ug kini maoy usa ka gamhanang pamatuod o usa ka garantiya sa Diyos bahin sa pagkatinuod sa iyang matinumanong manalagna.​—2Ha 13:​20, 21.

Human sa pagkabanhaw ni Jesus siya nagpakita ngadto sa pipila sa iyang mga tinun-an, kinsa nagtuo nga sila nakakita ug usa ka espiritu. Sa pagpasalig kanila si Jesus miingon: “Hikapa ako ug tan-awa, tungod kay ang usa ka espiritu walay unod ug mga bukog ingon sa inyong nakita nga ania kanako.” (Luc 24:39) Tungod kay si Jesus wala mag-ingon nga siya maoy unod ug dugo, ang pipila nakaingon nga siya adunay usa ka “espirituhanong” lawas nga unod ug mga bukog nga walay dugo. Walay pasukaranan kini nga argumento, kay ang mga tinun-an nakakita nga siya may mga bukog ug unod, apan walay migawas nga dugo gikan sa iyang lawas aron kini iyang ikapakita kanila. Sa ingon si Jesus nagtaganag pamatuod pinaagi sa baba sa 11 ka apostoles ug sa uban nga nagkatigom uban kanila niadtong higayona nga siya sa pagkatinuod nabanhaw ug nga ang mga tinun-an wala matamataha sa pagmantala sa iyang pagkabanhaw.

Kahugawan. Ubos sa Balaod nga gihatag pinaagi kang Moises, ang usa ka tawo mamahimong mahugaw sa relihiyosong paagi sulod sa pito ka adlaw kon siya makahikap ug patayng lawas, bukog sa tawo, o lubnganan. (Num 19:16) Si Haring Josias nakigbatok sa bakak nga pagsimba ug iyang gipuno sa mga bukog sa tawo ang mga dapit nga didto kanhi ang sagradong mga poste sa paganong pagsimba ug iyang gisunog diha sa mga halaran ang mga bukog nga gikan sa mga lubnganan, sa ingon naghimo sa mga halaran nga mahugaw ug dili angayan nga gamiton sa pagsimba.​—2Ha 23:​14, 16, 19; 2Cr 34:5.

Mahulagwayong Paggamit. Sa dihang naghisgot bahin sa mga bukog, gipasiugda sa Bibliya ang pagkahinungdanon niini sa literal nga paagi alang sa pisikal nga panglawas sa usa ka tawo ug sa mahulagwayong paagi alang sa iyang espirituwal nga panglawas. Ang mga bukog mao ang nagasuportar nga gambalay sa sulod sa lawas, ug tungod niana gigamit kini sa Bibliya sa mahulagwayong paagi sa paglarawan sa pagkatawo sa usa, ilabina kon kini naapektohan sa dulot nga mga pagbati ug mga emosyon. Busa, ang kabukogan sa nahadlok nga tawo giingong ‘napuno sa kalisang.’ (Job 4:14) Ang kabukogan sa usa ka tawo mahimong mangurog gumikan sa hilabihang kaguol o ‘manginit gumikan sa kauga’ tungod sa balatian. (Jer 23:9; Job 30:30) Ang pagkahadlok kang Jehova maoy ‘pangpalagsik sa mga bukog.’ (Pr 3:8) Ang usa ka maayong taho giingon nga “makapatambok sa kabukogan” o makapuno sa kabukogan ug utok sa bukog, buot ingnon, magpalagsik sa tibuok lawas. (Pr 15:30) “Ang kahimut-anan nga mga pulong maoy . . . makapaayo sa kabukogan.” (Pr 16:24) Sa laing bahin, ang negatibong mga emosyon makadaot sa lawas sa usa ka tawo. “Ang masulub-on nga espiritu makapauga sa kabukogan.” (Pr 17:22) Ang asawa nga nagabuhat nga makauulaw giingon nga alang sa iyang bana siya maoy “maingon sa pagkadunot sa iyang mga bukog.” (Pr 12:4) Ang paghambin ug pangabugho sa uban makadaot usab sa usa ka tawo sa pisikal ug sa espirituwal nga paagi, ug busa “ang pangabugho maoy pagkadunot sa kabukogan.”​—Pr 14:30.

Tungod sa malig-ong pagkagama sa mga bukog, ang Proverbio 25:15 nag-ingon labot sa gahom sa pailob ug sa malulotong mga pulong aron sa pagbuntog sa grabe, kusganon nga pagsupak: “Pinaagi sa pagpailob ang komandante malukmay, ug ang malumo nga dila makabali ug bukog.”

Matagnaong Paggamit. Sa pagsugod sa Paskuwa, si Jehova nagsugo nga ang nating karnero (o kanding) aslon nga tibuok ug “kinahanglan nga walay bukog niini nga inyong balion.” (Ex 12:46) Natuman kini kang Jesu-Kristo, “ang Kordero sa Diyos,” nga mao ang gilandongan sa halad sa Paskuwa. (Ju 1:29; 1Co 5:7) Si Jesus namatay diha sa estaka sa pagsakit. Miabot ang mga sundalo aron sa pagbali sa mga bitiis sa mga tawong gilansang niadtong adlawa, nga maoy kostumbre aron mapadali ang pagkamatay. Ilang gibali ang mga bitiis sa duha ka mamumuhat ug daotan. Apan, kay ilang nakita nga si Jesus patay na, wala na nila balia ang iyang mga bitiis, apan usa kanila ang miduslak sa iyang kilid pinaagig bangkaw.​—Ju 19:31-36; Sal 34:20.

Didto sa Babilonya, si Jehova naghatag kang Ezequiel ug usa ka panan-awon nga diha niana iyang gipakasama ang Israel sa uga nga mga bukog nga nahimutang sa usa ka patag sa walog. Sa panan-awon, sama sa gitagna ni Ezequiel ngadto sa mga bukog, kini milagrosong natigom, ug ang unod mitungha diha niini. Dayon siya mitagna ngadto sa hangin, ug kini naghatag ug gininhawa ngadto sa ilang mga lawas mao nga sila mibarog ingong usa ka dakong panon sa kasundalohan. Gipatin-aw ni Jehova nga ang panan-awon gipadapat ngadto sa Israel kinsa, ingong mga destiyero sa Babilonya, maoy ingon sa mga tawo kansang paglaom nahanaw. (Eze 37:1-11) Sa samang paagi, ang hari sa Asirya, nga nagdala sa napulo-ka-tribong gingharian ngadto sa pagkadestiyero, ug si Nabucodonosor nga hari sa Babilonya, nga nagbihag sa Juda, gipakasama ni Jeremias ngadto sa mga leyon nga nagkuniskunis sa katawhan sa Diyos ug nagkitkit sa ilang mga bukog. (Jer 50:17) Ang Diyos nagtugot niini tungod sa pag-apostata sa Israel. Apan sila pagahinumdoman ni Jehova ug ibutang diha kanila ang iyang espiritu, nga magpabuhi ug magpabaskog kanila ug magdala kanila pagbalik aron papuy-on didto sa Yutang Saad.​—Eze 37:12-14.

Human malaglag ni Jehova si Gog ug ang iyang panon sa kasundalohan nga miatake sa katawhan ni Jehova, aduna unyay padayon nga buluhaton “sulod sa pito ka bulan” sa pagtimaan sa mga dapit sa mga bukog sa panon ni Gog ug sa paglubong kanila, aron mahinloan ang yuta gikan sa tanang kahugawan.​—Eze 39:14-16.

Sa paghisgot sa utok sa bukog, si Jehova mahulagwayong naghubit sa dagayang mga panalangin nga iyang ipahinabo ngadto sa iyang katawhan sa dihang iyang papason ang kamatayon, nga nag-ingon nga siya maghikay alang kanila ug usa ka bangkete sa “mantikaon kaayo nga pagkaon nga puno sa utok sa bukog.”​—Isa 25:6; tan-awa usab ang UYOK, UTOK SA BUKOG.