CRETA, CRETANHON

Ang ikalimang kinadak-ang pulo sa Mediteranyo, ug ang mga molupyo niini. Ang pulo may gitas-on nga mga 250 km (155 mi) ug may gilapdon nga tali sa 13 ngadto sa 56 km (8 ngadto sa 35 mi). Ang Creta nahimutang sa habagatang tumoy sa Dagat Aegean nga mga 100 km (62 mi) sa HS sa Gresya. Ang kabukiran, nga ang pipila naputos sa niyebe sulod sa pipila ka panahon sa tuig, maoy nag-okupar sa tibuok luna sa hiktin nga pulo. Duol sa sentro sa Creta nahimutang ang Bukid sa Ida nga may gihabogon nga 2,456 m (8,058 p) ibabaw sa lebel sa dagat. Ang kabaybayonan sa A adunay maayong mga dunggoanan, apan ang kabaybayonan sa H mas tul-id ug sa dakong bahin niini ang kabukiran maoy titip kaayo sa dagat. Busa, ang kabaybayonan sa H wala kaayoy maayong mga dapit nga kadunggoan, ingon sa gipakita sa asoy sa panaw ni Pablo ngadto sa Roma, nga pagahisgotan unya.

Ang Creta giila sa kadaghanan nga mao ang “Captor” nga gihisgotan sa Hebreohanong Kasulatan, ug busa mao ang dapit nga gikan niini milalin ang mga Filistehanon ngadto sa Canaan. (Jer 47:4; Am 9:7) Ang ubang mga eskolar naglangkit usab sa “mga Keretnon” uban sa mga Cretanhon; ang mabasa sa Gregong Septuagint maoy “mga Cretanhon” inay nga “mga Keretnon” sa Ezequiel 25:15-17 ug Sofonias 2:5-7. (Tan-awa ang KERETNON.) Kon dawaton nga ang Captor mao ang Creta, nga mopatim-awng makataronganon, nan ang unang mga molupyo sa pulo maoy mga kaliwat ni Mizraim, kansang ngalan diha sa Bibliya nagtumong sa Ehipto.​—Gen 10:​13, 14.

Ang sibilisasyon nga namugna sa mga Cretanhon maoy lahi kaayo gikan niadtong sa Mesopotamia ug Ehipto apan parehong nabantog. Ang Cretanhong relihiyon nagpasiugda sa kababayen-an, nga may usa ka inahang diyosa nga pinasidunggan kaayo. Sama sa ubang relihiyon nga nagpasiugda sa pertilidad, ang halas makita kanunay diha sa mga larawan sa diyosa, gikuptan niya kini o kaha mibilikis kini sa iyang lawas. Ang usa ka gamayng bathala nga lalaki maoy iya kanunayng kauban, tingali diha sa inahan-anak nga relasyon nga sagad makita niining matanga sa kulto. Didto sa Knossos nakaplagan ang usa ka krus nga marmol, nga gigamit usab ingong usa ka karaang simbolo sa sekso. Ang karaang sibilisasyon nahanaw na sa naghinapos ang kataposang mga siglo sa ikaduhang milenyo. Sulod sa unang milenyo W.K.P. ang Creta sa kataposan nailalom sa Gregong pagmando. Sa ikaduhang siglo W.K.P. ang pulo nahimong sentro ug tagoanan sa mga pirata nga manulis sa mga barko nga maglawigan sa Mediteranyo. Dayon, niadtong 67 W.K.P. gisakop ni Pompey ang Creta, ug gihimo kining usa ka Romanhong lalawigan lakip ang Cirene sa Amihanang Aprika.

Buluhaton ni Pablo Didto. Lakip niadtong didto sa Jerusalem sa Pentekostes 33 K.P. mao ang Cretanhong mga Hudiyo o mga kinabig. (Buh 2:​5, 11) Tingali tungod niini, nakaabot ang Kristiyanidad sa Creta.

Si apostol Pablo, sa iyang pagpaingon sa Roma aron husayon, miagi sa Creta sakay sa usa ka barko nga nagkarga ug mga lugas gikan sa Alejandria, sa mga tinghunlak sa tuig 58 K.P. Ang barko, nga may 276 ka tawong sakay, ‘milawig nga salipod sa Creta,’ nga ubay sa habagatang kiliran sa pulo, ang kiliran nga salipod sa hangin, diin ang barko protektado sa kusog nga hanging kanaway sa amihan. Gikan sa Salmone sa S nga baybayon sa Creta, ang barko hinayng milawig pakasadpan hangtod nga nakaabot kini sa Maayong mga Dunggoanan, usa ka gamayng luok nga mapondohan diha sa H nga baybayon sa dili pa kini kalit nga moliko paingon sa A. Dinhi, sukwahi sa gitambag ni Pablo, mihukom sila nga sulayan nga makaabot sa Fenice, laing dunggoanan nga mga 65 km (40 mi) sa unahan pa sa baybayon. Milibot sa Cape Littinos (Matala), ang barko “namaybay” sa dihang ang unos nga naggikan sa SAS, nga kalit nga mihuros gikan sa kabukiran, mihapak sa barko, nga nagpakiling ug nagpadpad niini. Gikan dinhi ang barko kusog nga gianod ngadto sa pulo sa Cauda, mga 65 km (40 mi) gikan sa Maayong mga Dunggoanan.​—Buh 27:6-16, 37, 38.

Ang pamatuod mao nga, human sa iyang duha ka tuig nga pagkabilanggo sa Roma, si Pablo miduaw sa Creta ug nakigbahin sa Kristohanong buluhaton didto sa panahon sa kataposang yugto sa iyang ministeryo. Sa dihang mibiya, iyang gitudlo si Tito nga magpabilin sa Creta aron sa pagtul-id sa mga kahimtang diha sa mga kongregasyon, nga magtudlo ug mga ansiyano “sa matag siyudad.” (Tit 1:5) Sa ulahi, sa dihang naghisgot sa mga problema sa kongregasyon diha sa sulat ngadto kang Tito, gikutlo ni Pablo ang mga pulong sa usa ka Cretanhong manalagna sa pag-ingon nga “ang mga Cretanhon kanunay gayong bakakon, nagapangdaot nga mapintas nga mga mananap, mga ulitan nga tapolan.” (Tit 1:10-12) Kining mga pulonga giisip nga naggikan kang Epimenides, usa ka Cretanhong magbabalak sa ikaunom nga siglo W.K.P. Kini nga panglantaw labot sa karaang mga Cretanhon maoy panglantaw usab sa mga Grego, nga taliwala kanila ang ngalang Cretanhon nagtumong usab sa pagkabakakon.