NO, NO-AMON
[gikan sa Ehiptohanon, nga nagkahulogang “Siyudad ni Amon [usa ka diyos sa Ehipto]”].
Usa ka prominenteng siyudad ug sa usa ka panahon nahimong kaulohan sa Ehipto, nga nahimutang sa isigkatampi sa suba sa ibabaw nga Nilo nga mga 530 km (330 mi) sa H sa Cairo. Nailhan kini sa mga Grego ingong Thebes, ang ngalan nga kasagarang gigamit karong adlawa.
Ang pipila ka eskolar sa miagi nagtuo nga ang Hebreohanong “No” maoy sayop nga hubad sa Ehiptohanong ngalan. (Jer 46:25) Apan, si Propesor T. O. Lambdin nagpatin-aw nga ang “bag-ong mga pagsusi sa Ehipto-Coptiko nga paagi sa paglitok nagpaila nga tingali husto ang Hebreohanong espeling ug kaamgid sa unang Ehiptohanong linitokan . . . Nahimong mas komplikado ang suliran tungod kay ang mga ekspertong nagtuon sa karaang mga butang sa Ehipto dili makatino kon unsay eksaktong pagbasa sa konsonante niining Ehiptohanong pulong.”—The Interpreter’s Dictionary of the Bible, giedit ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 4, pp. 615, 616.
Sa karaang Ehiptohanong mga teksto ang siyudad gitawag nga “ang Siyudad ni Amon.” Tungod kay kini nahimong ang pangunang sentro sa pagsimba sa diyos nga si Amon, nga gikan sa usa ka gamayng bathala nahimong ang pangulong diyos sa nasod, nga katumbas sa diyos sa mga Grego nga si Zeus (Jupiter). (Tan-awa ang AMON Num. 4.) Dinhi ang mga paraon nagtukod ug dagkong mga monyumento ug mga templo, nga nagkobre ug dakong luna sa S nga tampi sa Nilo (sa Karnak ug Luxor), lakip sa ubang halangdong mga templo ug sa usa ka dakong lubnganan diha sa K nga tampi. Ang templo ni Amon sa Karnak giisip nga mao ang kinadak-ang estruktura nga mga haligi nga natukod sukad, nga ang pipila sa dagkong mga haligi niini misukod ug mga 3.5 m (12 p) ang diyametro.
Nahimong Kaulohan sa Ehipto. Ilabina sa yugto nga gitawag ug “Bag-ong Gingharian o Imperyo: Mga Dinastiya 18-20,” ang Thebes nabantog pag-ayo ug nahimong kaulohan sa Ehipto. Ang gilay-on niini gikan sa dagat ug sa yuta nga nagdugtong sa Asia nagsilbing maayong proteksiyon gikan niini nga mga dapit. Lagmit nga tungod kay huyang kaayo ug nawad-an nag kredibilidad ang kagamhanan sa Ubos nga Ehipto human sa Pagpanggula sa mga Israelinhon, gipahimuslan sa mga sakop sa harianong banay sa Ibabaw nga Ehipto ang kahimtang ug sila na ang nagmando. Bisan pa niana, dunay ebidensiya nga gihimo ang dakong pag-organisar pag-usab niining panahona.
Sentro sa pagkasaserdote. Bisan sa dihang ang pangagamhanan gibalhin sa ubang mga dapit, ang No-amon (Thebes) nagpadayon nga usa ka bahandianon ug prominenteng siyudad, ang sentro sa gamhanang mga saserdote ni Amon, kansang pangulong saserdote may ranggo nga sunod kang Paraon sa gahom ug bahandi. Apan sa ikapitong siglo W.K.P., ang pagpanakop sa Asirya mikaylap ngadto sa Ehipto sa panahon sa pagmando sa Asiryanhon nga si Haring Esar-hadon. Ang iyang anak nga lalaki ug manununod nga si Ashurbanipal nagpadayon sa pagpanakop, nga nakaabot sa Thebes ug bug-os nga giagawan ang siyudad. Dayag nga mao kini nga pagkapukan ang gihisgotan sa manalagnang si Nahum sa dihang nagpasidaan sa Nineve, ang kaulohan sa Asirya, bahin sa usa ka kalaglagan nga sama niana kagrabe. (Nah 3:7-10) Wala mosaler ang mga depensa sa No-amon, nga miabot latas sa dalan gikan sa Palestina ug hangtod sa Nilo, ug ang mga bahandi gikan sa iyang komersiyo ug sa relihiyosong mga templo nahimong ganti sa mang-aagaw nga mga Asiryanhon.
Gilaglag. Bisan pa niana, sa hinapos ang ikapitong siglo o sa sayong bahin sa ikaunom nga siglo, ang No-amon nakabaton pag-usab sa pagkaprominente. Gitagna ni Jeremias ug Ezequiel ang paghukom ni Jehova nga Diyos batok sa pangulong diyos sa Ehipto nga si Amon sa No, ug kang Paraon ug sa tanang diyos sa Ehipto, nga ang maong paghukom moabot pinaagi sa kamot sa Babilonyanhon nga si Haring Nabucodonosor. (Jer 46:25, 26; Eze 30:10, 14, 15) Ang magmamando sa Persia nga si Cambyses nagpahamtang ug laing grabe nga kalaglagan sa No-amon niadtong 525 W.K.P., ug ang siyudad padayong nagkahuyang, ug sa kataposan bug-os nga gilaglag sa mga Romano ubos ni Gaius Cornelius Gallus tungod kay miapil kini sa usa ka pag-alsa batok sa pagmando sa Roma (30/29 W.K.P.). Karong adlawa gagmayng mga balangay na lamang ang makaplagan palibot sa dagkong mga kagun-oban sa mga templo sa inutil nga mga diyos sa No.