Daghag-Gamit nga Lana sa Olibo
MATINGALA ka ba kon masayran nimo nga ang lana sa olibo usa ka duga sa bunga? Kon ikaw nagpuyo sa usa ka nasod sa Mediteranyo, dili ka matingala. Ngani, gibanabana nga sa 800 ka milyon nga kahoyng olibo nga gitanom sa kalibotan, mga 98 porsiento anaa sa rehiyon sa Mediteranyo. Dinhi, ang lana sa olibo nakadulag hinungdanong papel diha sa mga kinabuhi sa tawo sulod sa kaliboan ka tuig.
Sa yanong termino, ang olibo maoy bunga sa usa ka evergreen, ug ang lana sa olibo sa kadaghanan mapuga gikan sa olibo. Tungod sa iyang hinay nga pagtubo, ang kahoyng olibo mahimong abtag napulo ka tuig o kapin pa una mamungag maayo. Pagkatapos niana, ang kahoy mamunga sulod sa gatosan ka tuig. Gikaingon nga may mga kahoyng olibo sa Palestina nga kapin nag usa ka libo ka tuig!
Ang paggama ug lana sa olibo magsugod pinaagi sa pagdugmok sa mga olibo ilalom sa galingang-bato. Ang pagdugmok mopatunghag pasta nga gipailalom sa hydraulic presses aron pugaon ang duga. Hinuon dili kini ordinaryong duga sa bunga. Sa pagkatinuod kana sambog sa tubig ug lana. Pagkatapos kuhaa ang tubig, ang lana gradohan, tagoon, ug isulod sa botelya aron konsumohon.
Iyang mga Gamit sa Karaang Panahon
Ang kadaghanan sa gamit sa lana sa olibo maoy ilabinang dayag sa karaang kalibotan. Sa Ehipto, pananglitan, ang lana sa olibo gigamit ingong padanglog sa pagtulod sa bug-at nga mga materyales sa pagpanukod. Ingong dugang sa pagkapangunang pagkaon, ang lana sa olibo gigamit ingong hiso ug ingong sugnod sa Tungang Sidlakan.
Sumala sa ubay-ubayng asoy sa Bibliya, ang lana sa olibo, sinambogan ug diyutayng pahumot, gigamit ingong haplas sa panit. Kana usab sa masabog ihaplas sa panit ingong panalipod gikan sa adlaw ug pagkatapos sa pagkaligo. (Ruth 3:3) Ang paghiso sa ulo sa bisita pinaagig lana giisip nga buhat sa kamaabiabihon. (Lucas 7:44-46) Ang lana gigamit usab sa panambal kay kana gigamit sa paghupay sa kahapdos sa mga pangos ug mga samad. (Isaias 1:6; Lucas 10:33, 34) Ug ang lana sa olibo maoy lagmit sangkap nga gigamit sa pag-andam sa patay nga ilubong.—Marcos 14:8; Lucas 23:56.
Sa dihang gisugo ni Jehova si Moises sa pag-andam sa “balaang igdidihog nga lana,” unsang matanga sa lana ang iyang gisugo taliwala sa mga sangkap? Oo, ang kinalunsayang lana sa olibo! Pinaagi niana gidihogan usab ni Moises ang balongbalong, iyang lamesa ug lingkoranan, ang balaang mga kopa, ug bisan ang arka sa pakigtugon. Si Aaron ug ang iyang mga anak nga lalaki gidihogan pinaagi niining lanaha sa pagbalaan kanila ingong mga saserdote alang kang Jehova. (Exodo 30:22-30; Levitico 8:10-12) Sa susama, ang mga hari sa Israel gidihogan pinaagi sa lana sa olibo nga gibubo sa ilang mga ulo.—1 Samuel 10:1; 1 Hari 1:39.
Unsay sagad itubil ingong sugnod sa karaang mga lampara? Makaplagan nimo ang tubag sa Exodo 27:20. Sa makausa pa, kadto mao ang daghag-gamit nga lana sa olibo! Sa templo ni Jehova, may napulo ka dagkong lamparahan nga bulawan nga gisugnoran sa kinatas-ag kalidad nga lana sa olibo. Ang lana usab gigamit may kalabotan sa mga paghalad sa lugas maingon usab sa “kanunay nga halad-nga-sinunog” alang kang Jehova.—Exodo 29:40, 42.
Ang lana sa olibo giisip nga usa ka bililhong butang nga kana gani gigamit ni Solomon ingong bahin sa bayad kang Haring Hiram sa Tiro alang sa mga materyal nga igtutukod sa templo. (1 Hari 5:10, 11) Giila karong adlawa ingong usa ka daghag-enerhiya nga pagkaon ug usa sa labing mahilis nga mga tambok, ang lana sa olibo usab gigamit ingong pangunang bahin sa pagkaon sa mga Israelinhon.
Sa Modernong Panahon
Karong adlawa ang lana sa olibo daghag gamit sama kaniadto. Ang mga produkto sa lana sa olibo naglakip sa mga kosmetiko, sabon, tambal, ug bisan panapton. Apan ang lana sa gihapon gigamit sa kinadak-an ingong pagkaon. Bisan tuod ang iyang pagkapopular sa Uropa ug sa Tungang Sidlakan walay katupong, ning ulahing mga katuigan kana usab himalitan gayod sa ubang mga yuta.
Pananglitan, sumala sa Consumer Reports, ang halin sa lana sa olibo sa Tinipong Bansa “kapin pang midoble tali sa 1985 ug 1990.” Ngano? Usa ka katarongan mao nga ang lana sa olibo gikaingon nga maayong tinubdan sa bitamina E. Ang ubay-ubayng mga pagtuon ning bag-o pa nakapadayag usab nga ang pagkaon sa monounsaturated nga mga tambok diha sa lana sa olibo tingali makaayo sa kasingkasing nga walay negatibong epekto. Ang laing pagtuon nangangkon nga ang lana sa olibo mahimong makapaubos sa presyon sa dugo ug makapakunhod sa asukal sa dugo.
Ang pila ka eksperto nagrekomendar sa daghag-tambok nga pagkaon pinasikad sa monounsaturates sama sa makita diha sa lana sa olibo. Ang Consumer Reports nag-ingon nga ang maong rekomendasyon “nagpahinabog kaukyab ug publikong kaikag, tungod kay ang ideya nga bisan unsang taas-tambok nga pagkaon mahimong makaayo sa kasingkasing maoy hapit nutrisyonal nga kabakakan. Ang monounsaturates sa wala madugay nakabaton ug dugang pagtagad sa mantalaan, ug ang halin sa lana sa olibo midako.”
Kini bang mga pangangkon gidawat sa kadaghanan? Morag may diyutayng pagsupak sa pangangkon nga ang monounsaturated nga mga tambok nga makaplagan sa olibo, avocado, ug pila ka lisohong pagkaon maoy mas makaayo nga pilion alang sa panglawas kay sa polyunsaturated ug saturated nga mga tambok nga makaplagan sa ubang pagkaon. Hinuon, ang pila ka mga eksperto mibati nga ang ubang mga pangangkon morag naghinobra ra. Pananglitan, ang Consumer Reports nagsaysay: “Ang pila ka panganunsiyo nanghambog nga ang ‘medikal nga siyensiya nagpamatuod nga ang lana sa olibo makapakunhod sa kolesterol, presyon sa dugo ug asukal sa dugo.’ Apan sa mga pulong sa usa ka tigdukiduki, si Dr. Margo Denke, . . . ang mga kalainan sa presyon sa dugo ug asukal sa dugo gamay ra kaayo nga ‘dili kaayo hinungdanon sa pagtambal.’”
Usa ka pundok sa mga tigdukiduki naghatag ning tambaga: “Ang tanang lana sa olibo, ‘tin-aw’ o dili, maoy 100 porsiento nga tambok ug naundan sa mga 125 ka kaloriya matag kutsara. Tungod lamang nianang katarongana, kana makadula lang ug limitadong papel diha sa makaayo-sa-panglawas nga pagkaon. Ang lagmit nga mga kaayohan sa panglawas nga ihatag sa lana sa olibo nagagikan lamang sa iyang gamit ingong usa ka hulip sa butter, margarina, ug ubang mga lana sa utanon—ug bisan kanang mga kaayohana gipasobrahan.” May maayong katarongan ang International Olive Oil Council sa pagpatik niining pasidaana: “Sa dili ka pa mahinayak sa kadasig ug modugang ug galon-galong lana sa olibo sa imong pagkaon, usa ka pasidaan. Ang pagkaon ug daghang lana sa olibo tingali mohatag kanimog maayong panglawas, apan dili magpasabot nga moniwang ka.”
Karong adlawa, sama niadtong karaang mga panahon, ang pagkamakasaranganon maoy yawi sa pagkalipay sa dihang hisgotan ang pagkaon ug ubang mga gasa gikan kang Jehova. Nga naa kini sa hunahuna, kaha kon ikaw nagpuyo sa rehiyon sa Mediteranyo o bisan diin, tagamtama ang kalipay ug mga kaayohan sa lana sa olibo!
[Kahon/Hulagway sa panid 26]
Mga Grado sa Lana sa Olibo
○ Labing lunsay: Ang labing hataas nga grado sa lana sa olibo. Gipuga gikan sa mga olibo nga hataas ug kalidad nga wala gamiti ug patunaw. Sa subsob gitawag nga “pinuga sa tugnaw” tungod kay kana gipuga sa temperatura sa kuwarto. Kana may ubos kaayong lunlon oleic acid. Kining tambok nga acid makadaot sa lami sa lana sa olibo. Ang labing lunsay nga lana sa olibo nagatanyag sa labing daghang kadaiyahan sa kalami ug kahumot.
○ Lunsay: Nabatonan sa samang paagi sa labing lunsay nga lana sa olibo, apan kini may dako nga sukod sa lunlon oleic acid.
○ Lana sa olibo: Ang pila sa “pinuga sa tugnaw” nga lana wala isipa nga makaon tungod sa iyang unod nga acid o dili maayong lami, bulok, o baho. Ang mga manggagama magdalisay niining lanaha pinaagi sa paggamit ug patunaw. Ang mga patunaw pagakuhaon unya pinaagi sa kainit. Kini mosangpot sa hapit walay bulok ug walay lami nga lana. Unya kining lanaha isambog sa taas-ug-kalidad lunsay nga lana sa olibo. Kaniadto kana gibaligya ingong “puro nga lana sa olibo,” apan ang termino wala na gamita sukad sa 1991. Karon gitawag kana sa yanong “lana sa olibo.”
○ Pomace nga lana sa olibo: Ang pomace maoy linugdang nga mahibilin pagkatapos makuha sa mekanikal ug pisikal nga palakaw ang lana ug ang tubig gikan sa mga olibo. Ang dugang mga lana makuha gikan sa pomace pinaagi sa paggamit sa mga patunaw. Unya kining lanaha dalisayon ug sambogan sa taas ug kalidad ulay nga lana sa olibo.
○ Tin-aw nga lana sa olibo: Dili kini usa ka grado sa lana. Sa yano kini gidalisay nga lana sa olibo nga gisambogan sa diyutayng lunsay nga lana sa olibo. Ang terminong “tin-aw” walay kalabotan sa tambok diha sa lana, kay tanang lana sa olibo maoy 100 porsiento nga tambok. Inay hinuon, kana mopunting sa kaubos sa iyang bulok, kahumot, ug lami.
[Kahon sa panid 27]
Nasayod ka ba nga . . . ?
○ Ang preskong mga olibo may oleuropein, usa ka mapait nga substansiya nga magpahimo kanila nga dili makaon hangtod nga sila maproseso sa usa ka paagi. Ang Natural History nga magasin nagsaysay nga sa dili pa kaonon ang mga olibo, sila “mahimong puston sa asin; sila mahimong humolan sa inasinang tubig; sila mahimong humolan sa daghang adlaw nga ang tubig ilisan sa makadaghang beses; mahimo usab sila nga ibulad sa adlaw.” Ugaling, dili kinahanglanon kining mga prosesoha kon ang mga olibo pagapigaon alang sa lana.
○ Dili tanang lana sa olibo may samang lami. May daghang kadaiyahan sa kinaiyang lami, bulok, ug kahumot. Sumala sa International Olive Oil Council, “ang mga batid sa timplada sa linangkob magklasipikar sa lami sa lana sa olibo ingong dili isog (maayo kaayo, kasarangan o ‘morag-butter’); morag-bunga (isog, mas laming olibo); ug bungahon (lana nga bug-os lami nga olibo).”
○ Sa dihang ang lana sa olibo isulod sa repri-herador, molubog kini ug moespeso. Dili kini ilhanan sa kapan-os; motin-aw kinig dali sa normal nga temperatura sa kuwarto. Sa pagkatinuod, ang lana sa olibo matago sulod sa mga bulan nga dili isulod sa repriherador.