Pag-alima sa Malinawong Pachyderm
“TAN-AWA lang kanang matahom nga mga nati! Pagkaanindot! Buot mong ingnon nga kanang laki nga elepante nga nagpaingon kanato, nga ginganlag Lanka, pito ka bulan pa lang? Ug kanang maulawon nga baye nga atua didto, si Kanchana, walo pa ka bulan? Ug silang tanan nga nagkabad sa pagpaingon sa kakahoyan nga nanuybo ang tuskig bata pa nga balhibo sa tibuok nilang lawas, unsay ilang gihimo? Aw, dili ikahibulong, panahon na diay sa pagpakaon kanila! Pakaonon mo sila lima ka beses sa usa ka adlaw ug hatagan sila ug pito ka botelya sa gatas sa matag panahon, ang matag botelya ba adunay sulod nga usa ka litro? Oy, 35 litros kana! Dili ikatingala nga ang matag usa motimbang ug duolan sa 90 ka kilogramo, bisag pipila pa lamang ka bulan ang edad!”
Kami ania sa Pinnawela Elephant Orphanage nga duolan sa 85 kilometros gikan sa Colombo, ang pangunang siyudad sa Sri Lanka. Sa dihang may makit-ang nati nga elepante nga gibiyaan o nasamdan sa kasulopan, dalhon sila sa sagopanan ug alimahon hangtod nga mohingkod. Duolan sa 15 ka nati nga mga elepante ang atua didto sa dihang mibisita kami. Kasagaran itipon sila sa hingkod na nga mga elepante ug nakatag diha sa dako kaayong luna sa kakahoyan, apan sa panahon sa pagpakaon ang mga nati panawgon alang sa ilang rasyon nga gatas. Kining mga ilo dili mag-usik ug panahon sa pag-adto didto ug makakitag usa o upat ka nag-alagad nga naghulat nga may mga botelya nga puno sa gatas.
Ilang bilikison ang ilang mga sungo pataas, pangangahon ug dako ang ilang mga baba, ug magpanglad-ok sila taman sa ginhawa samtang ituwad sa nag-alagad ang botelya ug magyabo. Wala nay panahon sa pagbutang sa mga tsupon diha niining mga botelyaha! Ang gatas moagas ug usahay mayabo diha sa mga kilid sa ilang baba. Ang usa nga mas dako kay sa uban, gikadenahan diha sa poste aron kahatagan ang mas gagmay ug higayon. Nasuko kaayo niini nga “paglain,” mipalingpaling siya, gipataas ang iyang sungo, ug gipuno ang hangin sa iyang mga piliik sa pagprotesta. Inigkabusog na sa mga nati, punsisokan ka, sandigan ka nila, likosan pa ang imong tiil sa ilang sungo nga nagpakuha sa imong pagtagad.
Ang Dulang Kaligoanan sa Elepante
Sa pagkahapon, panahon na sa pagkaligo. Ang tanang mga elepante, gamay ug dako, dalhon ngadto sa tunga sa milya nga tampi sa Maha Oya River. Mabaw kini nga suba ug lapad kaayo nga may dagko patag nga mga bato nga nanggim-aw sa tubig. Dihay tulo o upat ka babaye nga naglaba sa ilang mga besti didto, gipalopalo kini sa mga bato aron matangtang ang buling, unya giladlad kini aron mauga. Gikan sa halayo daw matahom nga mga kobre-kama kining tan-awon nga nagkatag sa ibabaw sa mga bato. Nalinyahan sa baga kaayong lasang ang halayong tampi sa Maha Oya. Kadto nakapatahom kaayo sa talan-awon ug dakong dulang nga kaligoanan sa mga elepante.
Wala silay giusikang panahon, mitaak dayon sila, ang mga nati ang nag-una. Apan, ang tanan nagpanuko sa pag-ubog. Busa sabligan sila sa nag-alagad ug tubig ug gidumbol sila sa taas nga mga tukon. Busa naaghat, milusbog ang mga elepante sa tubig aron makapabugnaw. Ang uban sa mga dagko nagpatidlom nga ang tumoy lang sa ilang sungo ang migim-aw nga nagsilbing mga tubo sa pagginhawa. Init kadtong adlawa, ug tingali ang tubig nakapapresko sa ilang baga nga mga panit—ang ilang ngalang pachyderm nagkahulogang “bagag-panit.”
Si Gg. Bradley Fernando, ang direktor sa zoo sa nasod, mao ang nagdumala sa sagopanan. Iyang gipadayag sa Pagmata! ang katuyoan sa zoo: “Sa sinugdan, gusto lang namong mabuhi kining nati nga mga elepante. Apan sa ulahi, nakaplano kami sa pagtukod ug tigpasanay nga panon.”
Apan unsa ang posibleng kaaway sa malinawong pachyderm sa Asia? Bisag mas gamay kay sa iyang Aprikanhong ig-agaw, ang hingkod nga elepante sa Sri Lanka motimbang gihapog upat ka tonelada o sobra pa ug may gitas-ong 3 metros diha sa abaga. Ang taas nga gitas-on lamang igo nang makapasibog sa pangunang mga manunukob. Ang leopardo sa Sri Lanka, sama sa mga liyon ug tigre sa ubang mga nasod, naghatag sa hingkod na nga elepante ug luwas kaayo nga distansiya.
Busa kinsa ang posibleng kaaway? Ang tawo. Ang elepante nagkinahanglag yuta; ang tawo nagkinahanglag yuta; ang tawo ang makakuha sa yuta. Ug ang mga elepante sa Sri Lanka nagaatubang ug pagkapuo. Sa labing menos, mao kanay paglantaw sa magasing Asiaweek:
“Giisip sa karaang mga hari sa Sri Lanka nga usa ka balaang katungdanan ang pagpanalipod sa mga hayop sa kasulopan. Sila nagpakanaog ug mga balaod—tingali ang unang mga balaod sa konserbasyon sa kalibotan—sa pagtukod ug mga dalangpanan diha sa palibot sa dakong mga pundohanan sa irigasyon nga ilang nahimo. Ang pagpangayam gitugot ug gihimo sa ubang mga dapit, apan ang mga elepante wala gayod pangayama alang sa pagkaon o alang sa isport. Ug ang mga hari lamang ang may gahom sa pagpadakop sa hayop ug bansayon alang sa harianon ug relihiyosong mga prosesyon o gamiton ingong mga hayop nga luwanan. Sa panahon sa kolonyal nga pagmando, kanang tanan nausab. Ang mga elepante maoy gipakahamiling hayop nga pangayamon.”
Ang Sibilisasyon Naghatag Suliran
Niadtong unang mga adlaw ang mga elepante wala gayod pangayama alang sa isport, apan sa dihang miabot ang sibilisasyon sa Kasadpan—ug uban niana ang mga magdudula—nausab ang mga butang. Unsay ikasulti bahin sa tigpangayam ug elepante? Ang librong Sketches of the Natural History of Ceylon, ni J. Emerson Tennent, miingon: “Usa ka opisyal, si Komandante Rogers, nakapatay ug kapin sa 1400; lain pa, si Kapitan Gallwey, nabantog nga nakapatay ug kapin sa katunga nianang gidaghanona; si Komandante Skinner, ang Komisyonado sa mga Dalan, nakapatay halos sa samang gidaghanon; ug kadtong dili kaayo ambisyoso nagsunod sa layolayo nga distansiya.”
Si Tennent dugang miingon nga ang kolonyal nga kagamhanan mitanyag ug ganting salapi sa matag elepanteng mapatay—sila giisip nga mga peste. Sa milabay nga pipila ka tuig, 5,500 ang nangayo ug mga ganti. Si Tennent mihinapos: “Ang walay hunong nga pagpatay sa mga elepante sa mga magdudula sa Ceylon [karon Sri Lanka] mopatim-aw nga nadala lamang sa impluwensiya sa kaisipan sa paglaglag, sanglit ang patayng lawas wala man gamita sa bisan unsang mapuslanong katuyoan, apan gipasagdang madugta ug nga nagpabaho sa hangin sa lasang.” Ang garing dili suliran sa Sri Lanka, kay “walay usa ka elepante diha sa usa ka gatos nga adunay mga bangkil diha sa Ceylon, ug ang pipila nga adunay bangkil mga laki.”
Mibalik ang Asiaweek sa iyang asoy kon sa unsang paagi dili maayo ang kahimtang sa elepante sulod ug sukad sa kolonyal nga panahon: “Ang ilang lasang nga kinutohan, wala na protektahi sa balaod sa hari, gihawanan ang lasang alang sa plantasyon sa tsa. Niadtong 1800 tingali dunay 50,000 ka elepante diha sa isla. Sa miaging 1900 dihay 12,000. Karong adlawa, bisan human sa 50 ka tuig sa istriktong mga balaod sa pag-amping, ang populasyon wala makaabot ug 3,000.” Wala magtuo ang Asiaweek nga ang garing mao ang dakong hinungdan sa pagpamatay, bisan pag ibutang ta ang gidaghanon sa mga elepante nga may mga bangkil nga 1 diha sa 20 imbes 1 diha sa 100. Unya gikutlo niini ang tinuod nga katarongan sa katalagman sa mga elepante sa Sri Lanka: “Ang tinuod nga hulga mao ang walay hunong nga panginahanglan sa tawo ug yuta. Samtang dugang ug dugang yuta anam-anam nga ginatikad sa palibot sa mga utlanan sa ilang kinaiyanhong puloy-anan, ang mga elepante sa Sri Lanka nagaatubang ug pagkapuo.”
Yala National Park
Si Dr. Ranjen Fernando, presidente sa Wildlife and Nature Protection Society sa Sri Lanka, mikomento ngadto sa Pagmata!: “Sa dakong bahin tungod sa mga paningkamot sa among katilingban, ang unang dapit alang sa pag-amping sa hayop sa kasulopan gitukod ingong lasang nga kinutohan sa Yala niadtong 1898. Niadtong 1938 ang Yala nahimong among unang parke sa nasod, ug ang uban padayon nga nadugang. Among gilantaw kining mga parkeha nga usa ka bahandi sa nasod ug nagatinguha nga ipapadayon kini ingong panalipod sa among tanang hamiling mga hayop sa kasulopan.”
Kami may iskedyol sa pag-adto sa Yala National Park, ug ang paghisgot ni Fernando niana nakadugang lamang hinoon sa among kaikag. Among gipasalamatan ang mga nag-alagad sa Pinnawela Elephant Orphanage sa mga kaayo ug mga pag-abiabi nga gipakita kanamo, mibabay kami sa mga ilo ug sa hingkod nga elepante nga nalingaw gihapon sa ilang pagkaligo sa Maha Oya (ambot kon nakamatikod sila), ug mipaingon sa Yala National Park.
Nagpalabay kami ug tulo ka gabii didto diha sa usa ka bunggalo sa daplin sa baybayon. Gisuroy kami sa tiggiya sa sakyanan aron makakita sa mga hayop—dili ka tugotang mogawas sa sakyanan. Nakakita kamig osa, baboyng ihalas, daghang dagkong mga halo, daghang matahom nga mga langgam. Gibukhad sa usa ka peacock ang iyang matahom nga ikog ug misayaw sa pagdanig kaparis, ang mga salag sa weaverbird nagbitay sa mga kahoy, ug ang pinintalang mga stork madanihon kaayo sa ilang daw harianong katahom. Nabalo kami nga wala makakitag mga leopardo, bisan pag atua sila didto. Ugaling, nakakita kamig mga panon sa among daang mga higalang mga elepante sa Asia. Daw malinawon silang tan-awon ug kontento sa ilang gipanalipdang yuta nga parke.
Ang elepante nagkinahanglan ug dakong lugar. Ug uban sa pagbuto sa tawhanong populasyon, ang yutang tikaronon dugang nagakanihit ug pinangita. Ang mga tig-amping nagpahayag ug nagdugang nga kabalaka kon hangtod kanus-a ang panaad sa kagamhanan sa pagluwas sa elepante magpabiling malig-on. Panahon ray mag-igo.—Sinulat sa membrong magsusulat sa “Pagmata!”
[Mga hulagway sa panid 15]
Sa panahon sa pagkaligo ang mga elepante ulog-ulogan sa pag-ubog sa tubig, diin ilang gamiton ang ilang mga sungo ingong mga tubo sa pagginhawa
[Mga hulagway sa panid 16, 17]
Ang nati nga mga elepante nga nailo sa kasulopan gialima hangtod modako sa Pinnawela