Ang Mediteranyo—Nasirhang Dagat nga Dunay Bukas nga mga Samad

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA GRESYA

Kapin sa usa ka libo ka patayng mga lumod ang gibanlas diha sa kabaybayonan gikan sa Gresya paingon sa Morocco, makahilong mga red tide sa Aegean, minilyon ka tonelada sa daw-sip-on nga bulabula diha sa Adriatiko, mga pawikan ug mga poka nga nag-ungaw sa pagkapuo, mga luna sa tubig nga sa bug-os walay kinabuhi. Unsay nagakahitabo sa Mediteranyo? Kini ba gitakda sa usa ka kaugmaon sa polusyon ug kalaglagan?

“ANG labing karaan nga talan-awon sa kalibotan nga gipahaom sa tawhanong kinaiyahan.” Mao kana ang paghubit sa zoologo nga si David Attenborough sa Mediteranyo ug sa kabaybayonan niini. Kay nagtaganag kaagian ngadto sa tulo ka kontinente, kining dagata nagdulag yawing papel sa pagtungha ug pagkapukan sa Ehipto, Gresya, ug Roma. Mao kini ang tugkanan nga gikan niini ang kadaghanan sa kultura ug sibilisasyon karon naugmad. Apan, ang di pa dugayng mga dekada sa sobrang kaugmaran, pagsulbong sa turismo, sobrang pagpangisda, ug polusyon nagpahinabog krisis sa Mediteranyo. Ang nabalakang mga siyentipiko ug naapektohang mga nasod nagdali sa pagpangitag mga solusyon, nga duna lamay gamayng kalamposan hangtod karon.

Ang Mediteranyo maoy kinadak-ang interyor nga dagat sa kalibotan. Ang 46,000 kilometros nga baybayon niini, nga usa ka kinaiyanhong utlanan nga giambitan sa 20 ka nasod, gipuy-an sa kapin sa 160 ka milyong tawo, usa ka gidaghanon nga gibanabanang modoble pag-abot sa tuig 2025. Tungod kay mas init ug mas parat kay sa Atlantiko, nga maoy pangunang tinubdan sa katubigan niini, ang Mediteranyo halos walay balod. Sanglit ang katubigan niini ginabag-o lamang halos matag 80 o 90 ka tuig, kini usab daling maapektohan sa polusyon. “Bisag unsay ilabay diha sa Mediteranyo magpabilin dinha sa taas nga panahon,” matod sa National Geographic.

Pagdagsang sa mga Turista

Ang nabulad-sa-adlaw nga mga baybayon, matahom nga talan-awon, tradisyonal nga pagkamaabiabihon sa mga taga-Mediteranyo, ug dagayang kasaysayan naghimo sa tibuok dapit nga usa ka popular kaayong bakasyonang lugar. Kada tuig, 100 ka milyong lokal nga mga hingaligog dagat ug langyaw nga mga turista ang moduaw didto, ug kini nga gidaghanon gidahom nga motulo ka pilo sulod sa 25 ka tuig. Kini ba nga balod sa katawhan sa usa ka bahin maoy kapasanginlan sa pagkadaot sa ilang adtoanan panahon sa ting-init? Susiha ang mga kamatuoran.

Kining dakong panon sa nagdagsang nga mga tawo nagdalag mga basura nga dili maarangan sa pagdumala sa mga nasod sa Mediteranyo. Mga 80 porsiyento sa hugaw nga ilang ipatungha—kapin sa 500 milyones ka tonelada matag tuig—mosangko sa dagat nga dili gayod maproseso! Ang kadaghanan niini nga mga turista moabot sa mamalang panahon, nga nakaamot sa paghugaw sa limitado nang daan nga mga kahinguhaan sa tubig sa maong dapit. Ang nahugawang tubig, sa baylo, makapameligro sa panglawas. Ang pagkaligo diha sa pipila ka bahin sa Mediteranyo makapahinabog mga impeksiyon sa dalunggan, ilong, ug tutonlan, dugang pa sa mga sakit sama sa hepatitis ug suka-kalibang ug panalagsang mga kaso sa kolera.

Bisan pa niana, ang ekonomiya sa daghang kayutaan sa Mediteranyo nagdepende sa turismo. Nga naghisgot bahin sa maong mga nasod, si Michel Batisse, kanhing luyoluyong direktor-heneral sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, nag-ingon: “Ang ilang bugtong nga kahinguhaan mao ang turismo, apan nagdepende kana sa baybayon nga dili madaot sa way-pugong nga pagpanukod nga gitukmod sa pagpangitag dihadihang ganansiya.”

Daghang Nagaagi nga Dagkong Barko sa Aseite

Ang Mediteranyo maoy pangunang ruta sa transportasyon tali sa Tungang Sidlakan ug Uropa, nga mosangpot sa pag-agi sa daghang dagkong barko sa aseite. Kapin sa 20 porsiyento sa aseite sa kalibotan ang molawig niini. Ang sukod sa biya nga aseite nga mayabo diha sa Mediteranyo kada tuig gibanabana nga 17 ka pilo sa sukod nga nayabo sa Exxon Valdez sa Alaska niadtong 1989. Tali sa 1980 ug 1995, 14 ka pagkayabo sa aseite gikan sa dagkong barko ang nahitabo sa Mediteranyo, ug kada tuig, mokabat ug usa ka milyon ka tonelada sa krudo ang ilabay gikan sa mga barko, kasagaran tungod kay ang mga dunggoanan kulang sa mga pasilidad sa pagkolektag biya nga mga aseite o sa paghinlo sa dagkong mga barko sa aseite.

Mas daotan pa, lalom ang tubig nga moagay pagawas sa Mediteranyo paingon sa Atlantiko subay sa Strait of Gibraltar. Sanglit molutaw ang aseite, mawad-an ang dagat sa mas lalom, mas hinlo nga tubig niini apan may kiling nga ibilin ang natigom nga aseite diha sa ibabaw. “Ang food chain sa Mediteranyo may lama na karon sa polusyon sa aseite,” matod ni Colette Serruya, kanhing direktor sa Institute of Oceanography sa Israel. “Bahin na kini sa tisyu sa atong isda ug mga kinhason.” Sa 1990 ang United Nations Environment Program (UNEP) nagtaho nga 93 porsiyento sa mga kinhasong gikan sa Mediteranyo adunay mas daghang bakterya sa kinalibang kay sa kinadaghanang gitugot sa World Health Organization.

Naluya nga mga Ekosistema

Ikadugang pa niining malaglagong polusyon, dakong kadaot ang ginahimo diha sa kabaybayonan sa Mediteranyo, nga dihay bagang lasang ang dakong bahin niini nga ingon ka ulahi sa ika-15ng siglo K.P. Ang pagpuril sa kalasangan, nga gihimo aron sa pagpatunghag kaumahan, sa pagpalapad sa mga siyudad, o sa pagtaganag mga materyales sa pagpanukod ug sakayan alang sa mga barko sa Venice, nakapahinabog dili na matabang nga pagkakankan ingong resulta. Dugang pa sa mga solido nga maanod pinaagi sa ulan, ang mga suba nag-anod ngadto sa dagat sa mga tighugaw sama sa mga sabon, igpapatay sa dangan, ug bug-at nga mga metal. Ang Rhône sa Pransiya, ang Nilo sa Ehipto, ang Po sa Italya, ang Ebro sa Espanya, ug uban pang mga suba nag-anod ug dugang nga gidaghanon sa biya sa agrikultura ug industriya.

Usa ka direktang resulta niini nga polusyon mao ang mga red tide nga nakadaot sa nagkadaiyang mga luna sa kadagatan sa Adriatiko ug Aegean, nga nagpuno sa kabaybayonan sa baho, pilitpilit nga binanlas. Ang hinungdan niini nga panghitabo mao ang eutrophication, usa ka proseso nga mahitabo sa dihang tition sa nagakadugta nga biya ang sagol nga oksiheno diha sa tubig, nga nagtuok sa daghang lokal nga mga tanom ug mga hayop. Ang uban pang mga luna nga nameligro tungod niining panghitaboa naglakip sa Gulpo sa Lions (Pransiya), ang Lanaw sa Tunis (Tunisia), ang Gulpo sa Izmir (Turkey), ug ang Lanaw sa Venice (Italya).

Ang ekosistema sa kabaybayonan naluya ngadto sa punto nga ang mga espisyeng langyaw sa Mediteranyo makapuli na sa lumad nga mga espisye. Usa ka ordinaryong pananglitan mao ang “tigpatayng” lumot, ang Caulerpa taxifolia, nga makapuo sa ubang mga espisye sa dagat. Nga wala tuyoang gianod gikan sa baybayon sa Monaco, nakasugod na kini karon sa pagkaylap diha sa salog sa dagat. Kini makahilo, walay nailhang makapaningaon niini, ug mikaylap na pag-ayo. “Mahimong ato nang makita ang sinugdanan sa usa ka katalagman sa ekolohiya,” matod ni Alexandre Meinesz, propesor sa biolohiya sa dagat sa University of Nice, Pransiya.

Aduna pay dugang nga daotang balita. Sumala sa biologo sa dagat nga si Charles-François Boudouresque, kapin sa 300 ka langyawng mga organismo sa dagat ang gianod ngadto sa Mediteranyo. Ang kadaghanan naggikan sa Pulang Dagat agi sa Suez Canal. Ang pipila ka tigdukiduki nagtuo nga kining biolohikanhong polusyon dili na mabali ug nga tingalig mapamatud-an kini nga usa sa dagkong mga suliran sa ekolohiya sa mosunod nga siglo.

Kamatayon Diha sa Tubig

Ang mga tanom sa Mediteranyo nag-atubang ug daghang kapeligrohan, usa niini mao ang pagkadaot sa kasagbotan sa dagat sa Posidonia, nga nagsilbing mga baga, tipiganan sa pagkaon, ug semilyahan sa dagat ug ingong puy-anan diin mosanay ang ginatos sa mga espisye sa dagat. Ang mga dike ug mga pantalan nga gitukod niini nga kasagbotan makalaglag niini, ingon man ang mga sakayan sa kalingawan, nga makalarot sa mga tanom pinaagi sa mga angkla niini.

Ang mga hayop sa dagat nameligro usab. Ang monk seal sa Mediteranyo, usa sa 12 sa labing nameligrong espisye sa kalibotan, ginapuo. Dihay halos 1,000 ka monk seal sa Mediteranyo sa 1980, apan gipamatay kini sa mga mangangayam ug mga mangingisda, ug tali na lamang sa 70 ug 80 ang nabilin karon. Ang loggerhead nga mga pawikan mangitlog na lang karon sa kabaybayonan sa Gresya ug Turkey, diin usahay matamakan kini sa mga turista. Ang mga pawikan sagad nga masabod diha sa mga pukot ug isilbi ingong pagkaon diha sa lokal nga mga restawran. Ang mantis shrimp, ang gansalon nga pen shell, ug ang date mussel gidugang ngadto sa lista sa nameligrong mga espisye.

Usa ka Plano sa Paglihok

Aron matagad kining makahahadlok nga kahimtang, sa 1975 ang Mediterranean Action Plan (MAP) gisagop ilalom sa pagpanguna sa UNEP. Kini naninguha nga obligahon ang kanasoran sa Mediteranyo, ingon man ang ubang mga membro sa Uropanhong Unyon, dili lamang aron panalipdan ang dagat gikan sa polusyon kondili aron paneguroon usab nga ang kaugmaran sa kabaybayonan dili magdaot sa kalikopan. Sa 1990 gilansad ang Mediterranean Environmental Technical Assistance Program (METAP), nga gipulihan niadtong 1993 sa METAP II. Ang ubang mga paningkamot sa paghimog mga reserbasyon sa kinaiyahan, mga dangpanan, ug nasodnong mga parke sa dagat nakapatunghag pipila ka dalayegong mga resulta sa pagpanalipod sa mga lumod, balyena, monk seal, pawikan, ug uban pang nameligrong mga espisye.

Hinunoa, ang mga paglihok wala kaayo makatumbas sa mga gipangsulti. Sa sayong bahin sa katuigang 1990, ang MAP hapit mahugno, sanglit ang dagkong tig-amot nga mga nasod napakyas sa pagbayad sa ilang mga bayronon. Sumala pa sa mga awtoridad sa maong plano, walay usa sa mga tumong niini ang nahibaloang nakab-ot. Nga nagtaho sa kaandam sa mga nasod sa Mediteranyo sa paghimog mga lakang aron mouswag, si Ljubomir Jeftic, luyoluyong koordinetor sa MAP, nagpasidaan: “Ayaw kaayog laom.” Bisan pag kining mga nasora magkauyon nga molihok, ang kadaot nga nahimo na tingalig nanginahanglag mga dekada aron maayo. Nag-ingon ang magasing New Scientist: “Sa pagkakaron, sama sa dakong bahin sa kaihalasan sa Mediteranyo, ang MAP morag walay mahimo diha sa dagat.”

Nan, unsay kaugmaon sa Mediteranyo? Mahimo kaha kining usa ka patayng dagat nga puno sa baho, lapokong mga lumot? Kon ang kaugmaon niini nag-agad lamang sa tawo, tingalig maingon niini. Hinunoa, ang Maglalalang niini nga planeta, si Jehova nga Diyos, may kabalaka “sa dagat, nga siya mismo ang nagbuhat.” (Salmo 95:5) Siya nagsaad nga sa dili madugay iyang ‘pagadalhon ngadto sa kagun-oban kadtong nagagun-ob sa yuta.’ (Pinadayag 11:18) Human niining kinahanglanong pagwagtang sa iresponsableng mga tawo nga naghugaw, dugang pa sa ubang mga butang, sa kadagatan, ang Diyos magapasig-uli sa katimbang sa ekolohiya ug nahiangayng panagkadaiya sa mga kalalangan dinhi sa atong globo. Dayon ‘ang kadagatan ug ang tanang nagalihok diha niini magadayeg kaniya’ pinaagi sa tin-aw, hinlong kahimtang niini.—Salmo 69:34.

[Mapa/Mga hulagway sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PORTUGAL

ESPANYA

MOROCCO

PRANSIYA

MONACO

ALGERIA

TUNISIA

SLOVENIA

ITALYA

CROATIA

YUGOSLAVIA

ALBANIA

MALTA

GRESYA

TURKEY

LIBYA

EHIPTO

CIPRO

SIRYA

LEBANON

ISRAEL

[Mga hulagway sa panid 16]

Mga hotel sa Benidorm, Espanya

Lloret de Mar, Costa Brava, Espanya

Sobrang pag-ugmad mitultol sa polusyon

[Mga hulagway sa panid 16]

Nahugawang katubigan sa Espanya ug (sa ubos) pag-agas sa aseite sa Genoa, Italya

[Credit Line]

Sichov/Sipa Press

[Mga hulagway sa panid 17]

Loggerhead nga mga pawikan nameligro

Mga monk seal sa Mediteranyo nag-ungaw sa pagkapuo

[Credit Lines]

Pawikan: Tony Arruza/Corbis; Seal: Panos Dendrinos/HSSPMS