BUHAT SA MGA APOSTOLES, MGA
Kini mao ang gingalan sa usa ka basahon sa Bibliya sukad sa ikaduhang siglo K.P. Kini pangunang naghisgot sa mga kalihokan ni Pedro ug Pablo, inay kay nianang sa tanang apostoles sa katibuk-an; ug kini nagtagana kanato sa labing kasaligan ug bug-os nga kasaysayan sa talagsaong pagsugod ug kusog nga pagkaugmad sa Kristohanong organisasyon, una taliwala sa mga Hudiyo ug dayon taliwala sa mga Samarianhon ug sa Hentil nga mga nasod.
Ang pangunang tema sa tibuok Bibliya, ang Gingharian ni Jehova, kanunayng gihisgotan diha sa basahon (Buh 1:3; 8:12; 14:22; 19:8; 20:25; 28:31), ug kita kanunayng gipahinumdoman kon sa unsang paagi ang mga apostoles naghatag ug “bug-os nga pagpamatuod” bahin kang Kristo ug sa maong Gingharian ug bug-os nga nagtuman sa ilang ministeryo. (2:40; 5:42; 8:25; 10:42; 20:21, 24; 23:11; 26:22; 28:23) Ang basahon nagtagana usab ug ekselenteng makasaysayanhong impormasyon kon sa unsang paagi lantawon ang inspiradong mga sulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan.
Ang Magsusulat. Ang pangbukas nga mga pulong sa Mga Buhat nagtumong sa Ebanghelyo ni Lucas ingong ang “nahaunang asoy.” Ug sanglit ang duha ka asoy gisulat man alang sa mao ra nga indibiduwal, kang Teofilo, atong nahibaloan nga si Lucas, bisan wala isulat ang iyang ngalan, mao ang magsusulat sa Mga Buhat. (Luc 1:3; Buh 1:1) Ang duha ka asoy adunay managsamang estilo ug mga pulong. Ang Muratorian Fragment sa ulahing bahin sa ikaduhang siglo K.P. naghisgot usab nga si Lucas maoy magsusulat niini. Ang eklesiastikanhong mga sinulat nila ni Irenaeus sa Lyons, Clemente sa Alejandria, ug Tertullian sa Cartago niadtong ikaduhang siglo K.P. naghisgot kang Lucas ingong ang magsusulat sa dihang nagkutlo gikan sa Mga Buhat.
Kon Kanus-a ug Diin Gisulat. Ang basahon nagkobreg mga 28 ka tuig, gikan sa pagkayab ni Jesus sa 33 K.P. hangtod sa kataposan sa ikaduhang tuig sa pagkabilanggo ni Pablo didto sa Roma sa mga 61 K.P. Sulod niini nga yugto upat ka Romanong mga emperador ang sunodsunod nga nagmando: si Tiberio, Caligula, Claudio, ug Nero. Sanglit kini nag-asoy sa mga hitabo hangtod sa ikaduhang tuig sa pagkabilanggo ni Pablo sa Roma, lagmit wala gayod kini mahuman sa pagsulat una pa niini. Kon ang asoy gisulat nga mas ulahi pa, makataronganong dahomon nga itagana ni Lucas ang daghang impormasyon bahin kang Pablo; kon gisulat human sa tuig 64 K.P., lagmit hisgotan gayod ang bahin sa mabangis nga paglutos ni Nero nga nagsugod nianang panahona; ug kon gisulat human sa 70 K.P., sama sa giinsistir sa uban, atong madahom nga kita makakaplag ug asoy bahin sa kalaglagan sa Jerusalem.
Ang magsusulat nga si Lucas miuban kang Pablo sa daghang panahon sa iyang mga panaw, lakip ang peligrosong panaw sa dagat paingon sa Roma, nga madayag gikan sa iyang paggamit ug plural nga unang persona nga mga pronombre nga “kami,” “among,” ug “kanamo” diha sa Buhat 16:10-17; 20:5-15; 21:1-18; 27:1-37; 28:1-16. Si Pablo, diha sa iyang mga sulat nga gisulat gikan sa Roma, naghisgot nga si Lucas didto usab. (Col 4:14; Flm 24) Busa, didto sa Roma nahuman ang pagsulat sa basahon sa Mga Buhat.
Ingon sa nahisgotan na, si Lucas mismo maoy usa ka saksing-nakakita sa kadaghanang panghitabo nga iyang gisulat, ug sa iyang mga panaw iyang nahibalag ang mga isigka-Kristohanon nga miapil o kaha nakakita sa pipila ka hitabo nga gihubit. Pananglitan, si Juan Marcos makasugilon kaniya bahin sa milagrosong pagkagawas ni Pedro sa bilanggoan (Buh 12:12), samtang ang mga hitabo nga gihubit sa mga kapitulo 6 ug 8 mahimong nahibaloan niya gikan sa misyonaryong si Felipe. Ug si Pablo, siyempre, ingong saksing-nakakita, makatagana kaniyag daghang detalye bahin sa mga hitabo nga nahitabo sa dihang si Lucas wala mahiuban kaniya.
Pagkatinuod. Ang pagkatukma sa basahon sa Mga Buhat napamatud-an sa paglabay sa katuigan pinaagi sa daghang arkeolohikanhong mga kaplag. Pananglitan, ang Buhat 13:7 nag-ingon nga si Sergio Paulo mao ang prokonsul sa Cipro. Bisan nahibaloan nga sa hapit nang moduaw si Pablo sa Cipro kini gimandoan sa usa ka propraetor, o legado, ang usa ka inskripsiyon nga nakaplagan sa Cipro nagpamatuod nga ang maong pulo nailalom sa direktang pagmando sa Romanhong Senado pinaagi sa usa ka gobernador sa lalawigan nga gitawag ug prokonsul. Sa susama didto sa Gresya, sa panahon sa pagmando ni Agusto Cesar, ang Acaya maoy usa ka lalawigan ilalom sa direktang pagmando sa Romanhong Senado, apan sa dihang si Tiberio mao ang emperador kini direktang gimandoan niya. Sa ulahi, ubos ni Emperador Claudio, kini nahimo na usab nga usa ka lalawigan sa senado, matod ni Tacitus. Usa ka tipik sa sinulat nga tubag gikan ni Claudio ngadto sa mga taga-Delphi sa Gresya ang nakaplagan, nga naghisgot sa pagkaprokonsul ni Galio. Busa, husto ang Buhat 18:12 sa dihang kini naghisgot bahin kang Galio ingong ang “prokonsul” sa dihang si Pablo didto sa Corinto, ang kaulohan sa Acaya. (Tan-awa ang GALIO.) Dugang pa, ang usa ka inskripsiyon sa arko nga agianan didto sa Tesalonica (diin ang mga tipik niini natipigan didto sa British Museum) nagpakita nga husto ang Buhat 17:8 sa paghisgot bahin sa “mga magmamando sa siyudad” (“mga politarko,” mga gobernador sa mga lungsoranon), bisan tuod kini nga titulo dili makaplagan sa klasikal nga literatura.
Hangtod karon didto sa Atenas, ang Areopago, o Bungtod ni Mars, diin nagwali si Pablo, nagpabilin ingong usa ka hilom nga saksi bahin sa pagkatinuod sa Mga Buhat. (Buh 17:19) Ang medikal nga mga termino ug mga ekspresyon nga makaplagan sa Mga Buhat nahiuyon sa Gregong mga magsusulat sa medisina sa maong panahon. Ang mga paagi sa pagpanaw nga gigamit sa Tungang Sidlakan sa unang siglo susama gayod sa gihubit diha sa Mga Buhat: agi sa mamala, pinaagig pagbaktas, pagsakay ug kabayo, o pagsakay ug mga karo nga ginuyod sa kabayo (23:24, 31, 32; 8:27-38); agi sa dagat, pinaagig pagsakay ug mga barkong dekarga. (21:1-3; 27:1-5) Kadtong karaang mga sakayan walay timon apan gimaneho pinaagig duha ka dagkong mga bugsay, busa tukmang gihisgotan diha sa plural. (27:40) Ang paghubit bahin sa paglawig ni Pablo sakay sa usa ka barko paingon sa Roma (27:1-44) labot sa gidugayon, sa gilay-on sa panaw, ug sa mga dapit nga giduaw giila sa modernong mga sakayanon nga sinati sa maong rehiyon ingong bug-os nga kasaligan.
Ang mga tighipos sa katalogo sa Kasulatan sukad sa ikaduha hangtod sa ikaupat nga mga siglo K.P. midawat sa Mga Buhat sa mga Apostoles nga walay pagduhaduha ingong inspiradong Kasulatan ug bahin sa kanon. Ang mga bahin sa basahon, uban sa mga tipik sa upat ka Ebanghelyo, makaplagan diha sa Chester Beatty Num. 1 nga manuskritong papiro (P45) sa ikatulong siglo K.P. Ang Michigan Num. 1571 nga manuskrito (P38) sa ikatulo o ikaupat nga siglo naundan sa mga bahin sa mga kapitulo 18 ug 19, ug ang usa ka manuskrito sa ikaupat nga siglo, ang Aegyptus Num. 8683 (P8), naundan sa mga bahin sa mga kapitulo 4 hangtod sa 6. Ang basahon sa Mga Buhat gikutlo ni Polycarp sa Smirna sa mga 115 K.P., ni Ignatius sa Antioquia sa mga 110 K.P., ug ni Clemente sa Roma lagmit niadtong mga 95 K.P. Sila si Athanasius, Jerome, ug Augustine sa ikaupat nga siglo nagkompirmar sa sayong mga sinulat nga naglakip sa Mga Buhat.
[Kahon sa panid 439]
MGA PANGUNANG PUNTO SA MGA BUHAT
Ang pagsugod sa Kristohanong kongregasyon ug ang rekord sa masiboton nga publikong pagpamatuod niini atubangan sa mabangis nga pagsupak
Gikobrehang panahon: 33 hangtod sa mga 61 K.P.
Sa wala pa mokayab sa langit, gisugo ni Jesus ang mga sumusunod nga mahimong iyang mga saksi ingong Mesiyas ni Jehova (1:1-26)
Human makadawat sa balaang espiritu, ang mga tinun-an maisogong nagpamatuod diha sa daghang pinulongan (2:1–5:42)
Ang mga Hudiyo sa Jerusalem nga gikan sa daghang kayutaan gihatagan ug pamatuod diha sa ilang kaugalingong mga pinulongan; mga 3,000 ang nabawtismohan
Si Pedro ug Juan gidakop ug gidala atubangan sa Sanhedrin; maisogong miingon nga sila dili mohunong sa pagpanaksi
Kay napuno sa balaang espiritu, ang tanang tinun-an misulti nga maisogon sa pulong sa Diyos; daghan ang nahimong mga magtutuo
Ang mga apostoles gidakop; usa ka manulonda ang nagpagawas kanila; gidala atubangan sa Sanhedrin, sila mipahayag: “Kinahanglang among sugton ang Diyos ingong magmamando inay ang mga tawo”
Tungod sa paglutos mikaylap ang pagpamatuod (6:1–9:43)
Si Esteban gidakop, maisogong nagpamatuod, namatay ingong martir
Ang paglutos nagpatibulaag sa tanan gawas sa mga apostoles; gihatagan ug pamatuod ang Samaria; Etiopianhong eunuko nabawtismohan
Si Jesus nagpakita sa maglulutos nga si Saulo; si Saulo nakabig, nabawtismohan, misugod sa masibotong ministeryo
Ubos sa pagtultol sa Diyos ang pagpamatuod nakaabot sa dili-tinuling mga Hentil (10:1–12:25)
Si Pedro miwali kang Cornelio, sa iyang pamilya, ug sa iyang mga higala; kini sila mituo, nakadawat sa balaang espiritu, ug nabawtismohan
Ang taho sa apostol labot niini dugang nagpakaylap sa buluhaton taliwala sa kanasoran
Ang mga panaw ni Pablo sa pag-ebanghelyo (13:1–21:26)
Unang panaw: Ngadto sa Cipro, Asia Minor. Si Pablo ug Bernabe maisogong nagpamatuod diha sa publiko ug sa mga sinagoga; gipapahawa sa Antioquia; giatake sa magubtanong panon didto sa Iconio; sa sinugdan giisip nga samag mga diyos didto sa Listra, dayon gibato si Pablo
Ang isyu bahin sa pagtuli gidesisyonan sa nagamandong lawas didto sa Jerusalem; si Pablo ug Bernabe gitudlo aron sa pagpahibalo sa mga igsoon nga ang pagtuli dili na kinahanglanon kondili ang mga magtutuo kinahanglang magaayad sa mga butang nga gihalad ngadto sa mga idolo, magaayad sa dugo ug sa pakighilawas
Ikaduhang panaw: Mibalik sa Asia Minor ug mipaingon sa Macedonia ug Gresya. Nabilanggo sa Filipos, apan ang magbalantay sa bilanggoan ug ang iyang pamilya nagpabawtismo; ang mga Hudiyo nagsugnib ug kagubot didto sa Tesalonica ug Berea; didto sa Atenas si Pablo nagwali sa sinagoga, sa tiyanggihan, dayon sa Areopago; ang 18-ka-bulan nga ministeryo sa Corinto
Ikatulong panaw: Asia Minor, Gresya. Mabungahong ministeryo sa Efeso, dayon ang kagubot nga gisugniban sa mga platero; ang apostol nagpahimangno sa mga ansiyano
Si Pablo gidakop, nagpamatuod sa mga opisyal, gidala ngadto sa Roma (21:27–28:31)
Human giatake sa magubtanong panon didto sa Jerusalem, si Pablo gidala atubangan sa Sanhedrin
Ingong binilanggo, si Pablo maisogong nagpamatuod atubangan ni Felix, Festo, ug ni Haring Herodes Agripa II, ingon man usab samtang nagsakay ug barko paingon sa Roma
Samtang binilanggo didto sa Roma, si Pablo padayong nangitag mga paagi nga makawali bahin kang Kristo ug sa Gingharian