ARAMAIKO

Usa ka karaang Semitikanhong pinulongan nga kaamgid kaayo sa Hebreohanon ug maoy orihinal nga pinulongan sa mga Aramaeanhon. (Tan-awa ang ARAM Num. 5.) Apan, sa paglabay sa panahon kini naglakip sa nagkadaiyang mga diyalekto (ang uban niini giisip ingong lahi nga mga pinulongan) ug kaylap nga gigamit ilabina sa HK sa Asia. Ang Aramaiko gigamit ilabina sukad sa ikaduhang milenyo W.K.P. hangtod sa mga 500 K.P. Usa kini sa tulo ka pinulongan nga orihinal nga gigamit sa pagsulat sa Bibliya. Ang Hebreohanong pulong nga ʼAra·mithʹ makaplagan sa lima ka beses ug gihubad nga “sa pinulongang Siryanhon” o “sa pinulongang Aramaiko.”​—2Ha 18:26; Isa 36:11; Dan 2:4; Esd 4:7 (kaduha).

Ang Biblikanhong Aramaiko, nga gitawag kanhi ug Chaldee, makaplagan diha sa Esdras 4:8 hangtod sa 6:18 ug 7:12-26; Jeremias 10:​11; ug Daniel 2:4b hangtod sa 7:28. Ang Aramaikong mga ekspresyon makita usab diha sa ubang mga bahin sa Bibliya, apan ang daghang paningkamot sa mga eskolar sa pagtino sa Aramaikong mga tinubdan alang sa Hebreohanong mga pulong maoy pangagpas lamang.

Ang paggamit sa pipila ka Aramaikong mga ekspresyon dili ikatingala kay ang mga Hebreohanon nalangkit pag-ayo sa mga Aramaeanhon ug sa Aramaikong pinulongan sulod sa taas nga panahon. Lakip sa kinaunahang mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa ubang mga pinulongan mao ang Aramaikong mga Targum. Ang nahibiling mga bahin sa unang mga Targum sa pipila ka basahon nakaplagan nga lakip sa Mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat.

Ang Pinulongan. Ang Aramaiko ug Hebreohanon nga pinulongan parehong giklasipikar nga sakop sa Amihanan-kasadpan nga Semitikanhong pamilya sa mga pinulongan. Bisan tuod ang Aramaiko lahi ra kaayo sa Hebreohanon, kini maoy pinulongan nga pareho rag gigikanan sa Hebreohanon diin ang mga letra sa alpabeto niini maingon man ang mga ngalan niini pareho sa Hebreohanon. Sama sa Hebreohanon, kini gisulat gikan sa tuo ngadto sa wala ug sa orihinal ang Aramaikong karakter maoy mga konsonante. Apan, ang Aramaiko nga gigamit sa Bibliya gibutangan sa ulahi sa mga Masorete ug mga marka para sa bokales, sama sa ilang pagbutang sa Hebreohanon ug mga marka para sa bokales. Ang Aramaiko naimpluwensiyahan tungod sa pagkalangkit niini sa ubang mga pinulongan. Gawas nga kini adunay lainlaing Hebreohanon, Akadianhon, ug Persianhon nga mga ngalan sa mga lugar ug mga tawo, ang Biblikanhong Aramaiko nagpadayag ug Hebreohanong impluwensiya diha sa relihiyosong mga termino, ang Akadianhong impluwensiya makita ilabina diha sa politikal ug pinansiyal nga mga termino, ug ang Persianhong impluwensiya makita diha sa mga termino sama nianang maylabot sa politikanhon ug legal nga mga butang.

Ang Aramaiko, gawas pa nga parehog karakter sa Hebreohanon, maoy kaamgid usab niini labot sa mga kausaban sa porma sa berbo, nombre, ug pronombre. Ang mga berbo adunay duha ka state o kahimtang, ang imperfect state (nga nagtumong sa aksiyon nga wala pa makompleto) ug ang perfect state (nga nagpunting sa aksiyon nga nakompleto na). Gigamit sa Aramaiko ang singular, dual, ug plural nga mga nombre ug adunay duha ka gender, ang masculine ug feminine. Kini nalahi gikan sa ubang Semitikanhong mga pinulongan tungod sa mas subsob nga paggamit niini sa tunog sa bokales nga a, ug sa ubang mga paagi, lakip ang mas subsob nga paggamit niini sa pipila ka konsonante, sama sa d alang sa z ug t alang sa sh.

Pangunang mga dibisyon. Ang Aramaiko sa katibuk-an gibahin ngadto sa Kasadpanhon ug Sidlakanhon nga mga grupo. Apan, pinasukad sa kasaysayan giila kining upat ka grupo: Karaang Aramaiko, Opisyal nga Aramaiko, Levantine nga Aramaiko, ug Sidlakanhon nga Aramaiko. Gituohan nga lagmit ang lainlaing mga diyalekto sa Aramaiko gigamit ingong sinultihan sa palibot ug sa sulod sa Fertile Crescent ug sa Mesopotamia panahon sa ikaduhang milenyo W.K.P. Ang usa ka kalainan tali sa sayong mga porma sa Aramaiko ug sa Hebreohanon makita sa Genesis 31:47. Human nga nagkauliay si Jacob ug Laban, ang usa ka tapok sa mga bato gipatindog ingong usa ka saksi taliwala kanila. Gitawag kini ni Laban nga “Jegar-sahaduta” sa Aramaiko (Siryanhon), samtang gitawag kini ni Jacob nga “Galeed” sa Hebreohanon, nga ang maong mga ekspresyon nagkahulogang “Tapok nga Saksi.”

Ang Karaang Aramaiko maoy tawag sa pipila ka inskripsiyon nga nakaplagan sa amihanang Sirya ug giingon nga maoy sukad pa sa ikanapulo hangtod sa ikawalong siglo W.K.P. Apan sa ngadtongadto, ang usa ka bag-ong diyalekto sa pinulongang Aramaiko nahimong lingua franca o internasyonal nga segundaryong pinulongan sa panahon sa Asiryanhong Imperyo, ug mipuli sa Akadianhon ingong pinulongan nga gigamit sa kagamhanan alang sa opisyal nga mga sulat sa pagpakigkomunikar ngadto sa lagyong mga dapit sa imperyo. Tungod sa gamit niini, kini nga Aramaiko gitawag ingong Opisyal nga Aramaiko. Kini padayong gigamit sulod sa panahon nga ang Babilonya nahimong Gahom sa Kalibotan (625-539 W.K.P.) ug human niadto, sa panahon sa Persianhong Imperyo (538-331 W.K.P.). Ilabina nianang tungora nga kini kaylap nga gigamit ingong ang opisyal nga pinulongan sa kagamhanan ug sa negosyo diha sa daghang dapit, ingon sa gipamatud-an sa arkeolohikanhong mga kaplag. Kini makita sa mga talaan diha sa mga papan nga sinulatan ug cuneiform; sa mga ostracon o mga bika, mga papiro, mga timbre, mga sensilyo; sa mga inskripsiyon diha sa bato, ug sa uban pa. Kining karaang mga butang nakaplagan diha sa mga yuta sama sa Mesopotamia, Persia, Ehipto, Anatolia, amihanang Arabia; sa mga rehiyon hangtod sa A sa Kabukiran sa Ural; ug dapit sa S hangtod sa Afghanistan ug Kurdistan. Ang paggamit sa Opisyal nga Aramaiko nagpadayon sulod sa Helenistikong yugto (323-30 W.K.P.).

Mopatim-aw nga kining Opisyal nga Aramaiko mao ang makaplagan diha sa mga sinulat ni Esdras, Jeremias, ug Daniel. Ang Kasulatan naghatag usab ug ebidensiya nga ang Aramaiko maoy komon nga pinulongan sa mga tawo niadtong karaang kapanahonan. Busa, niadtong ikawalong siglo W.K.P., ang tinudlong tigpamaba ni Haring Ezequias sa Juda nangamuyo kang Rabsake nga hawas sa Asiryanhon nga si Haring Senakerib, nga nag-ingon: “Palihog, pakigsulti sa imong mga alagad sa pinulongang Siryanhon [Aramaeanhon, ug busa, Aramaiko], kay kami makasabot; ug ayaw pakigsulti kanamo sa pinulongan sa mga Hudiyo sa igdulungog sa katawhan nga anaa sa paril.” (Isa 36:11; 2Ha 18:26) Ang mga opisyal sa Juda makasabot ug Aramaiko o Siryanhon apan lagmit nga kini dili masabtan sa komon nga katawhan taliwala sa mga Hebreohanon nianang panahona sa Jerusalem.

Ubay-ubayng katuigan human makabalik ang mga Hudiyo gikan sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, gibasa ni Esdras nga saserdote ang basahon sa Balaod ngadto sa mga Hudiyo nga nagkatigom didto sa Jerusalem, ug gipatin-aw kini sa lainlaing mga Levihanon ngadto sa katawhan, ug ang Nehemias 8:8 nag-ingon: “Sila nagpadayon pagbasa sa makusog diha sa basahon, diha sa balaod sa matuod nga Diyos, nga gipatin-aw kini, ug gihatag ang kahulogan niini; ug sila nagpadayon pagpasabot sa gibasa.” Kini nga pagpatin-aw ug pagpasabot hayan naglangkit sa paggamit ug laing mga pulong gikan sa Hebreohanong teksto ngadto sa Aramaiko, tungod kay ang Aramaiko lagmit gigamit na sa mga Hebreohanon sa didto pa sila sa Babilonya. Sa walay duhaduha, ang pagpatin-aw naglangkit usab sa pagbatbat sa kahulogan aron ang mga Hudiyo, bisan pag makasabot sa Hebreohanon, makatugkad usab sa lawom nga kahulogan sa gibasa.

Unsa nga Pinulongan ang Gigamit ni Jesus? Bahin niini nga pangutana, ang mga opinyon sa mga eskolar nagkalahi kaayo. Apan, bahin sa mga pinulongan nga gigamit sa Palestina sa dinhi pa si Jesu-Kristo sa yuta, si Propesor G. Ernest Wright nag-ingon: “Sa walay duhaduha lainlaing mga pinulongan ang madungog diha sa kadalanan sa dagkong mga siyudad. Ang Grego ug Aramaiko dayag nga mao ang komon nga mga pinulongan, ug kadaghanan sa mga tawo sa siyudad lagmit makasabot niini bisan sa ‘moderno’ o ‘kasadpanhon’ nga mga siyudad sama sa Cesarea ug Samaria diin ang Grego mao ang mas komon. Ang Romanong mga sundalo ug mga opisyal lagmit madunggan nga magsultihanay ginamit ang Latin, samtang ang ortodoksong mga Hudiyo lagmit migamit ug usa ka ulahing matang sa Hebreohanon sa dihang nakigsulti sa usag usa, usa ka pinulongan nga atong nasayran nga dili usa ka klasikal nga Hebreohanon ni Aramaiko, bisan pa sa mga kaamgiran niini sa duha.” Dugang mikomento bahin sa pinulongan nga gigamit ni Jesu-Kristo, si Propesor Wright miingon: “Ang pinulongan nga gigamit ni Jesus gilantugian pag-ayo. Kita dili makatino kon siya ba makasulti ug Grego o Latin, apan sa iyang buluhatong pagpanudlo kanunay niyang gigamit ang Aramaiko o kaha ang popular nga Hebreohanon nga nasagolan ug daghang Aramaiko. Sa dihang nakigsulti si Pablo sa magubtanong panon didto sa Templo, giingon nga siya migamit sa pinulongang Hebreohanon (Buh 21:40). Gisabot kini sa kadaghanang mga eskolar ingong Aramaiko, apan posible gayod nga niadtong panahona ang usa ka popular nga Hebreohanon mao ang komon nga pinulongan taliwala sa mga Hudiyo.”​—Biblical Archaeology, 1962, p. 243.

Malagmit nga si Jesus ug ang iyang unang mga tinun-an, sama kang apostol Pedro, tingali usahay migamit sa sinultihang Galileanhon nga Aramaiko, kay si Pedro gisultihan niadtong gabii nga si Kristo gidakop: “Tinong ikaw usab usa kanila, kay, sa pagkatinuod, ang imong diyalekto nagpaila kanimo.” (Mat 26:73) Kini lagmit giingon tungod kay ang apostol migamit man ug Galileanhon nga Aramaiko niadtong higayona, bisan tuod nga kini dili tino, o kaha siya migamit ug sinultihang Galileanhon nga Hebreohanon nga lahi nianang gigamit sa Jerusalem o sa ubang mga dapit sa Judea. Una pa niana, sa dihang si Jesus miadto sa Nasaret sa Galilea ug misulod sa sinagoga didto, siya mibasa sa tagna ni Isaias, dayag nga sinulat sa Hebreohanon, ug dayon miingon: “Karong adlawa kining kasulatan nga bag-o lang ninyo nga nadungog natuman.” Wala isulti nga gihubad ni Jesus kini nga teksto ngadto sa Aramaiko. Busa lagmit nga ang mga tawo nga presente niadtong okasyona makasabot gayod ug Biblikanhong Hebreohanon. (Luc 4:16-21) Angay usab matikdan nga ang Buhat 6:​1, nga nagpunting sa panahon wala madugay human sa Pentekostes 33 K.P., naghisgot bahin sa nagsultig-Grego nga mga Hudiyo ug nagsultig-Hebreohanon nga mga Hudiyo sa Jerusalem.

Si Propesor Harris Birkeland (The Language of Jesus, Oslo, 1954, pp. 10, 11) nagpunting nga ang pagkahimo sa Aramaiko ingong sinulat nga pinulongan sa Palestina sa dihang si Jesus dinhi sa yuta wala gayod magpasabot nga kini gigamit ingong sinultihan sa masa. Dugang pa, ang kamatuoran nga ang Elephantine Papyri nga iya sa Hudiyohanong kolonya sa Ehipto maoy sinulat sa Aramaiko wala magpamatuod nga kini mao ang panguna o komon nga pinulongan sa ilang yutang natawhan, sanglit ang Aramaiko nahimong internasyonal nga literaryong pinulongan niadtong panahona. Siyempre, ang Kristohanon Gregong Kasulatan adunay pipila ka pulong nga may sagol nga Aramaiko, ug ingong pananglitan, si Jesus migamit ug pipila ka Aramaikong mga pulong. Apan, sumala sa gipangatarongan ni Birkeland, tingali nga kasagarang gigamit ni Jesus ang popular nga Hebreohanon, apan usahay migamit ug Aramaikong mga ekspresyon.

Bisan tuod dili kini kapamatud-an, ingon sa giinsistir ni Birkeland, nga ang komon nga katawhan walay hibangkaagan sa Aramaiko, lagmit nga sa dihang si Lucas, usa ka edukadong mananambal, nag-asoy nga si Pablo nakigsulti ngadto sa mga Hudiyo “sa pinulongang Hebreohanon” ug sa dihang ang apostol miingon nga ang tingog nga naggikan sa langit nakigsulti kaniya “sa pinulongang Hebreohanon,” ang aktuwal nga gipasabot mao ang usa ka matang sa Hebreohanon (bisan tingali dili mao ang karaang Hebreohanon) ug dili ang Aramaiko.​—Buh 22:2; 26:14.

Ang dugang pamatuod nga gigamit ang usa ka matang sa Hebreohanon didto sa Palestina sa dihang si Jesu-Kristo dinhi pa sa yuta maoy tungod sa mga ebidensiya nga nagpakita nga unang gisulat ni apostol Mateo ang iyang asoy sa Ebanghelyo sa pinulongang Hebreohanon. Pananglitan, si Eusebius (sa ikatulo ug ikaupat nga siglo K.P.) miingon nga “ang ebanghelisador nga si Mateo nagsulat sa iyang Ebanghelyo diha sa Hebreohanong pinulongan.” (Patrologia Graeca, Tomo XXII, lin. 941) Ug si Jerome (sa ikaupat ug ikalimang siglo K.P.) nag-ingon diha sa iyang basahon nga De viris inlustribus (Mahitungod sa Bantogang mga Tawo), kapitulo III: “Si Mateo, nga mao usab si Levi, ug kinsa gikan sa pagkamaniningil ug buhis nahimong usa ka apostol, una sa tanan nagsulat ug usa ka Ebanghelyo ni Kristo didto sa Judaea diha sa Hebreohanong pinulongan ug mga karakter alang sa kaayohan niadtong mga tinuli nga nanagpanuo. . . . Dugang pa, ang Hebreohanon mismo napreserbar hangtod niining adlawa didto sa librarya sa Cesarea, diin makugihon kining gihugpong sa martir nga si Pamphilus.” (Hubad gikan sa Latin nga teksto nga giedit ni E. C. Richardson ug gipatik diha sa mga seryeng “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, pp. 8, 9.) Busa, si Jesu-Kristo ingong usa ka tawo dinhi sa yuta mahimong nakagamit gayod ug usa ka matang sa Hebreohanon ug usa ka diyalekto sa Aramaiko.​—Tan-awa ang HEBREOHANON, II.