CORINTO

Usa sa labing karaan ug labing prominente nga mga siyudad sa karaang Gresya, nahimutang mga 5 km (3 mi) sa HK sa modernong siyudad. Ang kahinungdanon sa Corinto maoy tungod gayod sa maayong nahimutangan niini sa kasadpang tumoy sa isthmus, o hiktin nga yuta, nga nagkonektar sa yuta sa Gresya uban sa habagatang peninsula niini, ang Peloponnesus. Ang tanang biyahe sa kamad-an, maylabot man sa negosyo o sa uban pa, paingon sa A ug sa H kinahanglang moagi sa Corinto sa pagtabok sa hiktin nga yuta, nga ang kinahiktinang bahin niini maoy mga 6 km (3.5 mi) lamang. Apan ang internasyonal nga mga biyahe sa dagat moagi usab sa Corinto, kay ang mga tiglawig sagad mopalabi sa pag-agi niining hiktin nga yuta tali sa Gulpo sa Corinto ug sa Gulpo sa Saron inay nga morisgo sa dugay ug peligrosong pagbiyahe palibot sa bagyohong mga punta sa habagatang tumoy sa peninsula. Busa, ang mga barko gikan sa Italya, Sicilia, ug Espanya motabok sa Dagat Ionian, latas sa Gulpo sa Corinto, ug modunggo sa lawom ug tubig nga dunggoanan sa Lechaeum, ang dunggoanang siyudad sa kasadpan nga gikonektar sa Corinto pinaagi sa duha ka walay-bugto nga mga paril. Ang mga barko nga gikan sa Asia Minor, Sirya, ug Ehipto molatas sa Dagat Aegean ug modunggo sa mga pasilidad sa sidlakang dunggoanan sa Cencrea o tingali sa mas gamayng dunggoanan sa Schoenus. (Rom 16:1) Ang mga kargamento sa dagkong mga barko idiskarga diha sa usa ka dunggoanan ug hakoton mga pipila ka milya latas sa kamad-an ngadto sa laing dunggoanan, ug didto ikarga sa laing mga barko. Ang mas gagmayng mga barko, uban sa mga kargamento niini, guyoron tabok sa hiktin nga yuta latas sa usa ka agianan sa barko nga gitawag ug diʹol·kos (sa literal, “guyoranan”). Maoy hinungdan nga ang hiktin nga yuta sa Corinto nailhan ingong tulay sa dagat.

Kasaysayan. Ang Corinto milambo na sukad sa ikapitong siglo W.K.P. sa dihang ang Isthmianhong mga Dula, nga gisaulog matag duha ka tuig ug gilarawan ni apostol Pablo diha sa pipila sa iyang talagsaong mga ilustrasyon, gihimo diha sa templo ni Poseidon (ang Gregong diyos sa dagat ug katumbas sa Romanhong si Neptune) didto sa isthmus. (1Co 9:24-27) Sukad sa ikaupat nga siglo W.K.P. ang Corinto nailalom sa pagmando sa Macedonia hangtod nga gipahigawas kini sa mga Romano niadtong 196 W.K.P. Ingong usa ka independenteng siyudad-estado, miduyog kini sa ubang mga siyudad sa Acayanhong Liga, nalangkit sa pagpakigbatok sa Roma, ug gilaglag sa Romanong konsul nga si L. Mummius niadtong 146 W.K.P.; gipamatay ang mga kalalakin-an niini, ug gibaligya ingong mga ulipon ang mga kababayen-an ug mga kabataan niini. Sulod sa usa ka siglo kini naawaaw hangtod nga gitukod pag-usab ni Julio Cesar kini nga siyudad niadtong 44 W.K.P. (ang uban miingon nga 46 W.K.P.) ingong usa ka kolonya sa Roma nga gitawag ug Colonia Laus Julia Corinthiensis. Ang Acaya, nga gitawag sa mga Romano nga Gresya nga walay labot ang Macedonia, nahimong usa ka Romanhong lalawigan sa senado sa panahon sa paghari ni Cesar Agusto, ug ang Corinto nahimong ang kaulohan.

Industriya ug mga Tinukod. Busa, ang siyudad sa Corinto nga giduaw ni Pablo niadtong mga 50 K.P. maoy usa ka puliking sentro sa negosyo ug sa politika. Ang mga bayad nga gisingil alang sa mga kargamento nga itabok sa hiktin nga yuta nakaamot ug dako sa bahandi sa Corinto, apan kini maoy sentro usab sa industriya, nabantog sa mga gamit nga kulonon ug sa mga kasangkapan niini nga bronse. Ang siyudad mismo gitukod diha sa duha ka hinagdang yuta, nga ang usa milabaw ug mga 30 m (100 p). Sa tunga niini mao ang haluag nga agora o tiyanggihan, nga gilumbayan ug mga portiko ug publikong mga tinukod. Naglinya ang mga tindahan hangtod sa tiyanggihan, ug ang pipila sa nadiskobrehang mga butang nga nahibilin nagpamatuod nga kanhi may mga tindahan nga namaligyag karne ug ubang mga pagkaon, lakip sa bino. Diha sa usa ka inskripsiyon, ang pulong nga macellum gigamit nga nagtumong sa usa ka tindahan. Kini nga termino maoy Latin nga katumbas sa Gregong maʹkel·lon nga gigamit ni Pablo sa paghisgot sa “tiyanggihan sa karne” diha sa 1 Corinto 10:25. Ang laing inskripsiyon nga nakaplagan diha sa usa ka ang-ang sa hagdanan mabasa nga “Si Lucio nga matadero.”

Duol sa tunga sa agora, dihay nakubkoban nga usa ka habog nga plataporma sa mga mamumulong nga anaa sa gawas nga gitawag ug bema, o rostra, ug kini milawis gikan sa terasa nga nag-ulang sa ibabaw ug ubos nga mga lebel sa agora. Hinimo gikan sa puti ug asul nga marmol ug gidayandayanan pag-ayo sa maanindot nga mga kinulit, ang plataporma may duha ka lawak nga hulatanan sa kilid niini nga ang mga salog may disenyong mosayko ug may marmol nga mga lingkoranan. Ang bema gituohan nga mao ang “hukmanan” diin ang mga Hudiyo nga supak sa Kristohanong mensahe nagdala kang Pablo aron husayon atubangan ni Prokonsul Galio. (Buh 18:12-16) Sa usa ka inskripsiyon nga nakaplagan didto sa Delphi, usa ka siyudad sa A nga bahin sa Luok sa Corinto, makita ang ngalang Galio ug nagpaila nga siya mao ang prokonsul.​—Tan-awa ang GALIO.

Sa AK nga bahin sa tiyanggihan dihay teatro nga makapalingkod ug mga 15,000 ka tawo. Sa AS, diha usay ampiteatro. Nasabtan gayod sa mga Kristohanon sa Corinto ang paghisgot ni Pablo sa mga apostoles ingong mga “talan-awon sa teatro sa kalibotan.” (1Co 4:9) Diha sa usa ka plasa duol sa teatro, ang mga arkeologo nakakaplag ug usa ka inskripsiyon nga naghisgot sa usa ka Erasto nga may Latin nga titulong aedile, nga gihubad sa uban ingong “komisyonado sa publikong mga buluhaton.” Kini nga Erasto lagmit mao ra usab ang ngalan sa tawong “piniyalan sa siyudad” nga gihisgotan ni Pablo sa dihang misulat siya ngadto sa mga taga-Roma gikan sa Corinto. (Rom 16:23) Ang Gregong termino nga gigamit ni Pablo alang sa “piniyalan” (oi·ko·noʹmos) sa paninugdan nagkahulogang “usa ka mayordomo o tigdumala sa balay.”​—Itandi ang Gal 4:​2, ftn sa Rbi8 ug sa Int; tan-awa ang ERASTO Num. 2.

Relihiyon ug Kultura. Ang Corinto nailhan usab ingong sentro sa pangagamhanan ug pangunang siyudad sa negosyo sa Gresya, ug sa mga hunahuna sa daghang katawhan ang siyudad nagsimbolo sa mapatuyangong kahilayan ug kaluho, mao nga ang ekspresyon nga “pagkahimong Corintohanon” gigamit sa ulahi nga nagpasabot ug “pagbuhat ug imoralidad.” Kini nga kahilayan maoy bunga sa pagsimba sa mga taga-Corinto, ilabina sa diyosa nga si Aprodita (katumbas sa Romanhong diyosa nga si Venus, sa Fenicianhon ug Canaanhong diyosa nga si Astarte, ug sa Babilonyanhong diyosa nga si Ishtar). Usa ka templo nga gipahinungod sa pagsimba kaniya ang nahimutang sa ibabaw sa Acrocorinto, usa ka titip, batoon nga bungtod nga may gihabogong 513 m (1,683 p) ibabaw sa agora. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 336) May maayong katarongan si Pablo sa paghatag ug bug-at nga tambag ug pasidaan ngadto sa mga Kristohanon sa Corinto bahin sa maayong panggawi. (1Co 6:9–​7:11; 2Co 12:21) Siyempre, ang Corinto may mga templo alang sa daghang uban pa nga mga diyos ug mga diyosa. Sa templo ni Asklepios, ang diyos sa pagpanambal, ang mga arkeologo nakakaplag ug mga kinulit nga ginama sa yutang-kulonon nga ang bulok sama sa panit, ug kaamgid sa mga bahin sa lawas sa tawo. Kini gibilin diha sa templo ingong mga halad sa panaad sa mga magsisimba, ang matag halad naghawas sa may sakit nga bahin sa lawas (kamot, tiil, mata, ug uban pa) sa magsisimba.

Gawas pa sa mga Grego, dihay ubay-ubayng Italyano nga naggikan sa nag-unang mga kolonista. Ang kadaghanan sa mga tinun-an sa Corinto adunay mga ngalan nga gikan sa Latin, sama kang Justo, Tercio, Cuarto, Gayo, Crispo, Fortunato, ug Acaico. (Buh 18:7; Rom 16:​22, 23; 1Co 1:14; 16:17) Daghang Hudiyo ang mipuyo didto ug nagtukod ug sinagoga, sa ingon kini nakadani ug pipila ka Gregong mga sumusunod. (Buh 18:4) Ang pagkaadunay mga Hudiyo didto sa Corinto gipaila sa usa ka Gregong inskripsiyon diha sa usa ka marmol nga balabag nga nakaplagan duol sa ganghaan paingon sa Lechaeum. Ang inskripsiyon, nga mabasa nga “[Sy·na·]go·geʹ He·br[aiʹon],” nagpasabot nga “Sinagoga sa mga Hebreohanon.” Kanunay usab nga nangabot ang mga magpapanaw ug mga negosyante, gawas pa niadtong nangadto aron maglulinghayaw diha niining sentro sa kalingawan ug atletikong mga dula. Walay duhaduha nga kini nakaamot sa mas bukas nga panghunahuna sa mga tawo kay nianang sa ubang mga siyudad nga giduaw sa apostol, lakip na ang Atenas, ang sentro sa Gregong kultura. Si Pablo nakadawat ug panan-awon nga nagpasalig kaniya nga sa Corinto daghang tawo ang nakiling sa pagkamatarong, ug busa siya migugol ug usa ka tuig ug unom ka bulan niining hinungdanon nga tagboanang dapit sa Sidlakan ug sa Kasadpan. (Buh 18:9-11) Lagmit nga iyang gisulat niining panahona ang iyang duha ka sulat ngadto sa mga taga-Tesalonica.

Kristohanong Kongregasyon. Ang mga isigka-Kristohanon nga kauban ni Pablo sa paghimog tolda, si Aquila ug Priscila, mikuyog kaniya sa dihang sa kataposan siya milawig gikan sa sidlakang dunggoanan sa Cencrea tabok sa Dagat Aegean paingon sa Efeso sa Asia Minor. (Buh 18:​18, 19) Sa laing bahin, gipadayon sa larinong-manulti nga si Apolos ang buluhaton ni Pablo, nga nagbisibis sa mga binhi nga gipugas didto sa Corinto. (Buh 18:24-28; 19:1; 1Co 3:6) Gipakita ni Pablo ang dulot nga kabalaka alang sa kongregasyon nga iyang natukod didto sa Corinto, nga nagpadala kang Tito sa paghawas kaniya didto sa duha ka pagduaw, ingon man sa pagsulat sa iyang duha ka ugdang nga mga sulat ngadto sa kongregasyon sa Corinto. (2Co 7:​6, 7, 13; 8:​6, 16, 17; 12:​17, 18) Bisan pa niana, kay wala makaplano nga mohapit aron sa pagduaw kanila sa iyang pag-adto sa Macedonia (2Co 1:​15, 16, 23), si Pablo sa ulahi migahin ug tulo ka bulan sa Gresya, lagmit niadtong 55-56 K.P., ug migugol ug bahin sa maong panahon didto sa Corinto, nga nagsulat gikan didto sa iyang sulat ngadto sa mga taga-Roma.​—Buh 20:​2, 3; Rom 16:​1, 23; 1Co 1:14.