JUDEA

[gikan sa Heb., Kang (Iya ni) Juda].

Ang tukmang mga utlanan niini nga rehiyon sa Palestina dili matino. Lagmit ang Judea may sakop nga luna nga mga 80 km (50 mi) gikan sa sidlakan hangtod sa kasadpan ug mga 50 km (30 mi) gikan sa amihanan hangtod sa habagatan. Ang Samaria nahimutang dapit sa amihanan ug ang Idumea dapit sa habagatan. Ang Patayng Dagat ug ang Walog sa Jordan maoy utlanan niini sa sidlakan. Apan kon ang teritoryo sa Idumea ilakip sa Judea, ang habagatang utlanan lagmit moabot gikan sa ubos sa Gaza sa kasadpan hangtod sa Masada sa sidlakan.

Sa Mateo 19:1 ang paghisgot kang Jesus nga mipahawa sa Galilea ug miadto “sa mga utlanan sa Judea tabok sa Jordan” hayan nagpasabot nga si Jesus mipahawa gikan sa Galilea, mitabok sa Jordan, ug miadto pahabagatan aron mosulod sa Judea agi sa Perea.

Si Herodes nga Bantogan mao ang “hari sa Judea” sa panahon nga natawo si Juan nga Tigbawtismo ug si Jesus. (Luc 1:5) Una pa niana, si Herodes gihimo sa Romanhong senado ingong hari sa Judea. Sa ulahi ang iyang dominyo midako pa ug sa dihang siya namatay kini naglakip sa Judea, Galilea, Samaria, Idumea, Perea, ug sa uban pang mga rehiyon. Si Arquelao nga anak nga lalaki ni Herodes nga Bantogan nakapanunod sa pagmando sa Judea, Samaria, ug Idumea. (Itandi ang Mat 2:​22, 23.) Apan human siya papahawaa, ang Judea nailalom sa administrasyon sa Romanong mga gobernador ug ang ilang opisyal nga pinuy-anan mao ang Cesarea. Gawas sa kadiyot nga paghari ni Herodes Agripa I ingong hari sa Palestina (Buh 12:1), ang mga gobernador nagdumala sa mga kalihokan sa Judea hangtod sa pag-alsa sa mga Hudiyo niadtong 66 K.P.

Sa naghinapos ang unang siglo W.K.P., ingong katumanan sa tagna, ang sinaad nga Mesiyas nga si Jesus natawo didto sa Betlehem sa Judea. (Mat 2:3-6; Luc 2:​10, 11) Human moduaw ang pipila ka astrologo nga taga-Sidlakan, ang amaama ni Jesus nga si Jose, kay gipasidan-an sa usa ka manulonda pinaagi sa usa ka damgo bahin sa tinguha ni Herodes nga Bantogan sa pagpatay sa bata, mikalagiw uban sa iyang pamilya ngadto sa Ehipto. Human mamatay si Herodes, si Jose wala mobalik sa Judea apan mipuyo sa Nasaret sa Galilea. Tungod kini kay ang anak nga lalaki ni Herodes nga si Arquelao maoy nagmando niadtong panahona sa Judea ug tungod usab sa pasidaan sa Diyos nga gihatag kang Jose diha sa usa ka damgo.​—Mat 2:7-23.

Sa tingpamulak sa 29 K.P., sa dihang si Juan nga Tigbawtismo nagsugod sa iyang buluhaton sa pagpangandam sa pag-abot sa Mesiyas, ang Judea nailalom sa pangagamhanan sa Romanong si Gobernador Poncio Pilato. Daghan, lakip ang mga Judeanhon, ang nakadungog sa pagwali ni Juan didto sa Kamingawan sa Judea ug gibawtismohan ingong simbolo sa ilang paghinulsol. (Mat 3:1-6; Luc 3:1-16) Sa panahon nga si Jesus nagsugod sa iyang ministeryo halos walo ka bulan sa ulahi, ang mga molupyo sa Judea gihatagan ug dugang kahigayonan sa pagbalik kang Jehova uban ang bug-os nga kasingkasing. Sulod sa usa ka panahon, mas daghan ang gibawtismohan sa mga tinun-an ni Jesus kay sa gibawtismohan ni Juan nga Tigbawtismo. (Ju 3:22; 4:1-3) Human mobiya si Jesus aron moadto sa Galilea, dihay dakong panon sa katawhan gikan sa Jerusalem ug Judea ang misunod kaniya ug sa ingon nakabenepisyo sa iyang ministeryo didto. (Mat 4:25; Mar 3:7; Luc 6:17) Sama sa mga Galileanhon, walay duhaduha nga daghan niining mga Judeanhon ang nakabaton nag interes tungod sa ilang nakita nga gihimo ni Jesus didto sa Jerusalem sa panahon sa pista (sa Paskuwa, niadtong 30 K.P.). (Ju 4:45) Ang balita bahin sa mga milagro ni Jesus didto sa Galilea, sama sa pagbanhaw sa bugtong anak nga lalaki sa babayeng balo sa Nain, mikaylap usab sa tibuok Judea.​—Luc 7:11-17.

Apan, dihay hilabihang pagsupak batok kang Jesus gikan sa relihiyosong mga pangulo sa Judea. Mopatim-aw nga kini sila nakabaton ug mas dakong impluwensiya sa mga Judeanhon kay sa mga Galileanhon. Sukad pa sa panahon sa Paskuwa sa 31 K.P. si Jesus dili na hilwas sa Judea. (Ju 5:​1, 16-18; 7:1) Bisan pa niana, mitambong siya sa mga kapistahan sa Jerusalem ug gigamit ang maong kahigayonan aron sa pagsangyaw. (Ju 7:10-13, 25, 26, 32; 10:22-39) Lagmit didto sa Judea, human sa Pista sa mga Balongbalong niadtong 32 K.P., nga gipadala ni Jesus ang 70 ka tinun-an. (Luc 10:1-24) Sa ulahi, bisan pa sa gihimong mga pagsulay sa pagbato kaniya, si Jesus, sa pagkasayod nga namatay ang iyang higala nga si Lazaro, mihukom sa pag-adto sa Judea. Human niadto, ang pagbanhaw ni Jesus kang Lazaro didto sa Betania maoy gigamit sa relihiyosong mga pangulo ingong dugang katarongan sa pagtinguha sa pagpatay kaniya. Ang pipila kanila miingon: “Kon pasagdan lang nato siya niini, silang tanan magbutang ug pagtuo kaniya, ug moanhi ang mga Romano ug kuhaon ang atong dapit ug ang atong nasod.”​—Ju 11:5-8, 45-53.

Bisan tuod nga ang sinoptiko o unang tulo ka Ebanghelyo sa dakong bahin naghisgot mahitungod sa ministeryo ni Jesus sa Galilea (lagmit tungod sa mas maayong pagsanong didto), wala pasagdi ni Jesus ang Judea. Kay kon mao pa, ang iyang mga kaaway dili unta makaingon sa atubangan ni Pilato: “Ginasamok niya ang katawhan pinaagi sa pagpanudlo sa tibuok Judea, nga nagsugod pa gani sa Galilea hangtod dinhi.”​—Luc 23:5.

Human sa kamatayon ug pagkabanhaw ni Kristo Jesus, ang Jerusalem ug ang Judea padayong nakadawat ug bug-os nga pamatuod. (Buh 1:8) Sa adlaw sa Pentekostes, 33 K.P., ang mga Judeanhon sa walay duhaduha maoy lakip sa 3,000 nga misanong sa pagwali ni Pedro ug nabawtismohan. Human niadto, ang Kristohanong kongregasyon sa Jerusalem padayong nag-uswag. (Buh 2) Apan kini nagpahinabo usab ug pagsupak. (Buh 4:5-7, 15-17; 5:​17, 18, 40; 6:8-12) Human batoha ang Kristohanon nga si Esteban, miabot ang grabeng paglutos nga tungod niadto “ang tanan gawas sa mga apostoles nahitibulaag sa tibuok nga mga rehiyon sa Judea ug Samaria.” (Buh 8:1) Apan, inay nga mahimong usa ka babag, kini nga pagkatibulaag miresulta sa pagkaylap sa Kristohanong mensahe, ug dayag nga dihay bag-ong mga kongregasyon nga natukod didto sa Judea ug sa ubang mga dapit. (Buh 8:4; Gal 1:22) Human makabig ang maglulutos nga si Saulo sa Tarso, “ang kongregasyon sa tibuok nga Judea ug Galilea ug Samaria nakabaton ug yugto sa kalinaw, nga napalig-on; ug samtang kini naglakaw diha sa kahadlok kang Jehova ug diha sa paghupay sa balaang espiritu kini padayong midaghan.” (Buh 9:31) Ang kanhing maglulutos, si apostol Pablo mismo, misangyaw sa Jerusalem ug Judea. (Buh 26:20) Pinaagi sa mga buluhaton ni Pablo ug sa uban, natukod ang bag-ong mga kongregasyon sa mga Kristohanon, ug ang mga apostoles ug ang mga ansiyano sa kongregasyon sa Jerusalem nag-alagad ingong nagamandong lawas alang sa tanan niini nga mga kongregasyon.​—Buh 15:1-33; Rom 15:30-32.

Dayag nga daghan sa Hudiyong mga Kristohanon nga nagpuyo sa Judea maoy kabos. Busa makapadasig gayod alang kanila nga makapahimulos sa boluntaryong mga hinabang nga giorganisar alang kanila pinaagi sa ilang Kristohanong mga igsoon sa ubang mga bahin sa yuta. (Buh 11:28-30; Rom 15:25-27; 1Co 16:1-3; 2Co 9:​5, 7) Samtang sila nagpadayon sa ilang matinumanong pag-alagad, ang Hudiyong mga Kristohanon sa Judea nakaagom ug grabeng paglutos gikan sa dili-magtutuong mga katagilungsod. (1Te 2:14) Sa kataposan, niadtong 66 K.P., sa dihang ang Romanhong kasundalohan ilalom ni Cestius Gallus mibiya sa Jerusalem, kini nga mga Kristohanon, agig pagtuman sa matagnaong mga pulong ni Jesus, mikalagiw gikan sa Jerusalem ug Judea ngadto sa kabukiran, sa ingon nakaikyas sa grabeng kalaglagan nga midangat sa Jerusalem niadtong 70 K.P.​—Mat 24:​15, 16; Mar 13:14; Luc 21:​20, 21.