MEMPIS
Usa sa mga kaulohan sa karaang Ehipto, nga gituohang mao ang mga kagun-oban sa Mit Rahiney, mga 23 km (14 mi) sa H sa Cairo, sa K nga bahin sa Suba sa Nilo. Ang Mempis sulod sa dugayng panahon mao ang labing ilado nga siyudad sa “Ubos nga Ehipto” (nga mao, ang rehiyon sa Delta ug ang usa ka gamayng seksiyon dapit sa H niana).
Sa Oseas 9:6 ang siyudad gitawag nga Moph diha sa Hebreohanong teksto (gihubad nga “Memphis” sa kadaghanang hubad nga Iningles). Sa ubang mga teksto gigamit alang niini ang Hebreohanong Noph.—Isa 19:13; Jer 2:16; 44:1; 46:14, 19; Eze 30:13, 16.
Kasaysayan. Sumala sa leyenda nga giasoy sa Gregong historyador nga si Herodotus (II, 99), ang Mempis gitukod sa usa ka magmamando nga ginganlag Menes; hinunoa, walay nakaplagan nga ebidensiya sa kasaysayan labot niining gituohan nga magtutukod sa “Unang Dinastiya” sa mga magmamando nga Ehiptohanon.
Maayo kaayo ang nahimutangan sa Mempis ingong kaulohang siyudad niini nga yuta sa Nilo. Kay nahimutang lamang sa habagatan ug diyutay sa kinatumyan sa Delta (nga mao, ang lugar diin misugod pagsangasanga ang Suba sa Nilo), makontrolar niini dili lamang ang rehiyon sa Delta dapit sa amihanan kondili ang agianan usab sa Nilo. Ang desyerto ug kabukiran maoy nakaingon nga ang siyudad lisod adtoon gikan sa K, ug ang Nilo ug ang kabungtoran sa unahan niini nagsilbing panalipod gikan sa S. Busa, ang Mempis, nga anaa sa utlanan tali sa Ibabaw (habagatan) ug sa Ubos (amihanan) nga Ehipto, sa karaang panahon mao ang nagkontrolar sa agianan paingon sa tibuok Ehipto, sama usab sa modernong Cairo karon diha sa kasikbit nga dapit.
Komersiyo. Ang siyudad maoy usa ka bantog nga sentro sa komersiyo sa tibuok kasaysayan niini, nga mihuyang lamang human sa pagpangdaog sa Gresya sa dihang ang Alejandria sa amihanang baybayon nahimong labing mauswagong dunggoanan sa nasod. Sumala sa pipila ka historyador, ang Mempis gibantog sa paggama ug bildo, diin ang Roma mao ang pangunang tig-importar sa mga produkto niini. Ang mga kahoyng akasya gipatubo usab niini nga dapit aron makataganag kahoy alang sa paghimog mga muwebles, mga bapor de giyera sa Ehipto, ug mga hinagiban sa kasundalohan.
Politika. Sa politika, ang Mempis ilado usab kaayo, ilabina sulod sa panahon nga gitawag sa mga Ehiptologo nga “Karaang Gingharian” ug hangtod sa “Tungang Gingharian.” Kadaghanan sa mga historyador nagtuo nga ang sentro sa gobyerno sa labing unang mga dinastiya maoy sa Mempis, bisan tuod nga tingali sulod sa usa ka panahon kini gibalhin ngadto sa Thebes (No-amon sa Bibliya, mga 480 km [300 mi] unahan pa dapit sa H). Lagmit nga ang kaulohan didto pa gihapon sa Mempis sa dihang si Abraham miduaw sa Ehipto ug nakaagig dili maayong kasinatian uban sa nagmandong Paraon.—Gen 12:10-20.
Ang ebidensiya sa Bibliya daw nagpakita nga sa panahon sa pag-estar sa mga Israelinhon didto sa Ehipto, ang kaulohan sa Ehipto maoy sa Ubos (Amihanan) nga Ehipto nga sayon rang maadto gikan sa yuta sa Gosen, diin nagpuyo ang mga Israelinhon. (Gen 47:1, 2; tan-awa ang GOSEN Num. 1.) Ang pagpakigkita ni Moises kang Paraon sa “daplin sa Suba sa Nilo” mopatim-awng mopabor nga ang kaulohan maoy sa Mempis imbes nga didto sa rehiyon sa Delta (ingon sa gituohan sa pipila), tungod kay ang Nilo nagsangasanga pag-abot sa Delta.—Ex 7:15.
Tungod sa pagkailado niini, ang Mempis naglarawan sa daghang tagna maylabot sa Ehipto. Sa Jeremias 2:16, ang manalagna naghisgot bahin sa Nop (Mempis) ug Tapanes (usa ka siyudad sa rehiyon sa Delta) ingong “nagkaon [sa Israel] diha sa alimpulo,” buot ingnon, naghukas sa Israel ug naghimo niini nga samag upaw. Kini maoy kaulawan sa nag-angkong katawhan sa Diyos, nga inubanan ug pagbangotan. (Itandi ang 2Ha 2:23; Isa 22:12.) Maylabot sa amihanang gingharian sa Israel ug sa habagatang gingharian (Juda), ang Ehipto, nga gihawasan dinhi sa Mempis ug Tapanes, nahimong usa ka kawang nga tinubdan sa gilaomang tabang ug pagpaluyo, samtang sa samang higayon kini andam nga mopahimulos sa gipakigsaaran nga katawhan sa Diyos alang sa hakog nga bentaha.—Os 7:11; Isa 30:1-3; 2Ha 23:31-35.
Relihiyon. Ang Mempis mao ang sentro sa relihiyon ug sa kahibalo sa Ehipto, apan balik sa ikawalong siglo W.K.P., si Isaias mitagna nga ang gipasibantog nga kaalam sa mga prinsipe (tingali ang saserdotehanong mga prinsipe) sa Nop (Mempis) dili magsilbi ug ang Ehipto mahisalaag. (Isa 19:13) Dayag nga ang maong mga magtatambag nagdasig ug sayop nga pagbati sa kasegurohan nganha sa Ehipto labot sa agresibong gahom sa Asirya.
Ang mga handomanan sa paghari sa Etiopianhon nga si Haring Tirhaka sa Ehipto nakaplagan sa Mempis. Bisan tuod si Tirhaka nakalingkawas sa iyang pagpakigsangka sa Asiryanhon nga si Haring Senakerib didto sa Canaan (732 W.K.P.; 2Ha 19:9), ang anak nga lalaki ni Senakerib nga si Esar-hadon sa ulahi nagpatibulaag sa Ehiptohanong kasundalohan, nga nagpugos kanila sa pag-atras ngadto sa Mempis. Ang kaugalingong rekord ni Esar-hadon sa misunod nga panagsangka mabasa: “Gipangunahan ko ang paglikos sa Mempis, ang iyang [Tirhaka] harianong puloy-anan, ug gidaog kini sulod sa tunga sa adlaw pinaagig pagkubkob ug mga agianan ilalom sa yuta, pagbuslot sa mga paril ug paggamit ug pang-atake nga mga hagdan; gilaglag ko (kini), gitumpag (ang mga paril niini) ug gisunog kini.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 293) Lagmit pipila ka tuig sa ulahi ang kasundalohan sa Ehipto nag-ilog ug balik sa Mempis, nga nagmasaker sa mga sundalo sa Asiryanhong garison. Apan si Ashurbanipal nga anak nga lalaki ni Esar-hadon, misulong sa Ehipto ug nagpalayas sa mga magmamando gikan sa Mempis ug nagpalig-on sa Nilo (pahabagatan).
Sa dihang ang Asirya mihuyang sa ulahing bahin sa ikapitong siglo W.K.P., ang Mempis nahibalik ilalom sa bug-os nga paggahom sa Ehipto. Human laglaga sa Babilonyanhon nga si Haring Nabucodonosor ang Juda niadtong 607 W.K.P., ang mga kagiw nga Hudiyo mikalagiw ngadto sa Ehipto, nanimuyo sa Mempis ug sa ubang mga siyudad. (Jer 44:1) Pinaagi sa iyang mga manalagna nga si Jeremias ug Ezequiel, si Jehova naghukom kanila nga makaagom ug katalagman ug nagtagna nga si Nabucodonosor maghampak sa Ehipto pinaagi sa usa ka malaglagong hampak, ug ang Mempis (Nop) makaagom sa bug-os nga puwersa sa pag-atake. (Jer 44:11-14; 46:13, 14, 19; Eze 30:10-13) Ang Babilonyanhong mga manunulong sa Mempis masaligong mosulong sa siyudad sa adlawng dako.—Eze 30:16.
Ang Mempis nakaagom na usab ug grabeng kapildihan sa mga kamot sa Persianhon nga si Haring Cambyses niadtong 525 W.K.P., ug human niana kini nahimong sentro sa teritoryo sa mga satrapa sa Persia. Ang siyudad wala na makabangon sa bug-os gikan sa mga epekto niini nga pagkapildi. Sa pagbangon sa Alejandria ilalom sa mga Ptolemy, ang Mempis nagpadayon sa pagkahuyang ug sa mga ikapitong siglo sa Komong Panahon kini nahimong dakong kagun-oban.
Ang Mempis maoy lakip sa pangunang sagradong mga siyudad sa karaang Ehipto, uban sa silingan niini nga On (Heliopolis). (Gen 41:50) Ilabinang mahinungdanon mao ang mga ampoanan nga gipahinungod sa diyos nga si Ptah ug sa sagradong toro nga Apis. Ang diyos nga si Ptah, sumala sa “teolohiya sa Mempis” nga gimugna sa mga saserdote sa Mempis, mao ang maglalalang (nagbaton niini nga dungog uban sa lain pang mga diyos sama kang Thoth, Ra, ug Osiris), ug ang iyang mitolohikanhong buluhaton lagmit gisundog gikan sa aktuwal nga papel sa Paraon diha sa mga kalihokan sa tawo. Ang klasikal nga mga historyador naghubit sa templo ni Ptah diha sa Mempis ingong gipadako ug gipatahom sa panapanahon. Gidayandayanan kini ug dagkong mga estatwa.
Ang toro nga Apis, usa ka buhi nga toro nga sa linain gimarkahan, gitipigan didto sa Mempis ug gisimba ingong inkarnasyon sa diyos nga si Osiris, bisan tuod sa pipila ka leyenda kini gilangkit usab sa diyos nga si Ptah. Sa pagkamatay niini, dihay pagbangotan sa publiko, ug gihimo ang usa ka talagsaong paglubong sa toro diha sa haduol nga Saqqara. (Sa dihang ang lubnganan didto giablihan sa ika-19 nga siglo, nakaplagan sa mga tigdukiduki ang giembalsamar nga mga lawas sa kapin sa 60 ka toro ug bayeng baka.) Ang pagpili ug usa ka bag-ong toro nga Apis ug ang pag-entrono niini sa Mempis maoy usa usab ka makuti nga seremonyas. Kini nga pagsimba basin nakaimpluwensiya sa rebelyosong mga Israelinhon sa ilang ideya sa pagsimba kang Jehova pinaagi sa bulawan nga nating baka. (Ex 32:4, 5) Ang pagsimba sa langyawng diyosa nga si Astarte ilado usab sa Mempis, ug dihay mga templo alang sa mga diyos ug mga diyosa sa mga Ehiptohanon sama kang Hathor, Amon, Imhotep, Isis, Osiris-Sokar, Anubis, ug uban pa. Kining tanan nga karaang mga bathala ug ang ilang mga idolo gitakda nga makaagom ug kalaglagan pinaagi sa paghukom sa Diyos.—Eze 30:13.
Harianong lubnganan nga mga dapit. Ang ebidensiya sa kanhing dungog sa Mempis makita pinaagi sa halapad nga lubnganang mga dapit nga haduol sa karaang nahimutangan niini, diin kining mga dapita adunay mga 20 ka piramide o dagkong harianong mga lubnganan. Ang pagkailado sa Mempis ingong harianong lubnganan nga dapit gipakita gayod diha sa tagna ni Oseas batok sa dili-matinuohong Israel sa ikawalong siglo W.K.P., nga “ang Ehipto magatigom kanila; ang Mempis, sa iyang bahin, magalubong kanila.” (Os 9:6) Lakip sa mga piramide nga nakaplagan sa Saqqara, duol sa Mempis, mao ang Hinagdan nga Piramide nga gitukod ni Haring Djoser (“Ikatulong Dinastiya”), nga giisip nga mao ang labing karaan nga gambalay nga bato nga inusarang nagbarog. Paingon sa KAK sa Mempis mao ang labi pang talagsaong mga piramide sa Giza ug ang Dakong Sphinx. Karon kini nga mga lubnganan ug ang susama nga mga gambalay nga bato mao na lamang ang nahibilin nga nagpakita sa kanhing relihiyosong himaya sa Mempis. Sumala sa gitagna, ang siyudad nahimong “usa na lamang ka butang makapahingangha.”—Jer 46:19.