NABONIDO

[gikan sa Babilonyanhon, nga nagkahulogang “Si Nebo [usa ka Babilonyanhong diyos] Gibayaw”].

Ang kataposan nga supremong monarko sa Imperyo sa Babilonya; amahan ni Belsazar. Pinasukad sa mga tekstong cuneiform siya gituohan nga nagmando sulod sa mga 17 ka tuig (556-539 W.K.P.). Mahiligon siya sa literatura, arte, ug relihiyon.

Diha sa iyang kaugalingong mga inskripsiyon, si Nabonido miingon nga siya hamili ug kagikan. Usa ka papan nga nakaplagan duol sa karaang Haran naghatag ug ebidensiya nga ang inahan o apohang babaye ni Nabonido maoy usa ka deboto sa diyos-bulan nga si Sin. (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, pp. 311, 312) Ingong hari, si Nabonido naghatag ug dakong debosyon sa pagsimba sa diyos-bulan, sa Haran ug sa Ur, diin kini nga diyos nag-okupar ug labaw nga posisyon.​—HULAGWAY, Tomo 2, p. 324.

Ang mga papan nga sinulatag cuneiform sa ikawalong tuig ni Nabucodonosor (Nisan 617-Nisan 616 W.K.P.) nagtala sa usa ka Nabu-naʼid ingong usa “kinsa nagdumala sa siyudad,” ug ang pipila ka historyador nagtuo nga kini mao ra usab si Nabonido nga sa ulahi nahimong hari. Apan, kini magkahulogang si Nabonido batan-on pa kaayo sa dihang siya gibutang sa maong administratibong posisyon ug maghimo kaniya nga tigulang na kaayo sa dihang napukan ang Babilonya, mga 77 ka tuig sa ulahi (539 W.K.P.).

Sa paghisgot sa mga panghitabo sa ika-20 nga tuig ni Nabucodonosor (Nisan 605-Nisan 604 W.K.P.), ang Gregong historyador nga si Herodotus (I, 74) naghubit sa usa ka tratado nga gihimo tali sa mga Lydianhon ug sa mga Medianhon pinaagi sa usa ka “Labynetus nga Babilonyanhon” ingong tigpataliwala. Ang Labynetus giisip nga mao ang paagi ni Herodotus sa pagsulat sa ngalan ni Nabonido. Sa ulahi, si Herodotus (I, 188) naghisgot kang Ciro nga Persianhon nga nakig-away sa anak nga lalaki ni Labynetus ug Nitocris.

Sa usa ka libro sa Yale Oriental Series nga nag-ulohang Nabonidus and Belshazzar, gituohan ni Propesor R. P. Dougherty nga si Nitocris maoy anak nga babaye ni Nabucodonosor ug busa si Nabonido (Labynetus) maoy umagad ni Nabucodonosor. (1929, p. 63; tan-awa usab ang pp. 17, 30.) Sa baylo, ang “anak nga lalaki” ni Nitocris ug Nabonido (Labynetus), nga gihisgotan ni Herodotus, giisip nga mao si Belsazar, nga kaniya nakiggubat si Ciro. Bisan tuod ug pinasukad sa mga pangagpas, kini nga argumento hayan magpatin-aw sa hinungdan sa paglingkod ni Nabonido sa trono sa Babilonya. Kini mahiuyon usab sa kamatuoran sa Bibliya nga si Nabucodonosor gitawag nga “amahan” sa anak ni Nabonido nga si Belsazar (Dan 5:​11, 18, 22), diin ang termino nga “amahan” usahay nagkahulogang apohan o katigulangan. Kini nga panghunahuna maghimo kang Belsazar nga usa ka apo ni Nabucodonosor.​—Apan, tan-awa ang BELSAZAR.

Ang paglingkod ni Nabonido sa trono nahitabo human sa pagpatay kang Labashi-Marduk. Apan, ang kamatuoran nga diha sa usa sa iyang mga inskripsiyon si Nabonido nagtawag sa iyang kaugalingon ingong “gamhanang delegado” ni Nabucodonosor ug Neriglissar nagpakita nga siya nangangkon nga iyang nabatonan ang trono sa legal nga paagi ug maoy dili usa ka mangingilog.

Sa daghang prisma gilangkit ni Nabonido ang iyang panganayng anak nga lalaki, si Belsazar, uban kaniya diha sa iyang mga pag-ampo ngadto sa diyos-bulan. (Documents From Old Testament Times, giedit ni D. W. Thomas, 1962, p. 73) Usa ka inskripsiyon nagpakita nga sa iyang ikatulong tuig, una pa mogula sa usa ka kampanya militar nga misangpot sa pagsakop sa Tema sa Arabia, gitudlo ni Nabonido si Belsazar ingong hari sa Babilonya. Ang samang sinulat nagpakita nga nasuko kang Nabonido ang katawhan sa iyang imperyo tungod sa pagsentro sa iyang pagtagad sa pagsimba sa diyos-bulan ug sa wala niya pag-adto sa Babilonya aron saulogon ang pista sa Bag-ong Tuig. Ang dokumento nga gitawag ug Cronica ni Nabonido nag-ingon nga sa ika-7, ika-9, ika-10, ug ika-11 nga mga tuig sa iyang paghari si Nabonido didto sa siyudad sa Tema, ug sa matag usa niini kini ang giasoy: “Ang hari wala moadto sa Babilonya [alang sa mga seremonyas sa bulan sa Nisanu]; ang (imahen sa) diyos nga si Nebo wala moadto sa Babilonya, ang (imahen sa) diyos nga si Bel wala mogula (sa Esagila diha sa parada), ang pis[ta sa Bag-ong Tuig wala sauloga].” (Ancient Near Eastern Texts, p. 306) Tungod kay kulang kini nga mga sinulat, ang rekord sa ubang mga tuig dili kompleto.

Bahin sa tabunok nga siyudad sa Tema, kini ang girekord sa laing sinulat: “Iyang gipatahom ang lungsod, gitukod (didto) [ang iyang palasyo] sama sa palasyo sa Su·an·na (Babilonya).” (Ancient Near Eastern Texts, p. 313) Lagmit nga gitukod ni Nabonido ang iyang harianong pinuy-anan sa Tema, ug ang ubang mga sinulat nagpakita nga ang panon sa mga kamelyo nagdala ug mga abiyo didto gikan sa Babilonya. Bisan tuod wala moluwat sa iyang posisyon ingong hari sa imperyo, gitugyan ni Nabonido ang pagdumala sa kagamhanan sa Babilonya ngadto kang Belsazar. Sanglit ang Tema maoy usa ka siyudad diha sa kinasang-an sa mga ruta sa mga panon sa magpapanaw niadtong unang panahon diin ang bulawan ug mga yerbang-paalimyon gidala agi sa Arabia, ang interes ni Nabonido sa Tema lagmit maoy tungod sa ekonomikanhong mga katarongan o kaha tungod sa militaryong mga bentaha niini. Gituohan usab nga giisip niyang makaayo sa politikanhong paagi nga ang mga kalihokan sa Babilonya dumalahon pinaagi sa iyang anak. Ang ubang mga hinungdan, sama sa makapahimsog nga klima sa Tema ug ang pagkaprominente sa pagsimba sa bulan didto sa Arabia, gihunahuna usab ingong posibleng mga motibo sa pagpili ni Nabonido sa Tema.

Walay impormasyon nga mabatonan bahin sa mga kalihokan ni Nabonido tali sa iyang ika-12 nga tuig ug sa iyang kataposang tuig. Kay nagdahom nga atakehon sa mga Medianhon ug mga Persianhon ubos ni Ciro nga Bantogan, si Nabonido nakig-alyansa sa Imperyo sa Lydia ug sa Ehipto. Ang Cronica ni Nabonido nagpakita nga si Nabonido nakabalik na sa siyudad sa Babilonya sa tuig nga misulong ang Medo-Persia, sa dihang gisaulog ang pista sa Bag-ong Tuig ug gidala ang lainlaing diyos sa Babilonya ngadto sa maong siyudad. Mahitungod sa pagsulong ni Ciro, ang Cronica nag-ingon nga, human sa kadaogan sa Opis, iyang nailog ang Sippar (mga 60 km [37 mi] sa A sa Babilonya) ug “si Nabonido mikalagiw.” Unya misunod ang asoy sa pagsakop sa Medo-Persia sa Babilonya, ug giingon nga sa pagbalik ni Nabonido didto, siya gibilanggo. (Ancient Near Eastern Texts, p. 306) Ang mga sinulat ni Berossus, usa ka Babilonyanhong saserdote sa ikatulong siglo W.K.P., nag-asoy nga si Nabonido migula aron makiggubat sa kasundalohan ni Ciro apan napildi. Kini dugang nag-asoy nga si Nabonido midangop sa Borsippa (HHK sa Babilonya) ug nga, human mapukan ang Babilonya, si Nabonido misurender kang Ciro ug human niadto gihinginlan ngadto sa Carmania (sa habagatang Persia). Kini nga asoy mohaom sa rekord sa Bibliya sa Daniel kapitulo 5, nga nagpakita nga si Belsazar mao ang naghari sa Babilonya sa panahon sa pagkapukan niini.

Mahitungod sa wala paghisgot kang Nabonido diha sa kapitulo 5 sa Daniel, angayng matikdan nga diyutay lamang kaayong panghitabo ang gihubit ni Daniel una pa mapukan ang Babilonya, ug ang aktuwal nga pagkapukan sa imperyo gipahayag sa pipila lamang ka pulong. Apan ang iyang pagmando tatawng gipakita diha sa Daniel 5:​7, 16, 29, diin si Belsazar mitanyag nga himoon si Daniel nga ikatulo nga magmamando sa gingharian, nga nagpasabot nga si Nabonido mao ang una ug si Belsazar ang ikaduha. Busa, si Propesor Dougherty mikomento: “Ang ikalimang kapitulo sa Daniel mahimong isipon nga kaharmonya sa kamatuoran bahin sa wala paghisgot kang Nabonido diha sa asoy, kay siya daw walay labot sa mga panghitabo nga nahitabo sa dihang si Gobryas [nga nangulo sa kasundalohan ni Ciro] misulod sa siyudad.”​—Nabonidus and Belshazzar, pp. 195, 196; tan-awa usab ang pp. 73, 170, 181; tan-awa ang Dan 5:​1, ftn sa Rbi8.

Unsa man gayod ang kaundan sa Cronica ni Nabonido?

Gitawag usab nga “Cyrus-Nabonidus Chronicle” ug “The Annalistic Tablet of Cyrus,” kini maoy usa ka tipak sa papan nga yutang-kulonon nga gitipigan karon sa British Museum. Kini naghubit ilabina sa pangunang mga panghitabo sa paghari ni Nabonido, ang kataposan nga supremong monarko sa Babilonya, lakip na ang usa ka mubo nga asoy sa pagkapukan sa Babilonya pinaagi sa kasundalohan ni Ciro. Bisan tuod kini sa walay duhaduha naggikan sa Babilonya ug gisulat diha sa Babilonyanhong cuneiform nga pagkasulat, ang mga eskolar nga nagsusi sa estilo sa pagsulat niini nag-ingon nga kini lagmit gisulat sa mga panahon sa Seleucid nga yugto (312-65 W.K.P.), busa duha ka siglo o kapin pa human sa adlaw ni Nabonido. Kini giisip nga halos usa gayod ka kopya sa sayong dokumento. Kini nga cronica naghimaya pag-ayo kang Ciro samtang nagpresentar kang Nabonido sa matamayong paagi nga tungod niana gihunahunang sinulat kini sa usa ka eskriba nga Persianhon, ug gani, kini gitawag nga “Persianhong propaganda.” Apan, bisan pag kana tinuod, ang mga historyador mibati nga ang mga sirkumstansiyal nga impormasyon nga anaa niana maoy kasaligan.

Bisan tuod mubo ra ang asoy sa Cronica ni Nabonido​—ang papan may gilapdong mga 14 sm (5.5 pul.) sa kinalaparang bahin niini ug halos pareho usab ang gitas-on niini​—kini nagpabiling mao ang labing kompletong cuneiform nga rekord nga mabatonan labot sa pagkapukan sa Babilonya. Diha sa ikatulo sa upat niini ka lindog, sugod sa linya 5, ang mga seksiyon maylabot niini mabasa: “[Ikanapulog-pito nga tuig:] . . . Sa bulan sa Tasritu, sa dihang si Ciro miatake sa kasundalohan sa Akad didto sa Opis sa Tigris, ang mga molupyo sa Akad mialsa, apan iyang (Nabonido) gipamatay ang nagkaguliyang nga mga molupyo. Sa ika-14 nga adlaw, ang Sippar nailog nga walay panaggubat. Si Nabonido mikalagiw. Sa ika-16 nga adlaw, si Gobryas (Ugbaru), ang gobernador sa Gutium ug ang kasundalohan ni Ciro misulod sa Babilonya nga walay panaggubat. Human niana si Nabonido gidakop didto sa Babilonya sa dihang siya mibalik (didto). . . . Sa bulan sa Arahshamnu, sa ika-3 nga adlaw, si Ciro misulod sa Babilonya, ug lunhawng gagmay nga mga sanga ang gikatag sa iyang atubangan​—ang ‘Kalinaw’ (sulmu) gipadangat diha sa siyudad.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 306.

Mamatikdan nga ang mga pulong nga “Ikanapulog-pito nga tuig” dili makaplagan sa papan, kay kanang bahina sa cronica nadaot. Kini nga mga pulong gisal-ot sa mga maghuhubad tungod kay sila nagtuo nga ang ika-17 nga tuig sa paghari ni Nabonido mao ang iyang kataposang tuig. Busa sila nagtuo nga ang pagkapukan sa Babilonya midangat nianang tuiga sa iyang paghari ug nga, kon ang papan wala pa madaot, kadtong mga pulonga makaplagan unta diha sa dapit nga nadaot. Bisan pag ang paghari ni Nabonido mas taas kay sa gituohan sa kadaghanan, kini dili makapausab sa dinawat nga petsa nga 539 W.K.P. ingong tuig sa pagkapukan sa Babilonya, kay adunay ubang mga tinubdan nga nagpunting sa maong tuig. Hinunoa, kining butanga nakapakunhod sa bili sa Cronica ni Nabonido.

Bisan pag ang tuig nawala, ang bulan ug adlaw sa pagkapukan sa siyudad anaa gihapon sa nahibiling sinulat. Pinaagi sa paggamit niini, gibanabana sa sekular nga mga kronologo nga ang ika-16 nga adlaw sa Tasritu (Tisri) natunong sa Oktubre 11, sa Julian nga kalendaryo, ug Oktubre 5, sa Gregorian nga kalendaryo, sa tuig 539 W.K.P. Sanglit kining tuiga maoy dinawat, nga walay ebidensiya nga kasukwahi, kini magamit ingong hinungdanon kaayong petsa sa pagpasibo sa sekular nga kasaysayan ug sa kasaysayan sa Bibliya.​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA.

Makapaikag, ang Cronica nag-ingon mahitungod sa gabii nga napukan ang Babilonya: “Ang kasundalohan ni Ciro misulod sa Babilonya nga walay panaggubat.” Kini lagmit nagkahulogan nga walay katibuk-ang panag-away nga nahitabo ug nahiuyon sa tagna ni Jeremias nga “ang mga tawong gamhanan sa Babilonya mihunong sa pagpakig-away.”​—Jer 51:30.

Makapaikag usab ang dayag nga mga paghisgot kang Belsazar diha sa Cronica. Bisan tuod si Belsazar wala nganli nga espesipiko, sumala sa ulahing mga bahin sa Cronica (lin. II, linya 5, 10, 19, 23), ang lindog 1, linya 8, gisabot ni Sidney Smith, diha sa iyang Babylonian Historical Texts: Relating to the Capture and Downfall of Babylon (London, 1924, p. 100), ingong nagpakita nga si Nabonido nagtugyan sa pagkahari ngadto kang Belsazar, nga naghimo kaniyang kaubang magmamando. Sublisubli nga giasoy sa Cronica nga ang ‘manununod nga prinsipe maoy didto sa Akad [Babilonya]’ samtang si Nabonido mismo didto sa Tema (sa Arabia). Apan, bisan tuod nga ang ngalan ni Belsazar ug ang iyang kamatayon wala hisgoti diha sa Cronica ni Nabonido, dili gayod angayng kaduhaduhaan ang katukma sa inspiradong basahon ni Daniel, diin ang ngalang Belsazar makaplagan sa walo ka higayon ug ang iyang kamatayon nagtapos sa tin-awng asoy sa pagkapukan sa Babilonya nga giasoy sa kapitulo 5. Sa kasukwahi, ang mga eksperto sa cuneiform midawat nga ang Cronica ni Nabonido mubo ra kaayo, ug dugang pa, sama sa nahisgotan na, sila naghunahuna nga kini gisulat aron pakaulawan si Nabonido, dili aron sa paghatag ug detalyadong kasaysayan. Sa pagkatinuod, maingon sa gisulti ni R. P. Dougherty diha sa iyang libro nga Nabonidus and Belshazzar (p. 200): “Ang asoy sa Kasulatan mahimong ikaingon nga labaw tungod kay gigamit niini ang ngalang Belsazar.”​—Italiko amoa.

Bisan tuod nga ang lindog 4 sa Cronica nadaot pag-ayo, ang mga eskolar nanghinapos pinasukad sa mga nahibilin nga ang gihisgotan niini mao ang ulahing paglikos sa Babilonya pinaagig usa ka mangingilog sa trono. Ang una sa maong mga paglikos sa Babilonya human kang Ciro gituohan nga nahitabo panahon sa pag-alsa ni Nabucodonosor III, nga mao si Nidintu-Bel nga nangangkong anak ni Nabonido. Siya napildi sa tuig nga milingkod sa trono si Dario I sa ulahing bahin sa 522 W.K.P.