Ang Bibliya ni William Tyndale Alang sa Katawhan

ADLAW kadto sa Mayo sa tuig 1530.a Ang hawanan sa simbahan sa St. Paul sa London napuno sa katawhan. Inay magtapok sa mga tindahan sa namaligyag mga libro ug nagbayloay sa labing ulahing mga balita ug mga hungihong sama sa naandan, ang mga tawo klarong nagubot. Dihay nagdilaab nga kalayo sa sentro sa hawanan. Apan dili kadto ordinaryong pagsunog. Diha sa kalayo, giyabo sa mga tawo ang mga bukag nga puno sa mga libro. Pagsunog sa mga libro kadto!

Dili usab kadto ordinaryong mga libro. Mga Bibliya kadto​—ang “Bag-ong Pakigtugon” ug Pentateuch ni William Tyndale​—unang higayon nga gipatik sa Ingles. Sa katingalahan, gisunog kadtong maong mga Bibliya sumala sa sugo sa Obispo sa London, si Cuthbert Tunstall. Sa pagkatinuod, dako siyag nagasto sa pagpalit sa tanang mga kopya nga iyang nakita. Unsay daotan sa mga Bibliya? Nganong gipatik kini ni Tyndale? Ug nganong naningkamot ang mga kagamhanan sa pagwala niini?

Ang Bibliya​—Usa ka Tinakpang Libro

Diha sa kadaghanang bahin sa kalibotan karon, makapalit ka dayon ug Bibliya. Apan dili ingon niini kanunay ang kahimtang. Bisan sa ika-15 ug sa sayo sa ika-16 nga siglo sa Inglaterra, ang Bibliya gilantaw nga propidad sa simbahan, usa ka libro nga basahon lamang diha sa mga serbisyo sa publiko ug mga pari lamang ang may katungod sa pagpatin-aw. Apan, ang gibasa, sa kasagaran gikan sa Latin nga Bibliya, nga diin ang komung katawhan dili makasabot o dili makaabot sa pagpalit. Busa, ang ilang nahibaloan gikan sa Bibliya maoy mga sugilanon ug moral nga mga pagtulon-an lamang nga gipahayag sa klero.

Apan dili lamang ang ordinaryong mga tawo ang ignorante sa Bibliya. Gitaho, nga sa panahon sa pagmando ni Haring Edward VI (1547-53), nakita sa obispo sa Gloucester nga taliwala sa 311 ka klerigo, 168 dili makapahayag sa Napulo ka Sugo ug 31 wala mahibalo kon asa makita kini diha sa Bibliya. Ang kap-atan wala makasag-ulo sa Pag-ampo sa Ginoo ug duolan sa 40 wala mahibalo kon kinsa ang tagmugna niini. Tinuod, si John Wycliffe nakapatik ug Bibliya sa Ingles sa 1384, ug gihatagag kahulogan sa laing porma ang nagkalainlaing mga bahin sa Kasulatan, sama sa mga Ebanghelyo ug ang mga Salmo, nga maoy pinulongan niadto. Bisan pa niana, ang Bibliya sa pagkatinuod maoy usa ka tinakpang libro.

Ang mga kahimtang nga sama niini maoy nakatukmod kang Tyndale sa paghimo sa Bibliya nga mabatonan sa mga tawong Iningles ug sinultihan. “Akong nakita nga malisod alang sa ordinaryong mga tawo sa pagkakat-on sa bisan unsang kamatuoran,” siya misulat, “gawas kon yanong ihikyad sa ilang atubangan ang Kasulatan sa pinulongan sa ilang inahan.”

Apan tungod sa paghubad sa Bibliya sa Iningles, nakapukaw ug kasuko sa mga awtoridad si Tyndale. Ngano? Tungod kay sayo sa 1408 ang konsilyo sa mga klerigo nagtigom sa Oxford, Inglaterra, sa paghukom kon tugotan ba ang ordinaryong mga tawo sa pagbaton ug mga kopya sa Bibliya sa ilang kaugalingong pinulongan alang sa personal nga gamit. Ang desisyon mabasa, sa lakbit: “Busa kami nagmando ug nag-ordinar, nga sugod karon walay dili-awtorisadong tawo ang maghubad sa bisan unsang bahin sa balaang Kasulatan ngadto sa Ingles o sa bisan unsang pinulongan . . . ubos sa silot sa labi pa ka dakong ekskomunikasyon, hangtod nga ang giingon nga paghubad aprobahan sa obispo o sa diyosesi, o sa konselyo sa lalawigan kon gikinahanglan sa okasyon.”

Kapin sa usa ka siglo sa ulahi, giaplikar ni Obispong Tunstall kining sugoa pinaagi sa pagsunog sa Bibliya ni Tyndale, bisan pag nananghid na si Tyndale kang Tunstall.b Sumala kang Tunstall, nasudlan ug duolan sa 2,000 ka sayop ang hubad ni Tyndale ug busa “makadaot, salawayon, ug madanihon sa purol ug salabotan.” Apan katarongan na ba kini sa kabahin sa obispo sa pagpakamatarong sa iyang pagsunog niini? Tinuod ba gayod nga dili-maayong maghuhubad si Tyndale, kulang sa kahibalo sa Hebreohanon, Grego, ug Ingles? Unsa ka maayong maghuhubad si Tyndale?

Si Tyndale​—Dili-Maayong Maghuhubad?

Bisag ang pagsabot sa Hebreohanon ug Grego niadto dili sama karon, ang pagsabot ni Tyndale niining pinulongana ikatandi usab sa kadaghanang mga eskolar sa iyang panahon. Ang nakahimo sa hubad ni Tyndale nga nangibabaw mao nga dili lamang Latin Vulgate ug ang hubad ni Luther sa Aleman ang iyang gisusi. Mibalik pa siya sa orihinal nga teksto sa Grego nga gipatik sa unang higayon sa 1516 ni Erasmus. Wala usab kalimti ni Tyndale ang iyang katuyoan: sa paghimo sa Kasulatan nga daling mabasa sa ordinaryong mga tawo, bisan sa “nagadarong batang lalaki.” Busa ang iyang estilo ug sinultihan yano ug matin-aw, apan puwersado. Ug ang iyang mabaskog nga ganay sa walay duhaduha nagpabanaag sa kalipay nga iyang gibati sa paghimo sa buluhaton.

Busa tinuod nga isulti nga si “Tyndale maoy usa ka maghuhubad nga maayo kaayog paghukom. Nagtrabaho sa dili maayong mga kahimtang, ang mga utlanan sa kahibalo sa biblikanhong mga pinulongan sa iyang panahon, siya nakagamag mga paghubad nga naghatag sumbanan sa tanang Ingles nga mga maghuhubad nga misunod.”​—The Making of the English Bible, ni Gerald Hammond, panid 42, 43.

Usa ka Tukmang Hubad

Kon bahin sa pagkatukma hataas kaayo ang sukdanan ni Tyndale. Pananglitan, sa paghubad gikan sa Hebreohanon, naningkamot siya nga mahimong literal kutob sa maarangan samtang gipatunhay ang masayon, maganoyong paagi sa Ingles. Mainampingon kaayo siya bisan sa pagpatunghag bug-os nga pagbatbat sa Hebreohanon pinaagi sa masubsob nga pagsobli sa pulong “ug” nga nagsumpay sa hugpong nga mga pulong diha sa usa ka sentence. (Tan-awa ang Genesis kapitulo 33 sa King James Version, nga misundog halos sa tanang pulong ni Tyndale.) Iyang gihatagan ug dakong pagtagad ang konteksto ug naglikay sa mga padugang o sa pagkuha sa orihinal nga tekso, bisan pag ang paghatag ug laing kahulogan sa iyang adlaw maoy gihimo sa kadaghanang mga maghuhubad niadtong panahona.

Mainampingon si Tyndale sa pagpilig mga pulong ug tukma. Pananglitan, tukma niyang gigamit ang “gugma” inay ang “kabuotan,” “kongregasyon” alang sa “iglesya,” ug “ansiano” inay “saserdote.” Nasuko niini ang mga kritiko sama kang Sir Thomas More tungod kay giusab niini ang mga pulong nga gitamod na tungod sa tradisyon. Kon nagpangayo ang orihinal sa pagsobli sa usa ka pulong, mainampingon si Tyndale sa paghubad niana. Sa pag-ilustrar: Diha sa Genesis 3:15, makaduha ka besis nga naghisgot ang iyang hubad ug ‘pagyatak’ nga gihimo sa binhi sa babaye ug sa bitin.c

Si Tyndale usab ang mipailaila sa personal nga ngalang, Jehova, diha sa Iningles nga Bibliya. Sumala sa gisulat ni J. F. Mozley, gigamit kini ni Tyndale “kapin sa bayente ka besis diha sa iyang Daang Pakigtugon” nga mga hubad.

Sa pagtan-aw ug balik sa epekto sa mga paningkamot ni Tyndale ug sa magluntarong mga kinaiya niini, maayo kaayong pagkapahayag niining modernong pagsusi ang iyang basahon: “Ang pagkamatinuoron, ang pagkasinsero, ug ang istriktong integridad ni Tindale, ang iyang pagkaprangka, ang iyang madanihong paggamit sa simpleng mga pulong, ang iyang mananoyng musika, nakahatag awtoridad sa iyang mga pulong nga nakita diha sa tanang ulahi nga mga bersiyon. . . . Ang ikasiyam sa napulo ka bahin sa Authorized New Testament [King James Version] kang Tindale gihapon, ug siya gihapon ang labing maayo.”​—The Bible in Its Ancient and English Versions, panid 160.

Dili Kay Walay Kapuslanan ang Hubad ni Tyndale

Aron makaikyas sa paglutos sa mga awtoridad, mikalagiw si Tyndale sa kinadak-ang yuta sa Uropa sa pagpadayon sa iyang buluhaton. Apan nadakpan ra siya sa kataposan. Gihukman nga sad-an sa erehiya, gibitay siya ug gisunog sa kahoy sa Oktubre 1536. Ang iyang kataposang pag-ampo mao: “Ginoo, buksi ang mga mata sa Hari sa Inglaterra.” Wala siya masayod nga nausab gilayon ang kahimtang. Sa Agosto 1537, wala moabot ug usa ka tuig human nga namatay si Tyndale, mihatag ug awtorisasyon si Haring Henry VIII sa Bibliya nga nailhan sa kadaghanan nga Bibliya ni Mateo. Iyang gimando nga kini mahimong ibaligya ug basahon sulod sa iyang gingharian.

Unsa kadtong Bibliya ni Mateo? Si Propesor F. F. Bruce mipatin-aw: “Sa pagsusi nakita nga kadto mao ang Pentateuch ni Tyndale, bersiyon ni Tyndale sa makasaysayanhong mga libro sa Daang Pakigtugon hangtod sa 2 Cronicas . . . bersiyon ni Coverdale sa ubang libro sa Daang Pakigtugon ug sa Apocrypha, ug ang Bag-ong Pakigtugon ni Tyndale sa 1535.” Busa, ang magsusulat mipadayon, “kadto may timaan nga buhat sa katarongan . . . nga ang unang Ingles nga Bibliya nga gipatik ubos sa panugot sa hari mao ang Bibliya ni Tyndale (kutob sa natapos ni Tyndale sa paghubad), bisan ug dili pa maayong ilangkit niini ang ngalan ni Tyndale sa katilingban.”

Sulod sa pipila ka tuig, nabaliskad ang hitabo. Sa dihang ang edisyon sa hubad nga nailhang Great Bible​—usa ka rebisyon sa Bibliya ni Mateo​—gipagula sa 1541 ug gimando nga ibutang sa tanang simbahan sa Inglaterra, makita sa panid sa titulo niini mao kining pulonga: “Gitan-aw ug gisusi sumala sa sugo sa mahal nga hari, pinaagi sa talahurong mga pari sa Diyos si Cuthbert nga obispo sa Duresme, ug si Nicholas nga obispo sa Rochester.” Oo, kining ‘Obispo sa Durham’ walay lain kondili si Cuthbert Tunstall, kanhi Obispo sa London. Siya nga mibatok pag-ayo sa buhat ni Tyndale karon mitugot sa pagpatik sa Great Bible, usa ka buhat nga iya gihapon kang Tyndale.

Kataposang Pag-ila

Katingalahan karon nga makabasag sama niini nga kabingkilan bahin sa Bibliya ug sa kasuko batok sa mga maghuhubad niini. Apan tingali ang mas katingalahan mao ang kamatuoran nga, bisan pa sa ilang mga paningkamot, wala makapugong ang mga magsusupak sa Pulong sa Diyos nga moabot sa ordinaryong mga tawo. “Ang balili nagakalaya, ang bulak nagakalawos,” miingon si manalangnag Isaias, “apan ang pulong sa atong Diyos, mopabilin sa walay kataposan.”​—Isaias 40:8.

Si Tyndale ug ang uban naghubad nga may anino sa kamatayon nga naglupad sa ibabaw sa ilang mga ulo. Apan pinaagi sa paghimo sa Bibliya nga mabatonan sa daghang mga tawo diha sa ilang kaugalingong pinulongan, ilang gibuksan sa atubangan sa mga tawo ang palaabuton, dili kamatayon, kondili kinabuhing dayon. Sumala sa gipamulong ni Jesu-Kristo: “Ang kinabuhing dayon mao kini, ang ilang pagkuhag kahibalo kanimo, nga mao ang bugtong tinuod nga Diyos, ug sa usa nga imong gipadala, si Jesu-Kristo.” (Juan 17:3) Busa, hinaot nga atong kalipayan ug tun-an sa makugihon ang Pulong sa Diyos.

[Mga footnote]

[Tinubdan sa Letrato sa panid 21]

Gikan sa daang kinulit diha sa Bibliothéque Nationale