Medo-Persia—Ang Ikaupat Dakong Gahom sa Kalibotan sa Kasaysayan sa Bibliya

Ang mga Medianhon ug ang mga Persianhon nalangkit sa daghang mga hitabo may labot sa Bibliya. Gihisgotan usab sila diha sa daghang mga tagna sa Bibliya. Buot ka bang masayod sa dugang pa mahitungod niining karaan ug makaikag nga mga tawo?

ANG karaang mga Medianhon ug mga Persianhon kanunayng nagamartsa! Sa ilang unahan mao si Siro nga Bantogan, nga nagmando nag usa ka imperyo. Karon iyang gisentro ang iyang pagtagad diha sa gamhanang Babilonya, ang dakong gahom sa kalibotan niadtong adlawa.

Sulod sa kaulohang siyudad sa Babilonya, si Haring Belsasar, nga gihisgotan sa Bibliya “ilalom sa impluwensiya sa bino,” naghimog kombira alang sa libolibong mga dinapit sa palasyo. Sa panaghudyaka, ilang gisimba ang ilang mga diyosdiyos nga larawan samtang nanginom gikan sa balaang mga sudlanan nga gikuha gikan sa templo ni Jehova sa Jerusalem. (Daniel 5:1-4) Mibati silang luwas sulod sa dagkong mga paril sa Babilonya.

Apan, sa gawas, gipatipas sa mga sundalo ni Siro ang mga tubig sa Suba sa Euprates nga nag-agi sa tunga sa Babilonya. Sanglit nakuha ang kinaiyanhong babag, nagtampisaw ang iyang mga sundalo diha sa suba—agi mismo sa paril sa Babilonya ug ngadto sa siyudad diha sa bukas nga ganghaan nga nag-atubang sa suba. Sa wala pa mobanagbanag ang adlaw, namatay si Belsasar, nahulog ang Babilonya, ug ang Medo-Persia nahimong ikaupat dakong gahom sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya! Apan kinsa kining mga Medianhon ug mga Persianhon?

Ang mga Medianhon nagpuyo sa patag nga kabukiran sa sidlakan sa Asirya. Ang ubang mga alsadong larawan sa Asirya naghulagway kanila nga nagsul-ob ug daw panit sa karnerong mga kupo nga gisapaw sa tuniko ug hataas ug listong mga botas, nga angay sa ilang trabaho sa pagbantay sa mga hayop diha sa ibabawng mga patag sa bukid. Ang mga Medianhon halos walay sinulat nga mga rekord. Ang kadaghanan sa mga butang nga atong nahibaloan mahitungod kanila nakuha gikan sa Bibliya, gikan sa mga sinulat sa Asirya, ug gikan sa klasikal nga mga manalaysayng Grego. Ang mga Persianhon sa sinugdan nagsigeg laaglaag sa dapit sa amihanan sa Persian Gulf. Dihang nagkadako ang ilang imperyo, nakaugmad sila ug tagsaong hilig sa kaluho.

Sa sinugdan nangibabaw ang mga Medianhon, apan sa 550 W.K.P., si Siro nga Bantogan sa Persia nakadaog batok sa hari sa Media nga si Astyages. Gisagol ni Siro ang mga kustombre ug kabalaoran sa duha ka katawhan, giusa ang ilang mga gingharian, ug gipasangkad ang ilang mga pagpangdaog. Bisan pa nga ang mga Medianhon mapasakopon sa mga Persianhon, ang imperyo maoy kalangkitan sa duha. Ang mga Medianhon mao ang may taas nga mga katungdanan ug nangulo sa mga sundalo sa Persia. Ang mga langyawng maghisgot sa mga Medianhon ug sa mga Persianhon, o kon gamiton nila ang binugtong nga termino, gamiton nila “ang Medianhon.”

Sa wala pa atakeha sa mga Medianhon ug sa mga Persianhon ang Babilonya, si propetang Daniel gihatagan ug panan-awon sa duha ka sungay nga laking karnero nga naghawas niining duhay-bahin nga nasod. Si Daniel misulat: “Ang duha ka sungay hatag-as, apan ang usa mas taas kay sa usa, ug ang mas taas mao ang mitungha nga ulahi.” Dili kaduhaduhaan kon kinsa ang laki nga karnero, kay miingon ang manulonda kang Daniel: “Ang laki nga karnero nga imong nakita nga dunay duha ka sungay mao ang mga hari sa Media ug sa Persia.”—Daniel 8:3, 20.

Didto niadtong tungora si Daniel sa sulod sa Babilonya dihang nahulog kini, ug siya nakasaksi sa pag-abot sa mga Medianhon ug sa mga Persianhon. Si Dario nga Medianhon, ang unang nagmando sa bag-ong nadaog nga siyudad, mitudlog 120 ka tigpanalipod sa gingharian ug nagbutang ug tulo ka opisyal sa ibabaw kanila. Usa si Daniel sa tulo. (Daniel 5:30–6:3) Tungod sa hataas administratibong posisyon ni Daniel sa wala pa ug sa tapos nga nahulog ang Babilonya, malisod handurawon nga wala mahibalo si Siro sa Hebreohanong tagna, nga duha ka siglong abante, miingon nga pukanon ang Babilonya sa usa ka tawo nga nagdala sa ngalang Siro.—Isaias 45:1-3.

Napasig-uli ang Jerusalem

Ang pagkahulog sa Babilonya nakaandam sa entablado sa pagtungha sa laing siyudad—ang Jerusalem. Nagun-ob kini halos 70 ka tuig sukad nga gilalag kini sa mga Babilonyanhon sa 607 W.K.P. Ang mga tagna sa Bibliya miingon nga pinaagi kang Siro, ang Jerusalem matukod pag-usab ug ang patukoranan sa templo niini mapahimutang.—Isaias 44:28.

Nahitabo ba kini? Oo. Ang saserdote, eskolar, ug eskriba nga si Esdras mitaho nga mimando si Siro nga makahimo na ang mga magsisimba ni Jehova sa “pagtungas sa Jerusalem, nga anaa sa Juda, ug sa pagtukod pag-usab sa balay ni Jehova nga Diyos sa Israel—siya mao ang matuod nga Diyos—nga anaa sa Jerusalem.” (Esdras 1:3) Ang Esdras 2:64, 65 miingon nga duolan sa 50,000 ka tawo ang mihimo sa upat ka bulan nga biyahe balik sa Jerusalem, dala ang mga bahandi sa templo uban kanila. Sa 537 W.K.P. ang yuta gipuy-an pag-usab—70 lamang ka tuig human nga napukan ang Jerusalem.—Jeremias 25:11, 12; 29:10.

Gipamatud-an sa arkeolohiya nga ang maong sugo sibo sa polisa ni Siro. Diha sa yutang-kolonon nga tabudyos nga nakit-an sa mga kagun-oban sa Babilonya, si Siro miingon: “Akong gibalik ngadto (niining) balaang mga siyudad . . . ang mga sangtuwaryo nga nahimong mga kagun-oban sa dugayng panahon, ang mga larawan nga sulod niini (niadto) ug nagtukod alang kanila ug permanenteng mga sangtuwaryo. Akong gitigom (usab) ang mga molupyo kanila (niadto) ug gibalik (ngadto kanila) ang ilang mga puloy-anan.”

Gipahunong sa taga Samaria nga mga kaaway sa mga Hudiyo sa ulahi ang pagtukod pag-usab sa templo pinaagi sa pagdili sa hari. Gidasig sa mga propeta ni Jehova nga si Hageo ug Zacarias ang katawhan, ug nabalik ang buluhaton sa pagtukod. Si “Dario nga hari” mimando sa pagpangita sa orihinal nga sugo ni Siro nga naghatag awtorisasyon sa pagtukod pag-usab sa templo. Ang Bibliya nag-ingon nga diha sa Ecbatana, ang puloy-anan ni Siro sa panahon sa ting-init, nakit-an ang usa ka linukot nga basahon nga may sulat nga nagpamatuod sa pagkalegal sa buluhaton sa templo. Natapos kadtong maong pagtukod sa ikaunom nga tuig sa hari sa Persia nga si Dario I.—Esdras 4:4-7, 21; 6:1-15.

Ebidensiya sa Katahom

Diha sa panan-awon nga gihisgotan sa sinugdan, nakakita nang daan si Daniel sa Medo-Persianhong duhay-sungay nga “laki nga karnero nga misulong sa kasadpan ug sa amihanan ug sa habagatan, ug walay mapintas nga mga mananap [ubang mga nasod] ang nakasukol sa iyang atubangan, ni may usa nga makaluwas gikan sa iyang kamot. Apan siya magbuhat sa iyang kaugalingong kabubut-on, ug nagpadako sa iyang kaugalingon.” (Daniel 8:4) Sa panahon ni Dario, natuman kining panan-awona. Ingong pamatuod sa iyang mga kadaogan, nagpakulit si Dario nga Bantogan ug dakong alsadong larawan nga makita gihapon sa hataas nga pangpang sa Bisitun, sa daang karsada sa tunga sa Babilonya ug sa Ecbatana. Dugang pa sa pagdaog sa Babilonya, ang “laki nga karnero” sa Medo-Persia nakailog ug mga teritoryo sa tulo ka dagkong mga direksiyon: amihanan sa Asirya, kasadpan sa Asia Minor, ug habagatan sa Ehipto.

Mga 640 ka kilometro ngadto sa habagatang-sidlakan sa ilang puy-anan sa ting-init diha sa Ecbatana, nagtukod ang mga imperador sa Persia ug dagkong palasyo diha sa Persepolis. Usa ka alsadong larawan didto nagpakita kang Dario nga naglingkod sa iyang trono, ug diha sa sinulat siya nagpasigarbo: “Ako si Dario, dakong hari, hari sa mga hari, hari sa mga kayutaan . . . nga nagtukod niining palasyo.” Ang pila ka nagbuntaog nga dagkong mga haligi niining matahom nga kaulohan nagbarog gihapon karon. Laing kaulohan mao kadtong sa Susa (Shushan), nga nahimutang sa tunga sa Babilonya, Ecbatana, ug Persepolis. Didto si Dario nga Bantogan nagtukod ug laing matahom nga palasyo.

Gipulihan si Dario sa iyang anak nga si Xerxes, nga mao ang “Ahasuero” sa basahon sa Bibliya sa Ester. Kini nag-ingon nga si Ahasuero “mao ang nagmandong hari gikan sa India ngadto sa Etiopia, ibabaw sa gatosgatos ug kawhaan ug pito ka mga distrito” dihang naglingkod siya sa “trono sa iyang gingharian, diha sa Shushan nga mao ang palasyo.” Didto gihimo ni Ahasuero ang batan-on matahom nga Ester nga iyang reyna. (Ester 1:1, 2; 2:17) Diha sa museo sa Louvre sa Paris, imong makita ang usa ka magilakong kaulohan nga nagbarog sa ibabaw sa habog dakong haligi niining palasyoha, maingon man ang mga dekorasyon sa bungbong nga naghawas sa magarbohong mga mamamanang Persianhon ug matahom nga mga hayop. Ang mga botelyang alabasto, alahas, ug ubang mga butang nga makita didto sibo kaayo sa mga pulong sa Bibliya bahin sa dugayng mga panahon sa pagpaanyag nga gihimo diha kang Ester, maingon sa kaluho nga naglungtad sa Shushan.—Ester 1:7; 2:9, 12, 13.

Ang mga sugilanong giasoy sa mga kaawayng Grego ni Xerxes nalangkit sa mga problema sa kaminyoon ug sa ginaingong pagkamapasulabihon sa Persianong hari diha sa pipila sa iyang mga sulogoon sa palasyo. Tingali bisag gilibog ug gituis ang mga kamatuoran, kining mga sugilanona daw nagpakita sa pila ka pangunang mga punto sa basahon sa Ester, nga nag-ingon nga gipapahawa sa hari ang gahig-ulong Reynang Vashti ug gipulihan siya kang Ester, ug nga ang ig-agaw ni Ester nga si Mardocheo nakabaton ug posisyon nga may dakong gahom diha sa gingharian.—Ester 1:12, 19; 2:17; 10:3.

Kaayo nga Gipakita sa mga Magsisimba ni Jehova

Sa tuig 468 W.K.P., ang manununod ni Xerxes si Artaxerxes (Longimanus) nagsugo sa saserdoteng si Esdras, nga nagpuyo sa Babilonya human sa unang paggawas sa mga Hudiyo pinaagi ni Siro, sa pagpauli sa Jerusalem aron sa pagpauswag sa putli nga pagsimba kang Jehova didto. Duolan sa 1,500 ka lalaki ug ang ilang mga pamilya—tingali 6,000 ka tawo ang tanan—miuban kang Esdras, nagdala sila ug daghang amot alang sa templo ni Jehova.—Esdras 7:1, 6, 11-26.

Sa palasyo usab sa Shushan nga kini gihapong Artaxerxes, sa iyang ika-20ng tuig (455 W.K.P.), misugot sa hangyo ni Nehemias sa pagpauli aron sa pagtukod sa Jerusalem ug sa mga kuta niini. Kining nagtimaan sa pagsugod sa “pito ka semana” sa mga tuig sa tagna ni Daniel, nga nagpunting sa pagtungha ni Jesus ingong “Mesiyas nga Pangulo” nga tukma gayod sa panahon sa tuig 29 K.P.a—Daniel 9:24, 25; Nehemias 1:1; 2:1-9.

Ang ubang mga dokumento nga gisulat diha sa papiro sa Aramikong pinulongan nakit-an sa Elephantine, sa isla sa Subang Nilo sa Ehipto. Kining mga dokumentoha nagpakita sa katukma sa paglarawan sa mga magsusulat sa Bibliya nga si Esdras ug Nehemias sa mga kahimtang ug sa opisyal nga komunikasyon sa panahon sa pagmando sa Persia. Diha sa Biblical Archaeology, si Propesor G. Ernest Wright miingon: “Karon . . . atong makita nga ang Aramaiko ni Esdras angay gayod sa iyang panahon, samtang ang mga dokumento sa kagamhanan maoy sa pangatibuk-an nga sa naandan atong ilangkit sa pagmando sa Persia.” Ang usa sa mga dokumento adunay sugo sa hari sa Persia mahitungod sa pagsaulog sa Paskua sa Hudiyohanong koloniya sa Ehipto.

Napildi ang Medo-Persia sa Gresya

Diha sa panan-awon, nakakita si Daniel sa Medo-Persia nga gihawasan ingong duhay-sungay nga laki nga karnero. Sunod, duha ka siglo sa wala pa kini mahitabo, siya nakakitag “usa ka laki nga kanding nga migula gikan sa salopanan sa adlaw [ang kasadpan]” ug kusog nga nagdagan nga “wala motugkad sa yuta.” Ang kusog nga nagdagan nga laki nga kanding “mingsamad sa laki nga karnero ug gibali ang iyang duha ka sungay, ug ang laki nga karnero walay gahom sa pagsukol kaniya.” (Daniel 8:5-7) Nagpakita ba ang kasaysayan nga mao gayod kini ang nahitabo sa Medo-Persia?

Oo, sa tuig 334 W.K.P., migula si Alejandrong Bantogan gikan sa Gresya paingon sa kasadpan. Uban sa kilat nga gikusgon sama sa usa ka laki nga kanding, iyang gisilhig ang tibuok Asia, nakabaton ug daghang kadaogan batok sa mga Persianhon. Sa kataposan, sa 331 W.K.P., diha sa Gaugamela, iyang napatibulaag ang kasundalohan sa Persia nga usa ka milyong mga lalaki. Ang pangulo niini, si Dario III, mikalagiw, sa ulahi gipatay sa iyang mga higala. Ang ikaupat nga gahom sa kalibotan nalaglag, ang mga sungay niini nabali, ug ang imperyo ni Alejandro nahimong ikalimang dakong gahom sa kalibotan sa tagna sa Bibliya. Hisgotan kini sa among gula sa Abril 15, 1988.

Ang Medo-Peria nga Gahom sa Kalibotan milungtad ug kapin sa duha ka siglo lamang—gikan sa gabii nga gipukan niini ang Babilonya sa 539 W.K.P. hangtod nga nahulog kini kang Alejandro. Sama ra kini sa gidugayon sa panahong milabay sukad sa Rebolusyong Pranses o sa pagkatukod sa Tinipong Bansa sa Amerika. Niining mubong yugto sa panahon, ang mga Medianhon ug mga Persianhon sa wala-tuyoa daghag nahimo sa katumanan sa mga katuyoan ni Jehova ug sa katumanan sa iyang dili-mapakyas nga mga tagna.

[Mga footnote]

[Mapa/Hulagway sa panid 26]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Imperyo sa Medo-Persia

INDIA

Ecbatana

Susa (Shushan)

Persepolis

Babilonya

Jerusalem

EHIPTO

[Hulagway]

Kalumpagan sa Persepolis nga maoy seremonyal nga kaulohan sa Persia

[Credit Line]

Manley Studios

[Hulagway sa panid 29]

Lubong ni Siro sa Iran