Dead Sea Scrolls—Walay Samang Bahandi

DIHA sa tiilan sa Wadi Qumran, sa may amihanan-kasadpang daplin sa Patayng Dagat, nahimutang ang pipila ka karaan kaayong mga kagun-oban. Kini sa dugay nang panahon giisip nga mga nanghibilin sa usa ka Romanhong kota, ug wala kaayoy interes niini ang mga arkeologo. Ang pagkakaplag sa Dead Sea Scroll ni Isaias niadtong 1947, hinunoa, maoy nakapukaw sa dugang nga paghatag ug pagtagad sa maong dapit.

Sa wala madugay nailhan sa mga eskolar ang mga tinukod ingong iya sa usa ka relihiyosong komunidad sa mga Hudiyo. Ang unang pangagpas mao nga kining mga tawhana mao ang nagtago sa mga linukot nga mga basahon didto sa mga langub sa mga pangpang sa duol. Hinuon, giduhaduhaan kining pangagpasa sa dihang dinha pay ubang kaplag sa ulahi.

Walay-Samang Kaplag

Ang mga Bedouin igmat bahin sa bili sa mga manuskritong ilang nakaplagan. Busa, sa 1952 gisugdan ang laing pagpangitag mga manuskrito, sa dihang ang usa ka tigulang lalaki miasoy nga sa batan-on pa siya iyang gigukod ang usa ka nasamdang langgam nga partridge hangtod nga kini nahanaw diha sa nawong sa dakong bato, diin didtong buhoa niya nakita ang pila ka tipak sa kolon ug usa ka karaang lampara.

Nailhan gihapon sa tigulang ang baba sa langub taliwala sa mga kal-ang sa tiptip nga pangpang. Kadto diay maoy usa ka hinimog-tawo nga langub, nga karon gitawag nga Langub 4. Didto sa langub nakaplagan sa mga Bedouin ang mga piraso sa mga manuskrito nga mga usa ka metro ang giladmon gikan sa salog. Ang tanang mga piraso wala masulod sa banga, busa ang kadaghanan nangadunot, nangitom, ug tago na kaayo. Sa ulahi mga 40,000 ka piraso ang nakuha, nga naghawas sa duolan sa 400 ka manuskrito. Ang tanang basahon sa Hebreohanong Kasulatan, gawas sa Esther, gihawasan diha sa usa ka gatos ka manuskrito sa Bibliya. Ang kadaghanang manuskrito nga nakuha sa Langub 4 wala pa mapatik.

Ang usa nga mas hinungdanong manuskrito mao ang basahon ni Samuel, nga gikopya diha sa usa lamang ka linukot. Ang Hebreohanong teksto niini, nga nabinlan ug 47 ka lindog sa posibleng 57 ka lindog, kaamgid kaayo sa manuskritong gigamit sa mga tighubad sa Greek Septuagint nga bersiyon. Dihay mga piraso usab sa Gregong Septuagint gikan sa Levitico ug Numeros nga gipetsahan balik pa sa unang siglo W.K.P. Ang manuskrito sa Levitico migamit ug IAO, alang sa Hebreohanong יחוה, ang balaang ngalan sa Diyos, inay sa Gregong Kyʹri·os, “Ginoo.”a

Diha sa usa ka piraso sa Deuteronomio, ang Hebreohanong teksto adunay bahin nga gikan sa De kapitulo 32, bersikulo 43, nga makita sa Septuagint ug gikutlo sa Hebreohanon 1:6: “Ipasimba siya sa tanang mga manulonda sa Diyos.” Mao pa kini ang unang higayon nga nakita ang maong mga pulong diha sa bisan unsang Hebreohanong manuskrito, nga nagpadayag sa teksto nga gibasehan sa Gregong hubad. Busa ang mga eskolar nakabaton ug dugang pagsabot sa teksto sa Septuagint, nga kanunayng gikutlo sa Kristohanon Gregong Kasulatan.

Ang linukot sa basahong Exodo gipetsahan nga anaa sa ikatulo sa upat ka bahin sa ikatulong siglo W.K.P., ang linukot sa basahon ni Samuel gipetsahan nga anaa sa kataposan sa mao gihapong siglo, ug ang linukot sa basahon ni Jeremias gipetsahan nga anaa sa tunga-tunga sa 225 ug 175 W.K.P. Adunay nakaplagan nga igong gidaghanon sa mga sinulat nga gikan sa ikatulo ngadto sa unang siglo W.K.P. nga masubay ang kausaban sa estilo sa pagsulat ug ang estilo sa tinagsang mga letra sa Hebreohanon ug Aramaikong alpabeto; nga mapuslanon kaayo sa pagtino sa petsa sa mga manuskrito.

Ang Sorprisa sa Langub 11

Sa kataposan, ang tibuok dapit palibot sa Qumran bug-os nga gisusi, sa lokal nga mga Bedouin ug sa mga arkeologo. Bisan pa niana, usa ka adlaw niadto sa 1956, namatikdan sa mga Bedouin nga dihay mga kabog nga nanggula gikan sa mga kang-a sa mga pangpang sa may amihanan sa Langub 1. Mikatkat sila ug nakaplagan nila ang laing langub kansang entrada nasampongan. Kinahanglang kuhaon ang duha ka toniladang batong nalumpag nga nag-ali niini. Makapahingangha ang kaplag sa sulod​—duha ka kompletong manuskrito ug lima ka dagkong bahin sa uban pang manuskrito.

Ang labing hinungdanong kaplag mao ang matahom nga linukot basahong sa Salmo. Ang gibag-on sa panit nagasugyot nga kini lagmit panit sa baka inay sa kanding. Ang total nga gidaghanong lima ka palid, upat ka matangtang nga pahina, ug upat ka piraso naghatag niini ug gitas-on nga kapin sa 4 ka metro. Bisag maayong pagkapreserbar ang ibabaw nga bahin sa linukot, apan ang ilalom nga bahin nadunot na. Ang petsa niini anaa sa unang tunga sa unang siglo K.P. ug nasudlan kini ug mga bahin sa 41 nga Salmo. Ang Tetragrammaton gisulat sa duolan sa 105 ka higayon ginamit ang karaang paleo-Hebreohanong mga karakter, nga nagpalutaw niini gikan sa nagapalibot nga kuwadrong mga letra nga Hebreohanon.

Ang laing manuskrito, sa Levitico, bug-os nga gisulat ginamit ang karaang Hebreohanong mga letra, apan wala pay makapatagbaw nga katin-awan kon nganong gisulat kini sa ingon. Kini ang kinatas-ang dokumento nga naglungtad nga nagagamit sa maong matang sa pagsulat, nga maoy gigamit nga estilo sa dihang nadestiyero ang mga Hudiyo ngadto sa Babilonya sa kataposan sa ikapitong siglo W.K.P.

Nakaplagan usab ang usa ka kopya sa Targum, nga usa ka pagbatbat sa basahon ni Job sa Aramaikong pinulongan. Usa kini sa labing karaan nga sinulat nga Targum. Nakaplagan usab sa nagkalainlaing langub ang ubay-ubayng mga komentaryo mahitungod sa ubang mga basahon sa Bibliya. Sa unsang paagi natagoan ug maayo kining mga linukot nga basahon sulod niining mga languba?

Sumala sa nahisgotan na, ang pipila niini tingali gitagoan sa komunidad sa Qumran. Apan base sa mga ebidensiya, mopatim-aw nga ang kadaghanan niini gibutang didto sa mga Hudiyo samtang nangalagiw sa nagkaduol ang mga Romano sa Judea sa tuig 68 K.P., sa wala pa ang kataposang pagkalaglag sa Jerusalem duha ka tuig sa ulahi. Ang kamingawan sa Judea sa kinaiyanhon maoy usa ka luwas nga tagoanan alang sa hamiling mga manuskrito dili lamang diha sa mga langub duol sa Qumran apan hangtod sa daghang mga kilometro ngadto sa amihanan, sa palibot sa Jericho, ug paingon sa habagatan duol sa Masada. Pagkamapasalamaton nato tungod sa ilang pagkapreserbar! Nagahatag kini sila ug dugang pamatuod sa pagkadili-mausab sa dinasig nga Pulong ni Jehova. Sa pagkatinuod, “ang pulong sa Diyos magapabilin sa walay kataposan.”—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Kahon sa panid 13]

DUNA PAY DAGHANG MOABOT?

Bisan pa nga nadiskobrehan sa daghan nang dekadang miagi, ang dakong bahin sa mga piraso sa Dead Sea Scroll wala pa mapatik. Ang The New York Times sa Disyembre 23, 1990, naghinugon: “Bisan ang ilang dakong kaamgiran diha sa letrato gitipigan sa usa ka makipihigon nga grupo sa mga eskolar nga nagalikay sa ilang mga kauban ug nagadumili sa pagpatik sa dakong bahin sa materyal nga ilang nabatonan.” Ang basahon mitaho, hinunoa, nga ang bag-ong mga kawani niining tem sa editoryal gihimo dili pa dugay, nga tingali maoy usa ka lakang padulong sa pagbungkag “sa pagkamakipihigon nga nagalibot sa mga linukot . . . , ug ang kalibotan mahibalo ug dugang pa mahitungod sa talagsaong panahon sa kasaysayan.”

[Picture Credit Line sa panid 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.