Nahibalo Ka Ba?
Gilibotan ba gayod ang Jerusalem ug talinis nga mga estaka, sumala sa gitagna ni Jesus?
Sa iyang tagna bahin sa pagkapukan sa siyudad sa Jerusalem, si Jesus miingon: “Modangat kanimo ang mga adlaw sa dihang ang imong mga kaaway magatukod libot kanimo ug usa ka salipdanan sa talinis nga mga estaka ug ikaw pagalikosan ug ikaw pagasakiton gikan sa tanang direksiyon.” (Lucas 19:43) Ang gipamulong ni Jesus natuman niadtong 70 C.E. sa dihang ang mga Romano, nga gimandoan ni Tito, nagtukod ug paril palibot sa siyudad. Tulo ang iyang katuyoan—aron dili makakalagiw ang mga Hudiyo, aron mosurender sila, ug aron magutman ang mga molupyo ug mapugos sila sa pagpasakop kaniya.
Si Flavius Josephus, nga usa ka historyano sa unang siglo, nag-ingon nga sa dihang nadesisyonan na nga tukoron ang paril, ang lainlaing grupo sa Romanong kasundalohan naglumbaanay kon kinsay makaunag human sa bahin sa paril nga gipahimo kanila. Ilang gipamutol ang tanang kahoy nga nahimutang 16 kilometros gikan sa siyudad, ug ang paril, nga mga 7 kilometros kon liboton, natapos sulod lamang sa tulo ka adlaw. Miingon si Josephus nga tungod niana, “wala nay paglaom nga makaikyas pa ang mga Hudiyo.” Gumikan sa kanihit sa pagkaon ug sa pag-unayay sa lainlaing grupo sa mga Hudiyo, ang siyudad nailog sa mga Romano mga lima ka bulan sa ulahi.
Naghimo ba gayod si Haring Ezequias ug tunel paingon sa Jerusalem?
Si Ezequias naghari sa Juda sa ulahing bahin sa ikawalong siglo B.C.E., sa panahon nga ang nasod may panagbangi batok sa gamhanang nasod sa Asirya. Ang Bibliya nagtug-an kanato nga dako kaayo siyag nahimo sa pagpanalipod sa Jerusalem ug sa suplay sa tubig niini. Lakip sa iyang gihimo mao ang 533 metros nga tunel, aron moagos ang tubig ngadto sa siyudad.—2 Hari 20:20; 2 Cronicas 32:1-7, 30.
Sa ika-19ng siglo, nadiskobrehan ang maong tunel. Kana nailhan ingong Tunel ni Ezequias, o ang Tunel sa Siloam. Sa sulod sa tunel, may kinulit nga naghubit sa kataposang hugna sa pagkalot niana. Tungod sa dagway ug porma sa mga letra sa maong kinulit, kadaghanan sa mga eskolar nagpetsa niana sa panahon ni Ezequias. Apan, napulo ka tuig kanhi ang pipila nagsugyot nga ang tunel gihimo mga 500 ka tuig sa ulahi. Niadtong 2003, ang usa ka grupo sa Israeli nga mga siyentipiko nagpatik sa resulta sa ilang pagsusi sa tuyo nga matino ang petsa sa paghimo sa maong tunel. Unsay ilang nahinapos?
Si Dr. Amos Frumkin sa Hebrew University of Jerusalem nag-ingon: “Ang carbon-14 nga mga pagsusi nga among gihimo diha sa organikong materyal sa palitada sa Tunel sa Siloam, ug ang uranium-thorium nga paagi sa pagpetsa sa mga stalactite nga makita diha sa tunel, nagpamatuod gayod nga kana gihimo sa panahon ni Ezequias.” Ang usa ka artikulo diha sa siyentipikanhong magasin nga Nature midugang: “Ang tulo ka lainlaing matang sa pamatuod—radiometric nga pagpetsa, palaeography [o pagtuon sa karaang mga sinulat] ug ang rekord sa kasaysayan—nagkauyon sa petsa nga 700 BC. Tungod niana ang Tunel sa Siloam mao ang labing tukmang pagkapetsa nga tinukod panahon sa Iron Age [3,000 ka tuig kanhi] nga gihisgotan sa Bibliya.”