Kapitulo 12

Islām​—Ang Dalan pa Diyos Pinaagi sa Pagsugot

[Artwork—Arabic characters]

 1, 2. (a) Unsa ang unang mga pulong sa Qurʼān? (b) Ngano kining mga pulong hinongdanon sa mga Muslim? (c) Sa unsang pinulongan ang Qurʼān sa orihinal gisulat, ug unsa ang kahulogan sa “Qurʼān”?

“SA NGALAN ni Allah, ang Manggihatagon, ang Maluluy-on.” Kining tudlingpulong naghubad sa Arabe nga teksto, sa itaas, gikan sa Qurʼān. Kini nagpadayon: “Dayega si Allah, Ginoo sa mga Kalibotan: Ang Manggihatagon, ang Maluluy-on: Tag-iya sa Adlaw sa Paghukom. Ikaw (lamang) ang among simbahon; Ikaw (lamang) ang among hangyuon sa panabang. Ipakita kanamo ang tul-id nga dalan: Ang dalan niadtong kinsa Imong gipaboran; Dili (ang dalan) niadtong nakaangkon sa Imong kasuko ni niadtong kinsa nahisalaag.”​—Ang Qurʼān, surah 1:​1-7, MMP.a

² Kining mga pulong naglangkob sa Al-Fātiḥah (“Ang Unang Bahin”), ang unang kapitulo, o surah, sa balaang basahon sa Muslim, ang Balaang Qurʼān, o Koran. Sanglit duolan sa 1 sa 6 sa populasyon sa kalibotan maoy Muslim ug ang debotadong mga Muslim nagsubli niining mga bersikulo labaw sa kausa diha sa matag usa sa ilang lima ka pag-ampo kada adlaw, kini nahilakip sa labing gisubli-litok o giasoy nga mga pulong sa yuta.

 3. Unsa ka halapad ang Islām karon?

³ Sumala sa usa ka tinubdan, dunay kapin sa 900 ka milyon ka Muslim sa kalibotan, nga naghimo sa Islām nga ikaduha lamang sa Simbahang Romano Katoliko sa gidaghanon. Kini lagmit ang kinatulinang motubo dakong relihiyon sa kalibotan, uban sa nagkahalapad Muslim nga kalihokan sa Aprika ug sa Kasadpang kalibotan.

 4. (a) Unsa ang kahulogan sa “Islām”? (b) Unsa ang kahulogan sa “Muslim”?

⁴ Ang ngalan Islām hinongdanon sa usa ka Muslim, kay kini nagkahulogan sa “pagsugot,” “paghural,” o “pangako” kang Allāh, ug sumala sa usa ka historyador, “kini nagpahayag sa kinasudlang tinamdan niadtong kinsa nagpatalinghog sa pagwali ni Mohammed.” Ang “Muslim” nagkahulogan sa ‘usa kinsa naghimo o nagbuhat sa Islām.’

 5. (a) Unsa ang gituohan sa mga Muslim sa Islām? (b) Unsang panagsama ang anaa taliwala sa Bibliya ug sa Qurʼān?

⁵ Ang mga Muslim nagtuo nga ang ilang tinoohan mao ang kinapungkayan sa mga bugna nga gihatag sa matinumanong mga Hebreohanon ug mga Kristohanon sa kakaraanan. Bisan pa, ang ilang pagtulon-an mitipas sa Bibliya sa pipila ka punto, bisan pa sila misitar sa Hebreohanon ug Gregong Kasulatan sa Qurʼān.b (Tan-awa ang kahon, panid 285.) Aron masabtan ug maayo ang Muslim nga pagtuo, kinahanglan kita mahibalo sa unsang paagi, diin, ug kanus-a kining relihiyon misugod.

Pagtawag kang Muḥammad

 6. (a) Unsa ang kinauyokang punto sa Arabong pagsimba sa panahon ni Muḥammad? (b) Unsang tradisyon ang naglungtad mahitungod sa Kaʽbah?

⁶ Si Muḥammadc natawo sa Mecca (Arabe, Makkah), Saudi Arabia, sa mga 570 K.P. Ang iyang amahan, si ʽAbd Allāh, namatay sa wala pa matawo si Muḥammad. Ang iyang inahan, si Āminah, namatay sa dihang siya mga unom ka tuig ang panuigon. Nianang panahon ang mga Arabo nagsunod sa usa ka porma sa pagsimba kang Allāh nga nasentro sa walog sa Mecca, sa sagradong dapit sa Kaʽbah, usa ka yano samag-kubo nga tinukod diin ang usa ka itom nga meteorito gitamod. Sumala sa Islāmikong tradisyon, “ang Kaʽbah orihinal nga gitukod ni Adan sumala sa usa ka langitnong sulondan ug human sa Lunop gitukod-usab ni Abraham ug Ismael.” (History of the Arabs, ni Philip K. Hitti) Kini nahimong santuaryo alang sa 360 ka idolo, usa alang sa matag adlaw sa lunar nga tuig.

 7. Unsang relihiyosong mga buhat ang nagsamok kang Muḥammad?

⁷ Samtang nagtubo si Muḥammad, gikwestiyon niya ang relihiyosong mga buhat sa iyang adlaw. Si John Noss, sa iyang librong Man’s Religions, nagpahayag: “[Si Muḥammad] nasamok sa walay puas nga away-away alang sa giangkon nga intereses sa relihiyon ug dungog taliwala sa mga punoan nga Quraysh [si Muḥammad sakop nianang tribo]. Mas kusganon pa ang iyang kahigawad uban sa primitibong mga salin sa Arabong relihiyon, sa idolatrosong poleteismo ug animismo, sa imoralidad sa relihiyosong mga tigom ug mga tabo, sa inom, sugal, ug sayaw nga uso, ug sa buhi nga paglubong sa wala kinahanglana masusong mga batang babaye nga gibuhat dili lamang sa Mecca apan latas sa tibuok Arabia.”​—Surah 6:​137.

 8. Ubos sa unsang mga sirkumstansiya nahitabo ang pagtawag kang Muḥammad aron mahimong manalagna?

⁸ Ang pagtawag kang Muḥammad aron mahimong manalagna nahitabo sa dihang siya mga 40 ka tuig ang panuigon. Duna siya ing batasan sa pag-adto nga nag-inusara sa haduol nga langub sa bukid, nga gitawag Ghār Ḥirā’, alang sa pagpalandong, ug nag-angkon siya nga sa usa niining mga okasyon siya nakadawat sa pagtawag nga mahimong manalagna. Ang Muslim tradisyon nag-asoy nga samtang siya atua didto, ang usa ka manolonda, sa ulahi giila nga mao si Gabriel, nagsugo kaniya sa pagsubli-litok o pag-asoy sa ngalan ni Allāh. Si Muḥammad napakyas sa pagsanong, busa ang manolonda ‘midakop kaniya sa mapugsanon ug nagduot kaniya sa labihan nga siya dili na makaagwanta pa niini.’ Unya ang manolonda misubli sa sugo. Makausa pa, si Muḥammad napakyas sa pagsanong, busa ang manolonda ‘nagtuok kaniya’ usab. Kini nahitabo sa tulo ka beses una pa si Muḥammad misugod sa pagsubli-litok o pag-asoy sa kon unsa ang giisip nga nahauna sa usa ka serye sa mga bugna nga naglangkob sa Qurʼān. Ang laing tradisyon nag-asoy nga ang langitnong inspirasyon gibutyag kang Muḥammad sama sa pagbagting sa usa ka lingganay.​—The Book of Revelation gikan sa Ṣaḥīḥ Al-Bukhārī.

Bugna sa Qurʼān

 9. Unsa ang giingon nga unang bugna ni Muḥammad? (Itandi ang Pinadayag 22:​18, 19.)

⁹ Unsa ang giingon nga mao ang nahaunang bugna nga nadawat ni Muḥammad? Ang Islāmikong mga awtoridad sa kasagaran miuyon nga mao kini ang nahaunang lima ka bersikulo sa surah 96, nga nag-ulohan Al-ʽAlaq, “Ang Tibugol [nga Dugo],” nga mabasa:

10-12. Sa unsang paagi ang Qurʼān gitipigan?

¹⁰ Sumala sa Arabe nga tinubdan The Book of Revelation, si Muḥammad mitubag, “Dili ako makamao magbasa.” Busa, siya kinahanglan magsag-ulo sa mga bugna aron siya makasubli ug makaasoy kanila. Ang mga Arabo batid sa paggamit sa memorya, ug si Muḥammad walay kalainan. Unsa ka dugayon kini alang kaniya sa pagdawat sa kompletong mensahe sa Qurʼān? Kini kasagarang gituohan nga ang mga bugna miabot sulod sa hugna sa panahon sa mga 20 ngadto sa 23 ka tuig, gikan sa mga 610 K.P. ngadto sa iyang kamatayon niadtong 632 K.P.

¹¹ Ang Muslim nga mga tinubdan nagpatin-aw nga sa pagkadawat sa matag bugna, si Muḥammad dihadiha misubli-litok niini niadtong kinsa naatlan nga haduol. Kini sila sa baylo nagsag-ulo sa bugna ug pinaagi sa pagsubli-litok naghupot niini nga buhi. Sanglit ang paggama sa papel wala pa hibaloi sa mga Arabo, gipasulat ni Muḥammad ang mga bugna sa mga eskriba diha sa primitibong materyales nga niadto nabatonan, sama sa mga bukog sa abaga sa mga kamelyo, mga dahon sa palma, kahoy, ug panit sa kanding. Bisan pa, wala hangtod tapos sa kamatayon sa manalagna nga ang Qurʼān nagbaton sa porma niini karon, ubos sa paggiya sa mga sumusunod ug mga kaubanan ni Muḥammad. Kini sulod sa pagmando sa unang tulo ka kaliph, o Muslim nga mga lider.

¹² Ang maghuhubad si Muhammad Pickthall nagsulat: “Ang tanang surah sa Qurʼan girekord na nga sinulat una sa kamatayon sa Manalagna, ug daghang mga Muslim ang nakasag-ulo sa tibuok Qurʼan. Apan ang sinulat nga mga surah gikatag taliwala sa katawhan; ug sa dihang, sa usa ka away . . . ang dakong gidaghanon niadtong kinsa nakasag-ulo sa tibuok Qurʼan namatay, ang usa ka koleksiyon sa tibuok Qurʼan gihimo ug gisulat.”

13. (a) Unsa ang tulo ka tinubdan sa Islāmikong pagtulon-an ug paggiya? (b) Sa unsang paagi ang pipila ka Islāmikong eskolar naglantaw sa paghubad sa Qurʼān?

¹³ Ang Islāmikong kinabuhi gimandoan sa tulo ka awtoridad​—sa Qurʼān, Ḥadīth, ug sa Sharīʽah. (Tan-awa ang kahon, panid 291.) Ang mga Muslim nagtuo nga ang Qurʼān sa Arabe mao ang labing puro nga porma sa bugna, sanglit, nag-ingon sila, kini ang pinulongan nga gigamit sa Diyos sa pagpakigsulti pinaagi kang Gabriel. Ang surah 43:​3 nagpahayag: “Kami naghimo niini nga usa ka Qurʼān sa Arabe, aron ka makasabot (ug makakat-on sa kaalam).” (AYA) Busa, ang bisan unsang hubad giisip nga usa lamang ka sambog nga naglangkit sa pagkawala sa pagkapuro. Sa pagkamatuod, ang pipila ka Islāmikong eskolar midumili sa paghubad sa Qurʼān. Ang panlantaw nila mao nga “ang paghubad mao kanunay ang pagluib,” ug busa, “ang mga Muslim kanunay nagtutol ug usahay nagdili sa bisan unsang pagsulay sa paghubad niini sa laing pinulongan,” nagpahayag si Dr. J. A. Williams, tigpakigpulong sa Islāmikong kasaysayan.

Islāmikong Pagpahalapad

14. Unsang hitabo ang nagtimaan sa hinongdanong punto sayo sa Islāmikong kasaysayan?

¹⁴ Si Muḥammad nagpundar sa iyang bag-ong pagtuo batok sa dakong pagsupak. Ang katawhan sa Mecca, bisan ang iyang kaugalingong tribo, nagsalikway kaniya. Tapos sa 13 ka tuig sa paglutos ug pagdumot, siya mibalhin sa iyang sentro sa kalihokan sa amihanan sa Yathrib, nga niadto hiilhan nga al-Madīnah (Medina), ang siyudad sa manalagna. Kining paglalin, o hijrah, niadtong 622 K.P. nagtimaan ug importante nga punto sa Islāmikong kasaysayan, ug ang petsa sa ulahi gisagop isip sinugdanang punto sa Islāmikong kalendaryo.d

15. Sa unsang paagi ang Mecca nahimong pangunang sentro sa pagduaw sa Islām?

¹⁵ Sa kaulahian, si Muḥammad nakaangkon sa gahom sa dihang ang Mecca misurender kaniya sa Enero sa 630 K.P. (8 A.H.) ug siya nahimong magmamando niini. Uban sa mga rinda sa sekular ug relihiyosong kontrol diha sa iyang mga kamot, siya nakahimo sa paghinlo sa idolatrosong mga imahen sa Kaʽbah ug nagtukod niini isip sentrong punto sa mga pagduaw sa Mecca nga nagpadayon hangtod niining adlawa.​—Tan-awa ang panid 289, 303.

16. Sa unsang gilay-on mikaylap ang Islām?

¹⁶ Sulod sa pipila ka dekada sa kamatayon ni Muḥammad niadtong 632 K.P., ang Islām mikaylap na hangtod sa gilay-on sa Afghanistan ug bisan sa Tunisia sa Amihanang Aprika. Sa sayong ikawalong siglo, ang pagtuo sa Qurʼān nakalahos na ngadto sa Espanya ug anaa na sa utlanan sa Pransiya. Sama sa gipahayag ni Propesor Ninian Smart sa iyang librong Background to the Long Search: “Kon lantawon sa tawhanong panlantaw, ang kahimoan sa usa ka Arabong manalagna nga nagkinabuhi sa ikaunom ug ikapitong siglo tapos ni Kristo makapahingangha. Sa tawhanon, kini gikan kaniya nga ang bag-ong buhilaman mibuhagay. Apan hinoon alang sa Muslim ang bulohaton langitnon ug ang kahimoan iya ni Allah.”

Kamatayon ni Muḥammad Nagtultol sa Pagkabahinbahin

17. Unsang dakong suliran ang nag-atubang sa Islām sa kamatayon ni Muḥammad?

¹⁷ Ang kamatayon sa manalagna nagpahinabog krisis. Namatay siya nga walay liwat nga lalaki ug walay klaro gitudlong sumusunod. Sama sa gipahayag ni Philip Hitti: “Busa ang kaliphato [buhatan sa kaliph] mao ang labing karaang suliran nga kinahanglan atubangon sa Islām. Kini sa gihapon usa ka buhing isyu. . . . Sa mga pulong sa Muslim nga historyador si al-Shahrastāni [1086-1153]: ‘Sukad masukad wala pa ing Islāmikong isyu ang nagpabanaw sa mas daghang dugo kay sa kaliphato (imāmah).’” Sa unsang paagi ang suliran gisulbad balik didto niadtong 632 K.P.? “Si Abu-Bakr . . . gitudlo (Hunyo 8, 632) nga manununod ni Muḥammad pinaagi sa pipila ka porma sa eleksiyon diin kadtong mga lider nga didto sa kabisera, sa al-Madīnah, nakig-ambit.”​—History of the Arabs.

18, 19. Unsang mga pangangkon ang nagbahin sa mga Muslim nga Sunnī gikan sa Shīʽite?

¹⁸ Ang manununod sa manalagna kinahanglan usa ka magmamando, usa ka khalīfah, o kaliph. Bisan pa, ang kwestiyon sa matuod nga mga manununod ni Muḥammad nahimong hinongdan sa pagkabahinbahin sa mga ranggo sa Islām. Ang mga Sunnī Muslim nagdawat sa prinsipyo sa katungdanan agig eleksiyon inay kay sa pagkakadugo sa manalagna. Busa sila nagtuo nga ang unang tulo ka kaliph, sila Abū Bakr (ugangan-lalaki ni Muḥammad), ʽUmar (magtatambag sa manalagna), ug ‛Uthmān (umagad-lalaki sa manalagna), mao ang lehitimong mga manununod ni Muḥammad.

¹⁹ Ang pangangkon gitutolan sa mga Shīʽite Muslim, nga ang matuod nga pagkaliderato naggikan latas sa kadugo sa manalagna ug pinaagi sa iyang ig-agaw ug umagad-lalaki, si ʽAlī ibn Abī Ṭālib, ang unang imām (lider ug manununod), kinsa naminyo sa paboritong anak-babaye ni Muḥammad, si Fāṭimah. Ang ilang kaminyoon nagbunga sa mga apo-lalaki ni Muḥammad sila Ḥasan ug Ḥusayn. Ang mga Shīʽite usab nag-angkon “nga sukad sa sinugdanan si Allah ug ang Iyang Manalagna klarong nakatudlo na kang ʽAli isip bugtong lehitimong manununod apan nga ang unang tulo ka kaliph naglipot kaniya gawas sa iyang hustong katungdanan.” (History of the Arabs) Hinoon, ang mga Sunnī Muslim naglantaw niana ug lahi.

20. Unsa ang nahitabo sa umagad-lalaki ni Muḥammad si ʽAlī?

²⁰ Unsa ang nahitabo kang ʽAlī? Sulod sa iyang pagmando isip ikaupat nga kaliph (656-661 K.P.), ang usa ka sangka tungod sa pagkaliderato miulbo taliwala kaniya ug sa gobernador sa Sirya, si Muʽāwiyah. Nagsangka sila, ug unya sa paglikay sa dugang Muslim nga pag-ulag-dugo, ilang giitsa ang ilang lalis nga bukas sa paghusay. Ang pagdawat ni ʽAlī sa husay nagpahuyang sa iyang kaso ug nagpahilayo sa daghan sa iyang mga sumusunod, lakip sa Khawārij (mga Nagbulag), kinsa nahimong mabangis nga mga kaaway niya. Sa tuig 661 K.P., si ʽAlī gipatay uban sa tumoy sa espada nga may hilo sa usa ka mainitong Khārijī. Ang duruha ka grupo (Sunnī ug Shīʽah) nagkabangi. Unya ang Sunnī nga sanga sa Islām nagpili sa usa ka lider gikan sa mga Umayyad, sa bahandianong mga pangulo sa Mecca, kinsa gawas sa banay sa manalagna.

21. Unsa ang panlantaw sa Shīʽite sa mga manununod ni Muḥammad?

²¹ Alang sa Shīʽah, ang panganay ni ʽAlī, si Ḥasan, ang apo-lalaki sa manalagna, mao ang matuod nga manununod. Bisan pa, siya miluwat ug gipatay. Ang iyang igsoon-lalaki si Ḥusayn nahimong bag-ong imām, apan siya usab gipatay, sa mga tropa sa Umayyad niadtong Oktubre 10, 680 K.P. Ang iyang kamatayon o pagkamartir, ingon sa paglantaw niini sa Shīʽah, duna ing hinongdanong epekto sa Shīʽat ʽAlī, ang partido ni ʽAlī, hangtod niining adlawa. Sila nagtuo nga si ʽAlī mao ang matuod nga manununod ni Muḥammad ug ang unang “imām [lider] nga protektado sa langit batok sa sayop ug sala.” Si ʽAlī ug ang iyang mga manununod giisip sa Shīʽah nga mao ang dili masayop nga mga magtutudlo uban sa “balaang gasa sa pagkadili sad-an.” Ang kinadak-ang bahin sa Shīʽah nagtuo nga duna lamang ing 12 ka matuod nga imām, ug ang kataposan niini, si Muḥammad al-Muntaẓar, nahanaw (878 K.P.) “sa langub sa dakong mosque sa Sāmarra nga wala magbilin ug liwat.” Busa “siya nahimong ‘ang tinago (mustatir)’ o ‘ang gidahom (muntaẓar) nga imām.’ . . . Sa igong panahon siya mopadayag ingon nga Mahdi (usa nga gigiyahan sa langit) aron sa pagpasig-uli sa matuod nga Islam, sa pagdaog sa tibuok kalibotan ug sa pagpasulod sa usa ka mubong milenyo una sa kataposan sa tanang butang.”​—History of the Arabs.

22. Giunsa paghandom sa Shīʽah ang pagkamartir ni Ḥusayn?

²² Matag tuig, ang Shīʽah nagsaulog sa pagkamartir ni Imām Ḥusayn. Sila may mga prusisyon diin ang pipila nagsamad sa ilang kaugalingon uban sa mga kutsilyo ug mga espada ug nagpahamtang sa pag-antos sa ilang kaugalingon. Sa mas modernong mga panahon, ang mga Shīʽite Muslim nakadawat ug dakong publisidad tungod sa ilang kadasig alang sa Islāmikong mga kawsa. Bisan pa, sila nagrepresentar lamang sa mga 20 porsiyento sa mga Muslim sa kalibotan, kay ang mayoria mao ang mga Sunnī Muslim. Apan karon, tagdon nato ang pipila ka pagtulon-an sa Islām ug tan-awon kon sa unsang paagi ang Islāmikong pagtuo nag-apektar sa matag adlaw nga paggawi sa mga Muslim.

Diyos Supremo, Dili si Jesus

23, 24. Sa unsang paagi si Muḥammad ug ang mga Muslim naglantaw sa Judaismo ug sa Kristiyanidad?

²³ Ang tulo ka dagko monoteistikong relihiyon sa kalibotan mao ang Judaismo, Kristiyanidad, ug Islām. Apan sa panahon nga si Muḥammad nagpadayag nganha sa sinugdanan sa ikapito ka siglo K.P., ang unang duha ka relihiyon, may labot kaniya, nahatipas na sa dalan sa kamatuoran. Sa pagkamatuod, sumala sa pipila ka Islāmikong komentarista, ang Qurʼān nagpasabot sa pagsalikway sa mga Hudiyo ug sa mga Kristohanon sa pagpahayag: “Dili (ang dalan) niadtong nakaangkon sa Imong kasuko ni niadtong kinsa nahisalaag.” (Surah 1:​7, MMP) Ngano kana?

²⁴ Usa ka komentaryo sa Qurʼān nagpahayag: “Ang Katawhan sa Basahon nasayop: Ang mga Hudiyo sa paglapas sa ilang Tugon, ug sa pagpasipala kang Maria ug Jesus . . . ug ang mga Kristohanon sa pagtuboy kang Jesus nga Apostol ngadto sa pagkasama uban sa Diyos” pinaagi sa doktrina sa Trinidad.​—Surah 4:​153-176, AYA.

25. Unsang managsamang pahayag ang atong makaplagan sa Qurʼān ug sa Bibliya?

²⁵ Ang pangunang pagtulon-an sa Islām, alang sa bug-os nga kayano, mao ang hiilhang shahādah, o pagsugid sa pagtuo, nga nasag-ulo sa tanang Muslim: “La ilāh illa Allāh; Muḥammad rasūl Allāh” (Walay diyos kondili si Allah; si Muḥammad mao ang manalagna ni Allah). Kini nahauyon sa pahayag sa Qurʼān, “Ang imong Diyos Usa ka Diyos; walay Diyos gawas Kaniya, ang Manggihatagon, ang Maluluy-on.” (Surah 2:​163, MMP) Kining hunahuna gipahayag 2,000 ka tuig sa una uban sa karaang panapit sa Israel: “Pamati, O Israel: si Jehova nga atong Diyos usa ka Jehova.” (Deuteronomio 6:4) Gisubli ni Jesus kining pangunang sugo, nga girekord sa Marcos 12:​29, 600 ka tuig una pa kang Muḥammad, ug bisan diin si Jesus wala mag-angkon nga siya mao ang Diyos o sama Kaniya.​—Marcos 13:​32; Juan 14:​28; 1 Corinto 15:28.

26. (a) Unsa ang panlantaw sa mga Muslim sa Trinidad? (b) Ang Trinidad ba Biblikanhon?

²⁶ Mahitungod sa pagkauniko sa Diyos, ang Qurʼān nagpahayag: “Busa motuo sa Diyos ug sa Iyang mga apostol. Dili mobungat sa ‘Trinidad’: hunong na: mas maayo kini alang kanimo: kay ang Diyos Usa ka Diyos.” (Surah 4:​171, AYA) Bisan pa, angay nga matikdan nato nga ang matuod nga Kristiyanidad wala magtudlo sa Trinidad. Kana usa ka doktrina nga may paganong sinugdan nga gipayuhot sa mga apostata sa Kakristiyanohan tapos sa kamatayon ni Kristo ug sa mga apostol.​—Tan-awa ang Kapitulo 11.e

Kalag, Pagkabanhaw, Paraiso, ug Impiyerno nga Kalayo

27. Unsa ang giingon sa Qurʼān mahitungod sa kalag ug sa pagkabanhaw? (Itandi ang Levitico 24:​17, 18; Ecclesiastes 9:​5, 10; Juan 5:​28, 29.)

²⁷ Ang Islām nagtudlo nga ang tawo dunay kalag nga nagpadayon sa laing kinabuhi. Ang Qurʼān nagpahayag: “Si Allah modawat sa mga kalag sa (mga tawo) sa panahon sa ilang kamatayon, ug kanang (kalag) nga wala (pa) mamatay sa katulogon niini. Siya naghupot nianang (kalag) nga Iyang giordinahan sa kamatayon.” (Surah 39:​42, MMP) Sa samang panahon, ang surah 75 entiro nga gideboto sa “Qiyāmat, o sa Pagkabanhaw” (AYA), o sa “Pagbangon sa Minatay” (MMP). Sa bahin kini nag-ingon: “Ako nagsangpit sa pagsaksi sa Adlaw sa Pagkabanhaw . . . Naghunahuna ba ang tawo nga Kami dili makatibo sa iyang mga bukog? . . . Siya nangutana: ‘Kanus-a ang Adlaw sa Pagkabanhaw?’ . . . Wala ba Siya [Allāh] sa gahom sa paghatag kinabuhi sa mga patay?”​—Surah 75:​1, 3, 6, 40, AYA.

28. Unsa ang giingon sa Qurʼān mahitungod sa impiyerno? (Itandi ang Job 14:​13; Jeremias 19:​5; 32:​35; Buhat 2:​25-27; Roma 6:​7, 23.)

²⁸ Sumala sa Qurʼān, ang kalag mahimong makaangkon sa nagkalainlaing destino, nga mahimo sa langitnong tanaman sa paraiso o sa silot sa nagdilaab nga impiyerno. Sama sa gipahayag sa Qurʼān: “Nangutana sila: Kanus-a ang Adlaw sa Paghukom? Sa adlaw (kini) kanus-a sila sakiton sa Kalayo, (ug kini ikaingon kanila): Tilawi ang inyong kasakit (nga imong ipahamtang).” (Surah 51:​12-14, MMP) “Alang kanila [nga mga makasasala] ang pagsakit sa kinabuhi sa kalibotan, ug sa pagkamatuod ang kaalaot sa Laing-kinabuhi mas masakit, ug wala sila ing manlalaban gikan kang Allah.” (Surah 13:​34, MMP) Ang pangutana gisukot: “Ug unsa ang magpatin-aw kanimo kon unsa kini? Usa ka Kalayo (kini) nga nagdilaab sa kabangis!” (Surah 101:​10, 11, AYA) Kining makalilisang nga kapaingnan gihubit sa detalye: “Tan-awa! Kadtong kinsa wala motuo sa Among mga bugna, Kami moyagyag kanila sa Kalayo. Sama ka subsob sa pagkaut-ut sa ilang mga panit Kami mopuli kanila uban sa bag-ong mga panit aron sila makabati sa pagsakit. Tan-awa! Si Allah hangtod sa hangtod Gamhanan, Maalamon.” (Surah 4:​56, MMP) Ang dugang hubit nagpahayag: “Tan-awa! ang impiyerno naghupo sa pagbanhig . . . Sila mopuyo diha sa katuigan. Didto sila makatilaw ni sa bugnaw ni (bisan unsang) ilimnon gawas sa nagbukal nga tubig ug sa nagparalisar nga katugnaw.”​—Surah 78:​21, 23-25, MMP.

29. Itandi ang Islāmiko ug Biblikanhong pagtulon-an sa kalag ug sa dadangatan niini.

²⁹ Ang mga Muslim nagtuo nga ang kalag sa patay nga tawo moadto sa Barzakh, o sa “Partisyon,” “sa dapit o kahimtang diin maatua ang katawhan tapos sa kamatayon ug una sa Paghukom.” (Surah 23:​99, 100, AYA, nota sa ubos) Ang kalag may panimuot didto nga nasinati sa gitawag nga “Pagkastigo sa Lubnganan” kon ang tawo daotan sa una, o kini nagpahimulos sa kalipay kon siya matinumanon sa una. Apan ang mga matinumanon masinati usab sa pipila ka pagsakit tungod sa ilang pipila ka sala samtang buhi pa. Sa adlaw sa paghukom, ang matag usa mag-atubang sa iyang dayon nga kapaingnan, nga nagtapos nianang intermedya nga kahimtang.f

30. Unsa ang gisaad sa mga matarong sumala sa Qurʼān? (Itandi ang Isaias 65:​17, 21-25; Lucas 23:​43; Pinadayag 21:​1-5.)

³⁰ Sa kasukwahi, ang mga matarong gisaaran sa langitnong mga tanaman sa paraiso: “Ug alang niadtong kinsa nagtuo ug nagbuhat sa maayong mga buhat, Amo silang pasudlon sa mga Tanaman ubos diin ang mga suba nag-agos aron sa pagpuyo dinhi hangtod sa kahangtoran.” (Surah 4:​57, MMP) “Nianang adlawa ang mga pumupuyo sa Paraiso dili na mohunahuna sa bisan unsa gawas sa ilang kabulahanan. Uban sa ilang mga asawa, sila mohigda sa landong sa kakahoyan sa humok nga mga higdaan.” (Surah 36:​55, 56, NJD) “Una niini Kami misulat sa mga Salmo, human ang Mensahe (gihatag kang Moises): ‘Ang mga alagad ko, ang matarong, magapanunod sa yuta.’” Ang nota sa ubos niining surah nagpunting sa magbabasa sa Salmo 25:​13 ug 37:​11, 29, maingon man sa mga pulong ni Jesus sa Mateo 5:5. (Surah 21:​105, AYA) Ang reperensiya sa mga asawa karon nagpaliso kanato sa laing pangutana.

Monogamiya o Poligamiya?

31. Unsa ang giingon sa Qurʼān sa poligamiya? (Itandi ang 1 Corinto 7:​2; 1 Timoteo 3:​2, 12.)

³¹ Ang poligamiya ba ang lagda taliwala sa mga Muslim? Samtang ang Qurʼān nagtugot sa poligamiya, daghang mga Muslim duna lamang sa usa ka asawa. Tungod sa daghang mga balong babaye nga mahibilin tapos sa gastosong mga gubat, ang Qurʼān naghimog luna alang sa poligamiya. “Ug kon nahadlok ka nga dili makatagad nga makataronganon sa mga ilo, magminyo sa mga babaye, kinsa daw maayo alang kanimo, duha o tulo o upat; ug kon nahadlok ka nga dili makahatag hustisya (sa mao ka daghan) nan usa (lamang) o (sa mga bihag) nga mapanag-iya sa imong tuong mga kamot.” (Surah 4:​3, MMP) Ang usa ka biyograpiya ni Muḥammad ni Ibn-Hishām naghisgot nga si Muḥammad naminyo sa usa ka bahandianon balong babaye, si Khadījah, 15 ka tuig nga magulang kaniya. Tapos sa iyang kamatayon siya naminyo sa daghang mga babaye. Sa dihang namatay siya nagbilin siya ug siyam ka balong babaye.

32. Unsa ang mutʽah?

³² Ang laing porma sa kaminyoon sa Islām gitawag mutʽah. Kini gihubit isip “usa ka espesyal nga kontrata nga gihimo taliwala sa usa ka lalaki ug usa ka babaye pinaagi sa pagtanyag ug pagdawat sa kaminyoon sulod sa usa ka limitadong panahon ug uban sa ispisipikong bugay sama sa kontrata alang sa permanente nga kaminyoon.” (Islamuna, ni Muṣṭafā al-Rāfiʽī) Ang mga Sunnī nagtawag niini usa ka kaminyoon alang sa kalingawan, ug ang Shīʽah, usa ka kaminyoon nga taposon sa usa ka ispisipikong panahon. Nagpahayag ang samang tinubdan: “Ang mga anak [sa maong kaminyoon] lehitimo ug duna sa samang mga katungod sa mga anak sa permanente nga kaminyoon.” Dayag nga kining porma sa temporaryong kaminyoon gibuhat sa adlaw ni Muḥammad, ug siya nagtugot niini. Ang mga Sunnī miinsister nga kini gidili sa ulahi, samtang ang mga Imāmī, ang kinadak-an grupong Shīʽite, nagtuo nga kini sa gihapon nagpadayon pa. Sa pagkamatuod, daghan ang nagbuhat niini, labi na kon wala ang lalaki sa iyang asawa sulod sa usa ka taas nga panahon.

Islām ug Matag Adlaw nga Kinabuhi

33. Unsa ang mga haligi sa Islām ug sa pagtuo?

³³ Ang Islām naglakip sa lima ka haligi, o prinsipal nga mga obligasyon, ug unom ka pasukaranang pagtuo. (Tan-awa ang kahon, panid 296, 303.) Usa niini mao nga ang debotadong Muslim kinahanglan moliso ngadto sa Mecca lima ka beses sa usa ka adlaw sa pag-ampo (ṣalāt). Sa Muslim nga igpapahulay (Biyernes), ang mga lalaki magpanon sa mosque alang sa pag-ampo sa dihang sila makadungog sa balikbalik nga panawag sa muezzin gikan sa minaret sa mosque. Karong adlawa daghang mga mosque nagpatokar na lang ug rekord inay kay sa buhi nga tingog sa pagpanawag.

34. Unsa ang mosque, ug sa unsang paagi kini gigamit?

³⁴ Ang mosque (Arabe, masjid) mao ang Muslim nga dapit sa pagsimba, nga gihubit ni Haring Fahd Bin Abdul Aziz sa Saudi Arabia isip “ang batong pamag-ang alang sa pagsangpit sa Diyos.” Iyang gihubit ang mosque isip “usa ka dapit sa pag-ampo, pagtuon, legal ug hudisyal nga kalihokan, pagkonsulta, pagwali, paggiya, edukasyon ug pagpangandam. . . . Ang mosque mao ang kasingkasing sa Muslim nga katilingban.” Kining mga dapit sa pagsimba karon makaplagan sa tibuok kalibotan. Usa sa labing bantogan sa kasaysayan mao ang Mezquita (Mosque) sa Córdoba, Espanya, nga sulod sa kasiglohan mao ang kinadak-an sa kalibotan. Ang tungang dapit niini karon okupado sa usa ka Katolikong katedral.

Kasungian Uban ug Sulod sa Kakristiyanohan

35. Sa miaging panahon, unsang kahimtang ang naglungtad taliwala sa Islām ug sa Katolisismo?

³⁵ Sukad sa ikapitong siglo, ang Islām mikatap pa kasadpan ngadto sa Amihanang Aprika, pa silangan sa Pakistan, Indiya, ug Bangladesh, ug kanaog ngadto sa Indonesia. Samtang kini nagbuhat, kini nakasugamak sa kasungian uban sa militante nga Simbahang Katoliko, nga nag-organisar ug mga Krusada sa pagbawi sa Balaang Yuta gikan sa mga Muslim. Niadtong 1492 si Hara Isabel ug Hari Fernando sa Espanya nagkompleto sa Katolikong pagbawi-usab sa Espanya. Ang mga Muslim ug mga Hudiyo kinahanglan magpakumbertir o mapalagpot sa Espanya. Ang baslanay nga pagtugot nga milungtad ubos sa Muslim nga paggahom sa Espanya sa ulahi nahanaw ubos sa impluwensiya sa Katolikong Inkisisyon. Bisan pa, ang Islām nagpabiling buhi ug sa ika-20 ka siglo nasinati sa kalagsik ug dakong pagtubo.

36. Unsang kaugmaran ang nagkahitabo sa Simbahang Katoliko samtang ang Islām nagkahalapad?

³⁶ Samtang ang Islām nagkahalapad, ang Simbahang Katoliko naglatas sa kaugalingong kaguliyang niini, nga naningkamot sa pagpatunhay sa panaghiusa taliwala sa mga ranggo niini. Apan duruha ka gamhanang impluwensiya ang hapit na mobuto sa talan-awon, ug kini modugmok sa dugang pa sa monolitikong imahen nianang simbahan. Kini ang prensa sa pagpatik ug ang Bibliya sa pinulongan sa katawhan. Ang among sunod kapitulo mohisgot sa dugang pagkabuak sa Kakristiyanohan ubos niini ug ubang impluwensiya.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 285]

Ang Qurʼān ug ang Bibliya

“Siya nagbutyag kanimo sa Basahon uban sa kamatuoran, nga siya naglig-on sa kasulatan nga nag-una niini; kay siya nagbutyag na sa Torah ug sa Ebanghelyo alang sa paggiya sa mga tawo, ug sa pag-ila taliwala sa husto ug sayop.”​—Surah 3:​2, NJD.

“Halos tanan sa kasaysayanhong mga asoy sa Koran duna sa ilang biblikanhong kasama . . . Sila Adan, Noe, Abraham (gihisgotan mga kapitoan ka beses sa kawhaag-lima ka nagkalainlaing sūrah ug nagbutang sa iyang ngalan isip titulo alang sa sūrah 14), Ismael, Lot, Jose (kang kinsa ang sūrah 12 gipahinungod), Moises (kansang ngalan makita sa katloag-upat ka nagkalainlaing sūrah), Saul, David, Solomon, Elias, Job ug Jonas (kansang ngalan anaa sa sūrah 10). Ang sugilanon sa paglalang ug sa pagkahulog ni Adan gisitar lima ka beses, ang lunop walo ug ang Sodoma walo. Sa pagkamatuod ang Koran nagpakitag dugang kasamahan sa Pentateuch kay sa bisan unsang ubang bahin sa Bibliya. . . .

“Sa mga karakter sa Bag-ong Tugon ang gipasiugda lamang mao sila Zacarias, Juan Bawtista, Jesus (ʽĪsa) ug Maria. . . .

“Ang usa ka pagtuon sa pagtandi sa . . . koraniko ug biblikanhong sugilanon . . . nagbutyag nga walay pulong sa pulong nga pagsalig [walay direktang pagkutlo].”​—History of the Arabs.

[Kahon sa panid 291]

Tulo ka Tinubdan sa Pagtulon-an ug Paggiya

Ang Balaang Qurʼān, giingon nga gibutyag kang Muḥammad pinaagi ni manolonda Gabriel. Ang kahulogan ug mga pulong sa Qurʼān sa Arabe giisip nga inspirado.

Ang Ḥadīth, o Sunnah, “ang mga buhat, mga pulong ug hilom nga pag-uyon (taqrīr) sa Manalagna . . . nga gihikay sulod sa ikaduhang siglo [A.H.] sa porma sa sinulat nga ḥadīth. Ang ḥadīth, busa, usa ka rekord sa usa ka aksiyon o panultihon sa Manalagna.” Kini usab mahimong ikapadapat sa mga aksiyon o mga pulong sa bisan kinsa sa “mga Kauban” ni Muḥammad “o sa ilang mga Manununod.” Sa ḥadīth, ang kahulogan lamang ang giisip nga inspirado.​—History of the Arabs.

Ang Sharī‛ah, o kanon nga kasugoan, nga gibase sa mga prinsipyo sa Qurʼān, nagpaigo sa entirong kinabuhi sa Muslim sa relihiyoso, politikal, ug sosyal nga sentido. “Ang tanang buhat sa tawo klasipikado ubos sa lima ka legal nga kategoriya: (1) ang giisip nga absolutong katungdanan (farḍ) [nga naglakip sa ganti alang sa paglihok o silot alang sa kapakyasan sa paglihok]; (2) dalayegon o mapahanungdanong mga aksiyon (mustaḥabb) [nga naglakip sa ganti apan walay silot sa kapakyasan]; (3) mga aksiyon nga katugtan (jāʼiz, mubāh), nga wala panumbalinga sa legal; (4) mga aksiyon nga salawayon (makrūh), nga dili aprobado apan dili kasilotan; (5) mga aksiyon nga gidili (ḥarām), ang pagbuhat sa mao nangayog silot.”​—History of the Arabs.

[Kahon sa panid 296]

Unom ka Haligi sa Pagtuo

1. Pagtuo sa usa ka Diyos, si Allāh (Surah 23:​116, 117)

2. Pagtuo sa mga manolonda (Surah 2:​177)

3. Ang balaang mga basahon: Torah, Ebanghelyo, Salmo, Linukot nga mga Basahon ni Abraham, Qur’ān

4. Pagtuo sa daghang mga manalagna apan usa ka mensahe. Si Adan ang unang manalagna. Ang uban naglakip kang Abraham, Moises, Jesus, ug “ang Kataposan sa mga Manalagna,” si Muḥammad (Surah 4:​136; 33:40)

5. Ang kataposang adlaw: sa dihang ang tanang patay banhawon gikan sa ilang mga lubnganan

6. Pagtuo sa kapalaran, ang maayo niini ug ang daotan niini. Walay mahitabo nga dili pagbuot sa Diyos

[Kahon sa panid 303]

Lima ka Haligi sa Islam

1. Pagsubli sa kredo (shahādah): “Walay diyos kondili si Allah; si Muḥammad ang manalagna ni Allah” (Surah 33:40)

2. Pag-ampo (ṣalāt) ngadto sa Mecca lima ka beses sa usa ka adlaw (Surah 2:​144)

3. Kaluoy (zakāh), ang obligasyon sa paghatag sa usa ka porsiyento sa kinitaan sa usa ug sa bili sa pipila ka kabtangan (Surah 24:56)

4. Pagpuasa (ṣawm), labi na sulod sa bulan-kadugayon nga Ramaḍān (Surah 2:​183-185)

5. Pagduaw (ḥajj). Makausa sa kinabuhi, ang tagsa ka Muslim kinahanglang moduaw sa Mecca. Ang sakit ug kakabos mao lamang ang balibad nga gitugtan (Surah 3:97)

[Kahon/Hulagway sa panid 304, 305]

Bahāʼī nga Tinoohan​—Pagpangitag Paghiusa sa Kalibotan

¹ Ang Bahāʼī nga tinoohan dili sekta sa Islām apan usa ka sanga sa Bābī nga relihiyon, usa ka grupo sa Persiya (karon Iran) nga nagbulag gikan sa Shīʽite nga sanga sa Islām niadtong 1844. Ang lider sa mga Bābī mao si Mīrzā ʽAlī Moḥammad sa Shīrāz, kinsa nagproklamar sa iyang kaugalingon nga Bāb (“ang Ganghaan”) ug imām-mahdī (“lider nga hustong pagkagiya”) gikan sa linya ni Muḥammad. Gipatay siya sa Persiyanhong mga awtoridad niadtong 1850. Niadtong 1863 si Mīrzā Ḥoseyn Alī Nūrī, usa ka iladong membro sa grupong Bābī, “nagdeklarar sa iyang kaugalingon nga mao ‘Siya kinsa igapadayag sa Diyos,’ kinsa gitagna sa Bāb.” Gikuha usab niya ang ngalan Bahāʼ Ullāh, (“Himaya sa Diyos”) ug nagporma sa bag-ong relihiyon, ang Bahāʼī nga tinoohan.

² Si Bahāʼ Ullāh gibugaw sa Persiya ug sa kaulahian gipriso sa Acco (karon Acre, Israel). Didto iyang gisulat ang iyang pangunang sinulat, al-Kitāb al-Aqdas (Ang Labing Balaang Basahon), ug nag-ugmad sa doktrina sa Bahāʼī nga tinoohan. Sa kamatayon ni Bahāʼ Ullāh, ang liderato sa bag-o pang relihiyon gipasa ngadto sa iyang anak-lalaki si ‘Abd ol-Bahā’, unya ngadto sa iyang apo sa tuhod nga lalaki, si Shoghi Effendi Rabbānī, ug niadtong 1963 ngadto sa usa ka pinili lawas nga administratibo nga hiilhang Unibersohanong Balay sa Hustisya.

³ Ang mga Bahāʼī nagtuo nga ang Diyos nagbutyag sa iyang kaugalingon pinaagi sa “Langitnong Pagpadayag,” lakip kang Abraham, Moises, Krishna, Zoroaster, sa Buda, Jesus, Muḥammad, sa Bāb, ug ni Bahāʼ Ullāh. Sila nagtuo nga kining mga mensahero espesyal nga gitagana aron sa paggiya sa katawhan latas sa ebolusyonaryo nga palakaw diin ang pagpadayag sa Bāb nag-umpisa sa usa ka bag-ong panuigon alang sa katawhan. Ang mga Bahāʼī nag-ingon nga hangtod karon ang iyang mensahe mao ang kinabug-osan nga bugna sa kabubut-on sa Diyos ug nga kini ang pangunang hatag-Diyos nga instrumento nga maghimong posible sa paghiusa sa kalibotan.​—1 Timoteo 2:​5, 6.

⁴ Usa sa pasukaranang lagda sa Bahāʼī mao “nga ang tanan dagkong relihiyon sa kalibotan may langitnon nga sinugdan, nga ang ilang pangunang prinsipyo anaa sa kompleto nga harmonya.” Sila “nagkalahi lamang sa dili kinahanglanong mga aspeto sa ilang mga doktrina.”​—2 Corinto 6:​14-18; 1 Juan 5:​19, 20.

⁵ Ang Bahāʼī nga tinoohan naglakip sa pagkausa sa Diyos, imortalidad sa kalag, ug sa ebolusyon (biyolohikal, espirituwal, ug sosyal) sa katawhan. Sa laing bahin, sila nagsalikway sa kumon nga hunahuna sa mga manolonda. Sila nagsalikway usab sa Trinidad, sa pagtulon-an sa reinkarnasyon sa Hinduismo, ug sa pagkahulog sa tawo gikan sa kahingpitan ug sa nagsunod nga lukat pinaagi sa dugo ni Jesu-Kristo.​—Roma 5:​12; Mateo 20:28.

⁶ Ang pagkamagsoon sa tawo ug ang pagkasama sa kababayen-an mao ang dagkong bahin sa Bahāʼī nga tinoohan. Ang Bahāʼī nagsunod sa monogamiya. Sa dili momenos makausa sa usa ka adlaw, sila mag-ampo sa usa sa bisan hain sa tulo ka pag-ampo nga gibutyag ni Bahāʼ Ullāh. Batasan nila ang pagpuasa gikan sa pagsilang sa adlaw ngadto sa pagsalop sa adlaw sulod sa 19 ka adlaw sa Bahāʼī nga bulan sa ‘Alā, nga nahulog sa Marso. (Ang Bahāʼī nga kalendaryo naglakip sa 19 ka bulan, ang matag usa dunay 19 ka adlaw, uban sa pipila ka adlaw nga gisal-ot.)

⁷ Ang Bahāʼī nga tinoohan wala magbaton ug daghan pihong rituwal, ni kini nagbaton ug klerigo. Ang bisan kinsa nga nag-angkon sa pagtuo kang Bahāʼ Ullāh ug nagdawat sa iyang pagtulon-an mahimong itala isip mga membro. Magtagbo sila alang sa pagsimba sa unang adlaw sa matag Bahāʼī nga bulan.

⁸ Ang mga Bahāʼī naglantaw sa ilang kaugalingon nga duna sa misyon sa espirituwal nga pagsakop sa planeta. Sila naningkamot sa pagpakatap sa ilang pagtuo pinaagi sa kokabildo, panig-ingnan, pagpakig-ambit sa mga proyekto sa komunidad, ug mga kampanya sa impormasyon. Sila nagtuo sa absolutong pagsugot sa mga balaod sa yuta diin sila nagpuyo, ug bisan pa sila nagbotar, sila nagdumili sa pagpakig-ambit sa politika. Gipalabi nila ang dili-kombate nga katungdanan sa armadong puwersa kon posible apan dili mga magsusupak tungod sa konsiyensiya.

⁹ Isip misyonerong relihiyon, ang Bahāʼī nasinati sa tuling pagtubo sa miaging pipila ka tuig. Ang Bahāʼī nga banabana mao nga dunay duolan sa 5,000,000 sa tibuok kalibotan, bisan pa ang aktuwal hamtong nga talaan sa tinoohan sa pagkakaron kapin lamang ug diyotay sa 2,300,000.

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

1, 2. Sa unsang paagi nagsugod ang Bahāʼī nga pagtuo?

3-7. (a) Unsa ang pipila sa Bahāʼī nga tinoohan? (b) Sa unsang paagi ang Bahāʼī nga tinoohan lahi sa pagtulon-an sa Bibliya?

8, 9. Unsa ang misyon sa Bahāʼī?

[Hulagway]

Ampoanang Bahāʼī sa kuartel-heneral sa kalibotan sa Haifa, Israel

[Mga hulagway sa panid 286]

Ang Muslim tradisyon nagkanayon nga si Muḥammad misaka sa langit gikan niining bato sa Domo sa Bato, Jerusalem

[Mga hulagway sa panid 289]

Ang Muslim nga mga manunuaw sa Mecca molakaw pito ka beses libot sa Kaʽbah ug hikapon o halokan ang Itom nga Bato, sa ubos wala

[Hulagway sa panid 290]

Ang Arabe mao ang kinahanglanong pinulongan alang sa pagbasa sa Qurʼān

[Mga hulagway sa panid 298]

Nunot-relo gikan sa itaas wala: Domo sa Bato, Jerusalem; mga mosque sa Iran, Habagatang Aprika, ug Turkiya

[Mga hulagway sa panid 303]

Ang Mezquita sa Córdoba mao sa usa ka panahon ang kinadak-ang mosque sa kalibotan (usa ka Katolikong katedral karon nag-okupar sa sentro)