Kapitulo 11

Apostasiya​—Ang Dalan pa Diyos Gialihan

 1, 2. (a) Ngano ang unang 400 ka tuig sa kasaysayan sa Kakristiyanohan importante? (b) Unsang kamatuoran sa pagpili ang gipahayag ni Jesus?

NGANO ang unang 400 ka tuig sa kasaysayan sa Kakristiyanohan labihan ka importante? Alang sa samang rason nga ang unang pipila ka tuig sa bata importante​—tungod kay kini ang pormatibong katuigan kanus-a ang patukoranan gipahaluna alang sa umaabot nga personalidad sa indibiduwal. Unsa ang gibutyag sa unang kasiglohan sa Kakristiyanohan?

² Una nato tubagon kanang pangutana, dumdumon nato ang kamatuoran nga gipahayag ni Jesus: “Sulod latas sa sigpit nga pultahan; sanglit halapad ug sangkad ang dalan padulong sa kalaglagan, ug daghan ang nag-agi latas niini; samtang sigpit ang pultahan ug hiktin ang dalan padulong sa kinabuhi, ug pipila ra ang nakakaplag niini.” Ang dalan sa kasayon halapad; kanang sa hustong prinsipyo hiktin.​—Mateo 7:​13, 14.

 3. Unsang duha ka dalan ang bukas sa pagsugod sa Kristiyanidad?

³ Sa pagsugod sa Kristiyanidad, dunay duha ka dalan nga bukas niadtong nagsagop nianang dipopular nga pagtuo​—mohupot sa dimokompromisong pagtulon-an ug prinsipyo ni Kristo ug sa Kasulatan o mokiling ngadto sa sangkad ug sayong dalan sa pagkompromiso uban sa kalibotan nianang panahon. Sama sa atong makita, ang kasaysayan sa unang 400 ka tuig nagpakita kon diing dalana ang sa kaulahian gipili sa mayoria.

Paghaylo sa Pilosopiya

 4. Sumala kang historyador Durant, sa unsang paagi ang paganong Roma nag-apektar sa unang simbahan?

⁴ Si historyador Will Durant nagpatin-aw: “Ang Simbahan naghupot sa pipila ka relihiyosong kustombre ug porma nga kumon sa una-Kristohanon [pagano] nga Roma​—ang estola ug ubang bisti sa paganong kaparian, ang paggamit sa insienso ug balaang tubig sa pagputli, pagdagkot sa mga kandila ug walay kataposang kahayag sa atubangan sa altar, pagsimba sa mga santo, arkitektura sa basilika, balaod sa Roma isip pasukaranan sa balaod kanon, titulo sa Pontifex Maximus alang sa Supremong Papa, ug, sa ikaupat ka siglo, ang Latin nga pinulongan . . . Sa wala madugay ang mga obispo, inay kay sa Romanhong mga prepekto, mao ang mahimong tinubdan sa orden ug lingkoranan sa gahom sa mga siyudad; ang mga metropolitano, o mga arsobispo, mosuportar, kon dili mohalili, sa probinsiyal nga mga gobernador; ug ang sinodo sa mga obispo mopuli sa probinsiyal nga asambliya. Ang Romanhong Simbahan misunod sa mga tunob sa Romanhong estado.”​—The Story of Civilization: Part III​—Caesar and Christ.

 5. Sa unsang paagi ang tinamdan sa pagkompromiso uban sa pagano Romanhong kalibotan sukwahi sa unang Kristohanong sinulat?

⁵ Kining tinamdan sa pagkompromiso uban sa Romanhong kalibotan nagbarog nga dakong sukwahi sa pagtulon-an ni Kristo ug sa mga apostol. (Tan-awa ang kahon, panid 262.) Si apostol Pedro nagtambag: “Mga hinigugma, . . . ako nagpukaw sa inyong klarong salabotan pinaagi sa usa ka pahinumdom, nga kamo kinahanglan mahinumdom sa mga pulong nga sa una gipamolong pinaagi sa balaang mga manalagna ug sa sugo sa Ginoo ug Manluluwas pinaagi sa inyong mga apostol. Busa, kamo, mga hinigugma, nga duna niining abante nga kahibalo, magbantay nga kamo dili madaldal pahilayo uban kanila pinaagi sa sayop sa nagsupil-kasugoan nga katawhan ug mahulog sa inyong kaugalingong kalig-on.” Si Pablo klaro nga nagtambag: “Dili magpayugo nga dili angay uban sa mga dili magtotoo. Kay unsang panag-uban ang anaa sa pagkamatarong ug sa pagkamalapason? O unsang panag-ambit sa kahayag uban sa kangitngit? . . . ‘“Busa maggula gikan sa taliwala nila, ug magpalain sa inyong kaugalingon,” nag-ingon si Jehova, “ug hunong na sa paghikap sa butang nga mahugaw”’; ‘“ug pagadawaton ko kamo.”’”​—2 Pedro 3:​1, 2, 17; 2 Corinto 6:​14-17; Pinadayag 18:​2-5.

 6, 7. (a) Sa unsang paagi ang unang “mga amahan” sa simbahan naimpluwensiyahan sa Gregong pilosopiya? (b) Diin nga pagtulon-an labi na ang Gregong impluwensiya nakita? (c) Unsang pasidaan mahitungod sa pilosopiya ang gihatag ni Pablo?

⁶ Bisan pa niining klarong tambag, ang apostatang mga Kristohanon sa ikaduhang siglo nagbaton sa mga dayandayan sa pagano Romanhong relihiyon. Sila nagpahilayo sa ilang putli Biblikanhong sinugdanan ug nagsul-ob hinoon sa ilang kaugalingon uban sa pagano Romanhong sapot ug titulo ug natuhop sa Gregong pilosopiya. Si Propesor Wolfson sa Unibersidad sa Harvard nagpatin-aw sa The Crucible of Christianity nga sa ikaduhang siglo, dunay dakong paghugop ngadto sa Kristiyanidad sa “mga hentil nga nabansay sa pilosopiya.” Sila nagdayeg sa kaalam sa mga Grego ug naghunahuna nga nakakita sila ug kasusamahan taliwala sa Gregong pilosopiya ug sa pagtulon-an sa Kasulatan. Si Wolfson nagpadayon: “Usahay sila nagkalahing nagpahayag sa ilang kaugalingon sa epekto nga ang pilosopiya mao ang espesyal nga gasa sa mga Grego pinaagi sa tawhanong rason samtang ang Kasulatan mao ang sa mga Hudiyo pinaagi sa direktang bugna.” Siya nagpadayon: “Ang mga Amahan sa Simbahan . . . nagpasulod sa ilang sistematikong proyekto sa pagpakita sa unsang paagi, luyo sa yanong pinulongan diin ang Kasulatan nahimuot sa pagpahayag sa kaugalingon niini, dunay natago nga pagtulon-an sa mga pilosopo nga gibatbat sa lubog teknikal nga termino nga gimugna sa ilang Akademya, Liseyo, ug Portiko [mga sentro sa pilosopikal nga diskusyon].”

⁷ Ang maong tinamdan nagbukas sa dalan alang sa Gregong pilosopiya ug terminolohiya sa paglusot ngadto sa pagtulon-an sa Kakristiyanohan, labi na sa natad sa Trinitaryong doktrina ug sa imortal nga kalag. Sama sa gipahayag ni Wolfson: “Ang mga Amahan [sa simbahan] misugod pagpangita sa tinapok sa pilosopikanhong terminolohiya alang sa duha ka maayo teknikal nga termino, diin ang usa pagagamiton isip ilhanan sa kamatuoran sa pagkalahi sa matag membro sa Trinidad isip indibiduwal ug ang lain pagagamiton isip timailhan sa ilang nagapaluyo kumon nga pagkausa.” Apan, sila nag-admiter nga “ang hunahuna sa tulo-sa-usa ka Diyos misteryo nga dili mahimong sulbaron pinaagi sa tawhanong rason.” Sa kasukwahi, si Pablo klaro nga nakaamgo sa peligro sa maong pagtakboy ug ‘pagtuis sa maayong balita’ sa dihang nagsulat siya sa mga Kristohanon sa Galacia ug sa Colosas: “Magbantay: basin may usa kinsa magabihag kaninyo ingon nga iyang tukbonon pinaagi sa pilosopiya [Grego, phi·lo·so·phiʹas] ug kawang nga paglimbong sumala sa tradisyon sa mga tawo, sumala sa paninugdang mga butang sa kalibotan ug dili sumala kang Kristo.”​—Galacia 1:​7-9; Colosas 2:​8; 1 Corinto 1:​22, 23.

Pagkabanhaw Gihanaw

 8. Uban sa unsang tanghaga ang tawo nakigbisog, ug sa unsang paagi ang kadaghanan sa relihiyon misulay sa pagsulbad niini?

⁸ Sama sa atong nakita na latas niining basahon, ang tawo sa kanunay nakigbisog uban sa tanghaga sa iyang mubo ug may kinutuban nga paglungtad nga matapos sa kamatayon. Sama sa gipahayag sa Aleman nga awtor si Gerhard Herm sa iyang librong The Celts​—The People Who Came Out of the Darkness: “Ang relihiyon lakip sa ubang butang usa ka paagi sa pagpahiuyon sa katawhan sa kamatuoran nga sa usa ka adlaw kinahanglan sila mamatay, bisan pinaagi sa saad sa mas maayong kinabuhi luyo sa lubnganan, pagkatawo-usab, o sa duruha.” Halos ang matag relihiyon nagdepende sa pagtuo nga ang tawhanong kalag imortal ug nga tapos sa kamatayon kini mopanaw ngadto sa laing-kinabuhi o nga kini molalin ngadto sa laing linalang.

 9. Unsa ang konklusyon sa Espanyol nga eskolar si Miguel de Unamuno mahitungod sa pagtuo ni Jesus sa pagkabanhaw?

⁹ Halos tanang relihiyon sa Kakristiyanohan karon usab nagsunod nianang pagtuo. Si Miguel de Unamuno, iladong Espanyol nga eskolar sa ika-20 ka siglo, misulat mahitungod kang Jesus: “Siya nagtuo hinoon sa pagkabanhaw sa unod [sama sa kaso ni Lazaro (tan-awa ang panid 249-52)], sumala sa Hudiyong paagi, dili sa imortalidad sa kalag, sumala sa [Grego] Platonikong paagi. . . . Ang mga pruweba niini makita sa bisan unsang matinud-anong basahon sa interpretasyon.” Siya mitiklop: “Ang imortalidad sa kalag . . . usa ka pagano pilosopikanhong dogma.” (La Agonía Del Cristianismo [Ang Pagpinal sa Kristiyanidad]) Kanang “pagano pilosopikanhong dogma” nakalusot sa pagtulon-an sa Kakristiyanohan, bisan pa si Kristo tataw nga wala sa maong hunahuna.​—Mateo 10:​28; Juan 5:​28, 29; 11:​23, 24.

10. Unsa ang pipila ka sangpotanan sa pagtuo sa usa ka imortal nga kalag?

¹⁰ Ang malansisong impluwensiya sa Gregong pilosopiya mao ang yawing butang sa apostasiya tapos sa kamatayon sa mga apostol. Sa panabang sa Gregong pagtulon-an sa imortal nga kalag miabot ang panginahanglan alang sa nagkalainlaing destino sa kalag​—langit, kalayo nga impiyerno, purgaturyo, paraiso, Limbo.a Pinaagi sa pagmaneho sa maong pagtulon-an, nahimong sayon alang sa matang sa kaparian sa paghupot sa ilang panon nga mapinasakopon ug sa kahadlok sa Laing-kinabuhi ug sa pagkuhag mga gasa ug mga amot gikan kanila. Nga mitultol kanato ngadto sa laing pangutana: “Sa unsang paagi ang separadong matang sa kapariang klerigo misugod?​—Juan 8:​44; 1 Timoteo 4:​1, 2.

Sa Unsang Paagi Naporma ang Klerigong Matang

11, 12. (a) Unsang laing ilhanan sa apostasiya ang mibangon? (b) Unsang papel ang gidula sa mga apostol ug mga ansiyano sa Jerusalem?

¹¹ Ang laing timailhan sa apostasiya mao ang pagretiro gikan sa kasagarang ministeryo sa tanang Kristohanon, sama sa gitudlo ni Jesus ug sa mga apostol, ngadto sa ekslusibong kaparian ug herarkiya nga naugmad sa Kakristiyanohan. (Mateo 5:​14-16; Roma 10:​13-15; 1 Pedro 3:15) Sa unang siglo, tapos sa kamatayon ni Jesus, ang iyang mga apostol, uban sa espirituhanon kalipikado Kristohanon nga mga ansiyano sa Jerusalem, nag-alagad sa pagtambag ug pagdirehir sa Kristohanong kongregasyon. Walay usa nga labaw sa uban.​—Galacia 2:9.

¹² Sa tuig 49 K.P., kini nahimong kinahanglanon alang kanila sa pagtigom tingob sa Jerusalem aron sa paghusay sa mga kwestiyon nga nag-apektar sa mga Kristohanon sa kasagaran. Ang talaan sa Bibliya nagtug-an kanato nga tapos sa bukas nga diskusyon, “ang mga apostol ug ang mga tigulang lalaki [pre·sbyʹte·roi] uban sa tibuok kongregasyon pabor sa pagpadala sa piniling mga lalaki gikan sa taliwala nila ngadto sa Antioquia uban kang Pablo ug Bernabe, . . . ug pinaagi sa ilang kamot sila misulat: ‘Ang mga apostol ug mga tigulang lalaki, mga igsoon, ngadto sa mga igsoon sa Antioquia ug Sirya ug Silisya kinsa gikan sa kanasoran: Kumosta!’” Dayag nga ang mga apostol ug mga ansiyano nag-alagad isip administratibo nagmandong ahensiya alang sa nakatag-layo nga Kristohanong mga kongregasyon.​—Buhat 15:​22, 23.

13. (a) Unsang kahikayan ang naglungtad alang sa dihadiha nga pagdumala sa matag usa sa una Kristohanong mga kongregasyon? (b) Unsa ang kalipikasyon alang sa mga ansiyano sa kongregasyon?

¹³ Sanglit karon kanang nagmandong grupo sa Jerusalem mao ang una Kristohanong kahikayan alang sa kasagarang pagdumala sa tanang Kristohanon, unsang sistema sa direksiyon ang ilang nabatonan sa matag kongregasyon, sa lokal nga nibel? Ang sulat ni Pablo kang Timoteo nagtin-aw niini nga ang mga kongregasyon dunay mga magtatan-aw (Grego, e·piʹsko·pos, tinubdan sa pulong “episkopal”) kinsa espirituhanong mga ansiyano (pre·sbyʹte·roi), mga lalaki kinsa kalipikado pinaagi sa ilang kagawian ug sa ilang espirituwalidad sa pagtudlo sa ilang kaubanang Kristohanon. (1 Timoteo 3:​1-7; 5:17) Sa unang siglo, kining mga lalaki wala maglangkob sa usa ka separado klerigong matang. Wala sila magsul-ob ug bisan unsang nagpalahi nga bisti. Ang ilang espirituwalidad mao ang ilang ilhanan. Sa pagkamatuod, ang matag kongregasyon dunay usa ka lawas sa mga ansiyano (mga magtatan-aw), dili usa ka monarkang pagmando sa usa ka tawo.​—Buhat 20:​17; Filipos 1:1.

14. (a) Sa unsang paagi ang Kristohanong mga magtatan-aw sa kaulahian gipulihan sa mga obispo sa Kakristiyanohan? (b) Kinsa ang naningkamot sa pagkauna taliwala sa mga obispo?

¹⁴ Tungod lamang kini sa paglabay sa panahon nga ang pulong e·piʹsko·posb (magtatan-aw, superintendente) napulihan na sa “obispo,” nga nagkahulogan pari nga may katungod ibabaw sa ubang mga membro sa klerigo sa iyang distrito. Sama sa pagpatin-aw sa Espanyol nga Jesuita Bernardino Llorca: “Sa una, walay supisyente nga kalahian ang gihimo taliwala sa mga obispo ug sa mga presbitero, ug ang pagtagad gihatag lamang sa kahulogan sa mga pulong: obispo mao ang katugbang sa superintendente; presbitero mao ang katugbang sa tigulang lalaki. . . . Apan sa anam-anam ang kalahian nahimong mas tataw, nga naghatag sa ngalan nga obispo sa mas importante nga mga superintendente, kinsa nagbaton sa supremo parianon nga awtoridad ug sa kagahom sa pagpandong sa mga kamot ug sa pag-ordenar sa pagkapari.” (Historia de la Iglesia Católica [Kasaysayan sa Simbahang Katoliko]) Sa pagkamatuod, ang mga obispo nagsugod sa paglihok sa usa ka matang sa sistema monarka, labi na gikan sa sinugdanan sa ikaupat ka siglo. Ang usa ka herarkiya, o nagmandong lawas sa klerigo, gitukod, ug sa dagan sa panahon ang obispo sa Roma, nga nag-angkon nga puli ni Pedro, giila sa daghan isip supremong obispo ug papa.

15. Unsang kal-ang ang naglungtad taliwala sa una Kristohanong pagpangulo ug nianang sa Kakristiyanohan?

¹⁵ Karon ang puwesto sa obispo sa nagkalainlaing simbahan sa Kakristiyanohan puwesto sa dungog ug gahom, sagad dagkog suweldo, ug subsob ilado uban sa labing hamili nagmandong matang sa matag nasod. Apan taliwala sa ilang garboso ug hataas nga kahimtang ug sa kayano sa organisasyon ubos kang Kristo ug sa mga ansiyano, o mga magtatan-aw, sa una Kristohanong mga kongregasyon, anaa ang dako kaayong kalahian. Ug unsa ang atong ikaingon sa kal-ang taliwala kang Pedro ug sa iyang giingong mga sumusunod, kinsa nagmando sa luho kaayong kahimtang sa Batikano?​—Lucas 9:​58; 1 Pedro 5:​1-3.

Gahom ug Dungog sa Papa

16, 17. (a) Sa unsang paagi kita nahibalo nga ang una Romanhong kongregasyon wala mahailalom sa kontrol sa obispo o papa? (b) Sa unsang paagi ang paggamit sa titulong “papa” naugmad?

¹⁶ Apil sa unang mga kongregasyon nga midawat ug direksiyon gikan sa mga apostol ug mga ansiyano sa Jerusalem mao ang usa sa Roma, diin ang Kristohanong kamatuoran lagmit nakadangat pipila ka panahon tapos sa Pentekostes 33 K.P. (Buhat 2:10) Sama sa uban Kristohanong kongregasyon sa panahon, kini dunay mga ansiyano, kinsa nag-alagad isip usa ka lawas sa mga magtatan-aw nga walay mausa kanila ang labaw. Tino nga walay mausa sa labing unang mga magtatan-aw sa kongregasyon sa Roma ang gilantaw sa ilang mga kadungan isip mga obispo o isip papa, sanglit ang monarkang episkopado sa Roma wala pa maugmad. Ang punto sa pagsugod sa monarka, o sa usa ra ka tawo, nga episkopado malisod ipunting. Ang ebidensiya nagpakita nga kini misugod sa pag-ugmad sa ikaduhang siglo.​—Roma 16:​3-16; Filipos 1:1.

¹⁷ Ang titulong “papa” (gikan sa Gregong paʹpas, amahan) wala gamita sulod sa unang duha ka siglo. Ang kanhi Jesuita Michael Walsh nagpatin-aw: “Ang unang higayon ang usa ka Obispo sa Roma gitawag ‘Papa’ daw sa ikatulong siglo, ug ang titulo gihatag kang Papa Callistus . . . Sa kataposan sa ikalimang siglo ang ‘Papa’ lagmit nagpasabot sa Obispo sa Roma ug wala nay lain. Diha lamang sa ikanapulog-usa ka siglo, bisan pa, nga ang usa ka Papa makainsister nga ang titulo ipadapat lamang kaniya.”​—An Illustrated History of the Popes.

18. (a) Kinsa ang usa sa unang mga obispo sa Roma sa pagpahamtang sa iyang awtoridad? (b) Sa unsa ang pangangkon sa papa sa pagkauna gibase? (c) Unsa ang hustong pagsabot sa Mateo 16:​18, 19?

¹⁸ Usa sa unang mga obispo sa Roma sa pagpahamtang sa iyang awtoridad mao si Papa Leo I (papa, 440-461 K.P.). Si Michael Walsh dugang nagpatin-aw: “Si Leo nag-angkon sa kanhi paganong titulo sa Pontifex Maximus, nga sa gihapon gigamit sa paganong mga papa karon, ug gidala, hangtod sa kataposan sa ikaupat ka siglo, sa Romanhong mga Emperador.” Si Leo I nagbase sa iyang mga aksiyon sa Katolikong interpretasyon sa mga pulong ni Jesus nga makaplagan sa Mateo 16:​18, 19. (Tan-awa ang kahon, panid 268.) Siya “nagpahayag nga sanglit si San Pedro mao ang nahauna taliwala sa mga Apostol, ang simbahan ni San Pedro kinahanglan hatagan sa pagkauna taliwala sa mga simbahan.” (Man’s Religions) Pinaagi niining lihok, giklaro ni Leo I nga samtang ang emperador naghupot sa kalibotanong gahom sa Konstantinople sa Silangan, siya nagbaton sa espirituhanong gahom gikan sa Roma sa Kasadpan. Kining gahom sa dugang giilustrar sa dihang gipurongpurongan ni Papa Leo III si Karlomagno nga emperador sa Balaan Romanhong Imperyo sa 800 K.P.

19, 20. (a) Sa unsang paagi ang papa gilantaw sa modernong panahon? (b) Unsa ang pipila sa opisyal nga mga titulo sa papa? (c) Unsang kalahian ang makita taliwala sa paggawi sa mga papa ug nianang kang Pedro?

¹⁹ Sukad sa 1929 ang papa sa Roma gilantaw sa sekular nga mga kagamhanan isip magmamando sa separado soberanong estado, sa Siyudad sa Batikano. Busa, ang Simbahang Romano Katoliko, nga dili sama sa uban relihiyosong organisasyon, makapadalag diplomatikong mga hawas, mga nunsiyo (embahador), ngadto sa mga kagamhanan sa kalibotan. (Juan 18:36) Ang papa gipasidunggan sa daghang mga titulo, nga ang pipila kanila mao ang Halili ni Jesu-Kristo, Manununod sa Prinsipe sa mga Apostol, Supremong Santo Papa sa Unibersohanong Simbahan, Patriarka sa Kasadpan, Primado sa Italya, Soberano sa Siyudad sa Batikano. Siya gipas-an uban sa pasunding ug seremonya. Siya gihatagan sa mga dungog nga gitudlo sa usa ka ulo sa Estado. Sa kasukwahi, tagda kon sa unsang paagi si Pedro, ang giingon nga unang papa ug obispo sa Roma, misanong sa dihang ang Romanhong senturyon si Cornelio mihapa sa iyang tiilan sa pagyukbo kaniya: “Si Pedro mibakod kaniya, nga nag-ingon: ‘Tindog; ako sa akong kaugalingon usa usab ka tawo.’”​—Buhat 10:​25, 26; Mateo 23:​8-12.

²⁰ Ang pangutana karon mao, Sa unsang paagi ang mao ka dakong gahom ug dungog natigom diha sa apostatang simbahan niadtong unang mga siglo? Sa unsang paagi ang kayano ug kamapaubsanon ni Kristo ug sa unang mga Kristohanon nausab ngadto sa garbo ug pasunding sa Kakristiyanohan?

Patukoranan sa Kakristiyanohan

21, 22. Unsang dakong kausaban ang giingon nga nahitabo sa kinabuhi ni Konstantino, ug sa unsang paagi siya nagpahimulos niini?

²¹ Ang lisoanang punto alang niining bag-ong relihiyon sa Romanhong Imperyo mao ang 313 K.P., ang petsa sa giingon nga pagkakumbertir ni Emperador Konstantino sa “Kristiyanidad.” Sa unsang paagi kining pagkakumbertir nahitabo? Sa 306 K.P., si Konstantino mipuli sa iyang amahan ug sa kaulahian, uban kang Licinius, nahimong magkaubang magmamando sa Romanhong Imperyo. Siya naimpluwensiyahan sa debosyon sa iyang inahan sa Kristiyanidad ug sa iyang kaugalingong pagtuo sa langitnong panalipod. Una pa siya miadto sa pagpakiggubat sa usa ka away haduol sa Roma sa Tulay Milvian niadtong 312 K.P., siya miangkon nga siya gitug-anan sa usa ka damgo sa pagpintal sa “Kristohanon” nga monogramo​—ang Gregong mga letra sa khi ug rho, ang unang duha ka letra sa ngalan ni Kristo sa Grego​—sa mga taming sa iyang mga sundalo.c Uban niining ‘sagradong anting-anting,’ ang mga puwersa ni Konstantino mipildi sa iyang kaaway si Maxentius.

²² Wala madugay tapos sa pagdaog sa away, si Konstantino miangkon nga siya nahimong magtotoo, bisan pa wala siya mabawtismohi hangtod sa dayon na niyang kamatayon mga 24 ka tuig sa ulahi. Siya nagpadayon sa pagbaton sa suporta sa nag-angkong mga Kristohanon sa iyang imperyo pinaagi sa “iyang pagsagop sa [Gregong mga letra] Chi-Rho [ ] isip iyang emblema . . . Ang Chi-Rho, bisan pa, gigamit na isip ligatura [pagdugtong sa mga letra] sa pagano ug Kristohanong konteksto.”​—The Crucible of Christianity, gihipos ni Arnold Toynbee.

23. (a) Sumala sa usa ka komentarista, kanus-a ang Kakristiyanohan misugod? (b) Nganong makaingon kita nga si Kristo wala magpundar sa Kakristiyanohan?

²³ Ingon nga resulta, ang patukoranan sa Kakristiyanohan gipahaluna. Sama sa gisulat sa Britanikong magsisibya Malcolm Muggeridge sa iyang librong The End of Christendom: “Ang Kakristiyanohan misugod uban kang Emperador Konstantino.” Bisan pa, siya usab mihimo sa maalinggatong komento: “Mahimo nganing makaingon ka nga si Kristo mismo nagpapha sa Kakristiyanohan una pa kini gisugdan pinaagi sa pagpahayag nga ang iyang gingharian dili niining kalibotan​—usa sa labing layog-abot ug importante sa tanan niyang mga pahayag.” Ug usa nga labing kanat wala tagda sa relihiyoso ug politikal nga mga magmamando sa Kakristiyanohan.​—Juan 18:36.

24. Uban sa “pagkakumbertir” ni Konstantino, unsang kausaban ang nahiabot sa simbahan?

²⁴ Uban sa suporta ni Konstantino, ang relihiyon sa Kakristiyanohan nahimong opisyal Estadong relihiyon sa Roma. Si Elaine Pagels, propesor sa relihiyon, nagpatin-aw: “Ang Kristohanong mga obispo, kanhi mga target sa pag-aresto, pagsakit, ug pagpatay, karon nakadawat ug libre nga mga buhis, mga gasa gikan sa bahandianon sa imperyo, dungog, ug bisan impluwensiya sa korte; ang ilang mga simbahan nakabaton ug bag-ong bahandi, gahom, ug kabantog.” Sila nahimong mga higala sa emperador, mga higala sa Romanhong kalibotan.​—Santiago 4:4.

Si Konstantino, Erehiya, ug Ortodoksiya

25. (a) Sa panahon ni Konstantino unsang teolohikanhong debate ang nagkalayo? (b) Sa ikaupat ka siglo, unsang kahimtang ang naglungtad mahitungod sa pagsabot sa relasyon ni Kristo sa iyang Amahan?

²⁵ Ngano ang “pagkakumbertir” ni Konstantino labihan ka hinongdanon? Tungod kay emperador siya may gamhanang impluwensiya sa mga kalihokan sa nabahin sa doktrina “Kristohanon” nga simbahan, ug buot niya ang paghiusa sa iyang imperyo. Nianang panahon ang debate miulbo taliwala sa mga obispo nga nagsultig-Grego ug Latin mahitungod sa “relasyon taliwala sa ‘Pulong’ o sa ‘Anak’ sa ‘Diyos’ nga nainkarnar kang Jesus, ug sa ‘Diyos’ mismo, nga karon gitawag ‘ang Amahan’​—nga ang iyang ngalan, Yahweh, sa kasagaran hikalimtan na.” (The Columbia History of the World) Ang uban pabor sa suportado sa Bibliya nga panlantaw nga si Kristo, ang Loʹgos, gilalang ug busa ubos sa Amahan. (Mateo 24:​36; Juan 14:​28; 1 Corinto 15:​25-28) Lakip niini mao si Arius, usa ka pari sa Alejandria, Egipto. Sa pagkamatuod, si R. P. C. Hanson, propesor sa dibinidad, nagpahayag: “Walay teologo sa Silangan o sa Kasadpang Simbahan una sa [ikaupat ka siglo nga] pagbuto sa Kontrobersiya Ariano, kinsa wala sa pipila ka sentido nag-isip sa Anak nga ubos sa Amahan.”​—The Search for the Christian Doctrine of God.

26. Sayo sa ikaupat ka siglo, unsa ang kahimtang mahitungod sa pagtulon-an sa Trinidad?

²⁶ Ang uban nag-isip sa panlantaw sa pagkaubos ni Kristo nga erehiya ug mitipas labi na ngadto sa pagsimba kang Jesus isip “Diyos Inkarnado.” Apan, si Propesor Hanson nagpahayag nga ang hugna sa panahon ubos sa pagkwestiyon (ikaupat ka siglo) “dili usa ka kasaysayan sa pagdepensa sa giuyonan na ug gihusay na [Trinitaryong] ortodoksiya batok sa mga pagdam-ag sa bukas nga erehiya [Arianismo]. Sa ulohan nga labi na ubos sa diskusyon wala pa ing bisan unsang ortodoksong doktrina.” Siya nagpadayon: “Ang tanang kiliran nagtuo nga sila duna sa awtoridad sa Kasulatan sa ilang pabor. Ang matag usa naghubit sa uban isip dili ortodokso, dili tradisyonal ug dili-Kasulatanhon.” Ang mga ranggong relihiyoso sa bug-os nabahin niining teolohikal nga isyu.​—Juan 20:17.

27. (a) Unsa ang gibuhat ni Konstantino sa pagpaningkamot sa paghusay sa debate mahitungod sa kinaiya ni Jesus? (b) Sa unsang paagi ang simbahan girepresentahan sa Konsilyo sa Nicaea? (c) Gihusay ba sa Kredong Nicene ang kontrobersiya mahitungod sa nag-ugmad nga doktrina sa Trinidad?

²⁷ Buot ni Konstantino ang panaghiusa sa iyang ginsakpan, ug sa 325 K.P. siya mitawag alang sa usa ka konsilyo sa iyang mga obispo sa Nicaea, nga nahaluna sa Silangan, nagsultig-Gregong dominyo sa iyang imperyo, tabok sa Bosporus gikan sa bag-ong siyudad sa Konstantinople. Giingon kini nga taliwala sa 250 ngadto sa 318 ka obispo ang mitambong, usa ka minoriya lamang sa total nga gidaghanon, ug kadaghanan niining mitambong gikan sa nagsultig-Gregong rehiyon. Bisan si Papa Silvestre I wala didto.d Tapos sa mabangis nga debate, gikan nianang wala magrepresentar sa kadaghanan nga konsilyo mitungha ang Kredong Nicene uban sa iyang bug-at nga pagpihig ngadto sa Trinitaryong hunahuna. Apan kini napakyas sa paghusay sa doktrinal nga argumento. Wala kini magklaro sa papel sa balaang espiritu sa Diyos sa Trinitaryong teolohiya. Ang debate nagkalayo sulod sa mga dekada, ug kini nagkinahanglan ug dugang mga konsilyo ug sa awtoridad sa nagkalainlaing emperador ug sa paggamit sa paghingilin aron sa pag-angkon sa kataposang pagkumporme. Kini kadaogan sa teolohiya ug kapildihan niadtong kinsa naghawid sa Kasulatan.​—Roma 3:​3, 4.

28. (a) Unsa ang pipila ka sangpotanan sa doktrina sa Trinidad? (b) Nganong walay Biblikanhong pasukaranan sa pagsimba kang Maria isip “Inahan sa Diyos”?

²⁸ Latas sa kasiglohan, usa ka resulta sa pagtulon-an sa Trinidad mao nga ang bugtong matuod nga Diyos si Jehova naunlod sa kalapokan sa teolohiya sa Diyos-Kristo sa Kakristiyanohan.e Ang sunod lohikal nga sangpotanan nianang teolohiya mao nga kon si Jesus sa pagkamatuod mao ang Diyos Inkarnado, nan ang inahan ni Jesus, si Maria, dayag nga mao ang “Inahan sa Diyos.” Latas sa katuigan, kana mitultol sa pagpasidungog kang Maria sa daghan nagkalainlaing porma, kini bisan pa sa bug-os nga kakulang sa teksto nga namolong mahitungod kang Maria sa bisan unsang papel nga may importansiya gawas nga mapainubsanon biyolohikong inahan ni Jesus.f (Lucas 1:​26-38, 46-56) Latas sa kasiglohan ang pagtulon-an sa Inahan-sa-Diyos naugmad ug gidayandayanan sa Simbahang Romano Katoliko, uban sa resulta nga daghang Katoliko mas mainitong nagpasidungog kang Maria kay sa ilang pagsimba sa Diyos.

Kasungian sa Kakristiyanohan

29. Unsang kaugmaran ang gipasidaan ni Pablo?

²⁹ Ang laing kinaiya sa apostasiya mao nga kini nagtultol sa pagkabahinbahin ug pagkatipiktipik. Ang apostol Pablo nagtagna: “Ako nahibalo nga tapos sa akong paggikan ang madaogdaogong mga lobo mosulod sa inyong taliwala ug dili magtratar sa panon uban sa kalumo, ug gikan sa inyong taliwala mismo ang mga tawo magabangon ug magasultig tinuis nga mga butang sa pagkabig ug mga disipolo alang sa ilang kaugalingon.” Si Pablo naghatag sa klarong tambag sa mga taga-Corinto sa dihang siya nagpahayag: “Karon ako nag-awhag kaninyo, mga igsoon, pinaagi sa ngalan sa atong Ginoong Jesu-Kristo nga kinahanglan kamong tanan magasulti sa mao rang usa ka butang, ug nga kinahanglan walay pagkabahinbahin sa inyong taliwala, apan nga kamo mahimong haom nga nahiusa sa samang hunahuna ug sa samang linya sa pangisip.” Bisan pa sa awhag ni Pablo, ang apostasiya ug pagkabahinbahin sa wala madugay nakagamot.​—Buhat 20:​29, 30; 1 Corinto 1:10.

30. Unsang kahimtang ang wala madugay naugmad sa unang simbahan?

³⁰ Sulod sa pipila ka dekada sa kamatayon sa mga apostol, ang kasungian dayag na taliwala sa mga Kristohanon. Si Will Durant nagpahayag: “Si Celsus [ikaduhang-siglo nga kaaway sa Kristiyanidad] mismo kantalita nga nakapaniid nga ang mga Kristohanon ‘natipak ngadto sa pagkadaghang pundok, ang matag indibiduwal nagtinguha sa pagbaton sa iyang kaugalingong partido.’ Sa mga 187 [K.P.] si Irenaeus naglista sa kawhaan ka klase sa Kristiyanidad; sa mga 384 [K.P.] si Epiphanius nag-ihap ug kawaloan.”​—The Story of Civilization: Part III—​Caesar and Christ.

31. Sa unsang paagi ang dakong pagkatipak naugmad sa Simbahang Katoliko?

³¹ Si Konstantino nagpabor sa Silangan, Gregong, kiliran sa iyang imperyo pinaagi sa pagpatukod sa halapad bag-ong kabiserang siyudad sa kon unsa karon ang Turkiya. Siya nagngalan niini nga Konstantinople (modernong Istanbul). Ang resulta mao nga latas sa kasiglohan ang Simbahang Katoliko nabungkag ug natipak sa lenguahe ug sa geograpiya​—nagsultig-Latin nga Roma sa Kasadpan batok sa nagsultig-Grego nga Konstantinople sa Silangan.

32, 33. (a) Unsang dugang mga hinongdan alang sa pagkabahin sa Kakristiyanohan? (b) Unsa ang giingon sa Bibliya mahitungod sa paggamit sa imahen sa pagsimba?

³² Ang nagbahing mga debate mahitungod sa mga aspeto sa nag-ugmad pa nga pagtulon-an sa Trinidad nagpadayon sa pagpahinabog kaguliyang sa Kakristiyanohan. Ang laing konsilyo gihimo niadtong 451 K.P. sa Chalcedon sa pagbatbat sa karakter sa “mga kinaiya” ni Kristo. Samtang ang Kasadpan midawat sa kredo nga giluwatan niining konsilyo, ang Silangang mga simbahan misupak, nga mitultol sa pagporma sa Koptikong Simbahan sa Egipto ug Abyssinia ug sa “Jakobita” nga mga simbahan sa Sirya ug Armenia. Ang panaghiusa sa Simbahang Katoliko kanunay gihulga sa pagkabahinbahin sa lisod sabton teolohikal nga mga butang, labi na mahitungod sa hubit sa doktrina sa Trinidad.

³³ Ang laing hinongdan sa pagkabahinbahin mao ang pagpasidungog sa mga larawan. Sulod sa ikawalong siglo, ang Silangang mga obispo mirebelde batok niining idolatriya ug misulod sa kon unsa ang ilang gitawag ikonoklastiko, o pagguba-sa-imahen, nga hugna sa panahon. Sa dagan sa panahon sila mibalik sa paggamit sa mga imahen.​—Exodo 20:​4-6; Isaias 44:​14-18.

34. (a) Unsa ang mitultol sa dakong kang-a sa Simbahang Katoliko? (b) Unsa ang sangkoanang resulta niining kang-a?

³⁴ Ang dugang dakong pagsulay miabot sa dihang ang Kasadpang simbahan midugang sa Latin nga pulong filioque (“ug gikan sa Anak”) ngadto sa Kredong Nicene sa pagpasabot nga ang Balaang Espiritu naggikan sa Amahan ug sa Anak. Ang kataposang resulta niining ikaunom ka siglong kausaban mao ang usa ka kang-a sa dihang “niadtong 876 ang usa ka sinodo [sa mga obispo] sa Konstantinople mikondenar sa papa alang sa iyang politikal nga kalihokan ug tungod kay siya wala magtul-id sa erehiya sa pulong filioque. Kining aksiyon bahin sa entirong pagsalikway sa Silangan sa pangangkon sa papa sa unibersohanong hurisdiksiyon sa Simbahan.” (Man’s Religions) Sa tuig 1054, ang hawas sa papa nagpalagpot sa patriarka sa Konstantinople, kinsa sa baylo nagtunglo sa papa. Kanang pagkasiak sa kaulahian mitultol sa pagkaporma sa mga Simbahan sa Silangang Ortodokso​—Grego, Ruso, Romanian, Polako, Bulgariano, Serbian, ug uban nagmando-kaugalingon nga mga simbahan.

35. Kinsa ang mga Waldense, ug sa unsang paagi ang ilang tinoohan lahi niadtong sa Simbahang Katoliko?

³⁵ Ang laing kalihokan usab nagsugod sa pagpahinabog kaguliyang sa simbahan. Sa ika-12 ka siglo, si Peter Waldo, gikan sa Lyons, Pransiya, “nagkontrata sa pipila ka eskolar sa paghubad sa Bibliya ngadto sa langue d’oc [rehiyonal nga pinulongan] sa habagatang Pransiya. Siya nagtuon nga mainiton sa hubad, ug nagtiklop nga ang mga Kristohanon kinahanglan magkinabuhi sama sa mga apostol​—nga walay indibiduwal nga kabtangan.” (The Age of Faith, ni Will Durant) Siya nagsugod sa usa ka kalihokan sa pagwali nga nailhan nga mga Waldense. Sila nagsalikway sa Katolikong pagkapari, mga indulhensiya, purgaturyo, kabalhinan sa sustansiya, ug uban tradisyonal Katolikong batasan ug tinoohan. Mikatap sila sa ubang kayutaan. Ang Konsilyo sa Toulouse naningkamot sa pagpakgang kanila niadtong 1229 pinaagi sa pagbando sa pagpanag-iya sa Kasulatanhong mga libro. Ang mga libro sa liturhiya lamang ang gitugtan ug unya diha lamang sa patay nga pinulongan sa Latin. Apan dugang relihiyosong pagkabahin ug paglutos ang umaabot pa.

Paglutos sa mga Albigense

36, 37. (a) Kinsa ang mga Albigense, ug unsa ang ilang gitoohan? (b) Sa unsang paagi ang mga Albigense nasumpo?

³⁶ Unya ang laing kalihokan misugod sa ika-12 ka siglo sa habagatan sa Pransiya​—ang mga Albigense (hiilhan usab Cathari), nga ginganlan labot sa lungsod sa Albi, diin sila dunay daghang mga sumusunod. Duna sila sa ilang kaugalingon dili-minyo klerigong matang, kinsa nagdahom nga timbayaon uban sa kataha. Mituo sila nga si Jesus nagsulti nga mahulagwayon sa iyang kataposang panihapon sa dihang siya miingon mahitungod sa tinapay, “Kini ang akong lawas.” (Mateo 26:​26, NAB) Misalikway sila sa mga doktrina sa Trinidad, sa Birhen nga Pagkatawo, kalayo nga impiyerno, ug purgaturyo. Busa sila aktibo nga nagbutang sa duda sa pagtulon-an sa Roma. Si Papa Inocentes III mihatag instruksiyon nga ang mga Albigense pagalutoson. “Kon kinahanglanon,” matod niya, “sumpoa sila uban sa espada.”

³⁷ Ang usa ka krusada gimontar batok sa “mga erehe,” ug ang Katolikong mga krusado nagpatay sa 20,000 ka lalaki, babaye, ug bata sa Béziers, Pransiya. Tapos sa daghang pag-ula sa dugo, ang kalinaw miabot sa 1229, uban sa mga Albigense nga napildi. Ang Konsilyo sa Narbonne “nagdili sa pagpanag-iya sa bisan unsang bahin sa Bibliya sa mga layko.” Ang gamot sa suliran sa Simbahang Katoliko dayag mao ang paglungtad sa Bibliya sa pinulongan sa katawhan.

38. Unsa ang Inkisisyon, ug sa unsang paagi kini milihok?

³⁸ Ang sunod lakang nga gikuha sa simbahan mao ang pagtukod sa Inkisisyon, usa ka hukmanan nga gipatindog sa pagsumpo sa erehiya. Ang usa ka espiritu sa pagkadili matugoton napanag-iya na sa katawhan, kinsa matootoohon ug sugot ra kaayo sa pagpatay ug pagbuno sa “mga erehe.” Ang mga kahimtang sa ika-13 ka siglo nag-alayon sa ilang kaugalingon sa abuso sa gahom sa simbahan. Bisan pa, ang “mga erehe nga gikondenar sa Simbahan itunol ngadto sa ‘buktong sekular’​—sa lokal nga mga awtoridad—​ug sunogon hangtod sa kamatayon.” (The Age of Faith) Pinaagi sa pagpahinabo sa aktuwal nga pagpahamtang sa silot sa sekular nga mga awtoridad, ang simbahan daw libre sa sala-sa-dugo. Ang Inkisisyon misugod sa usa ka panahon sa relihiyosong paglutos nga miresulta sa mga abuso, bakak ug wala hiilhi nga mga pagsaway, pagpatay, pagpangawat, pagsakit, ug sa anam-anam nga kamatayon sa kaliboan kinsa nangahas nga magtuo ug lahi sa simbahan. Ang kagawasan sa relihiyosong kapahayagan natuok. Duna ba ing bisan unsang paglaom alang sa katawhan kinsa nangita sa matuod nga Diyos? Ang Kapitulo 13 motubag niana.

39. Unsang relihiyosong kalihokan ang misugod sa ikaunom ka siglo, ug sa unsang paagi?

³⁹ Samtang kining tanan nagkahitabo sa Kakristiyanohan, usa ka nag-inusarang Arabo sa Tungang Silangan naghupot ug baroganan batok sa relihiyosong kawalay pagtagad ug idolatriya sa iyang kaugalingong katawhan. Gisugdan niya ang usa ka relihiyosong kalihokan sa ikapitong siglo nga karon nagbaton sa pagsugot ug pagpasakop sa duolan sa usa ka libo ka milyon ka katawhan. Kanang kalihokan mao ang Islām. Ang among sunod kapitulo magpalandong sa kasaysayan sa manalagna-magtutukod niini ug magsaysay sa pipila sa iyang pagtulon-an ug sa tinubdanan niini.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 262]

Unang mga Kristohanon ug Paganong Roma

“Samtang ang Kristohanong kalihokan mitumaw sulod sa Romanhong Imperyo, kini mihagit sa paganong mga kumbertido, usab, sa pag-usab sa ilang mga tinamdan ug paggawi. Daghang mga pagano kinsa nagdako sa pag-isip sa kaminyoon nga kinahanglanon sosyal ug ekonomikanhong kahikayan lamang, sa homoseksuwal nga relasyon isip gidahom nga elemento sa edukasyon sa kalalakin-an, sa pagpamuta, ma lalaki ug ma babaye, isip ordinaryo ug legal, ug sa diborsiyo, aborsiyon, pagpugong sa pagpanganak, ug sa pagyagyag [sa kamatayon] sa wala kinahanglana nga mga masuso isip mga butang sa praktikal nga kasayonan, migakos, sa kahingangha sa ilang kabanayan, sa Kristohanong mensahe, nga nagsupak niining mga buhata.”​—Adam, Eve, and the Serpent, ni Elaine Pagels.

[Kahon sa panid 266]

Kristiyanidad Batok sa Kakristiyanohan

Si Porphyry, usa ka pilosopo gikan sa Tiro sa ikatulong siglo ug usa ka magsusupak sa Kristiyanidad, nagbangon sa pangutana “kon ang mga sumusunod ni Jesus ba, inay kay kang Jesus mismo, mao ang responsable alang sa nagpalahing porma sa Kristohanong relihiyon. Si Porphyry (ug Julian [Romanhong emperador sa ikaupat ka siglo ug magsusupak sa Kristiyanidad]) nagpakita, base sa Bag-ong Tugon, nga si Jesus wala magtawag sa iyang kaugalingon nga Diyos ug nga siya nagwali, dili mahitungod sa iyang kaugalingon, apan mahitungod sa usa ka Diyos, ang Diyos sa tanan. Mao ang iyang mga sumusunod kinsa nag-abandonar sa iyang pagtulon-an ug nagpaila sa usa ka bag-ong dalan sa ilang kaugalingon diin si Jesus (dili ang usa ka Diyos) mao ang tumong sa pagsimba ug paghalad. . . . [Si Porphyry] nagbutang sa iyang tudlo sa usa ka makapagubot nga isyu alang sa Kristohanong mga tighunahuna: ang Kristohanong pagtuo ba nahasandig sa pagwali ni Jesus o sa mga ideya nga gimugna sa iyang mga disipolo sa mga kaliwatan tapos sa iyang kamatayon?”​—The Christians as the Romans Saw Them.

[Kahon sa panid 268]

Si Pedro ug ang Papado

Sa Mateo 16:​18, si Jesus miingon kang apostol Pedro: “Ug ako nagsulti kanimo, nga ikaw si Pedro [Grego, Peʹtros], ug ibabaw niining bato [Grego, peʹtra] ako magatukod sa akong simbahan, ug ang mga gahom sa kamatayon dili makadaog batok niini.” (RS) Base niini, ang Simbahang Katoliko nag-angkon nga si Jesus nagtukod sa iyang simbahan kang Pedro, kinsa, matod nila, mao ang nahauna sa wala mabugto nga linya sa mga obispo sa Roma, ug mga sumusunod ni Pedro.

Kinsa ang bato nga gipasabot ni Jesus sa Mateo 16:​18, si Pedro o si Jesus? Ang konteksto nagpakita nga ang punto sa paghisgot mao ang pag-ila kang Jesus isip “ang Kristo, ang Anak sa buhi nga Diyos,” sama sa giangkon mismo ni Pedro. (Mateo 16:​16, RS) Lohikal, busa, nga si Jesus mismo mao kanang solidong batong patukoranan sa simbahan, dili si Pedro, kinsa sa ulahi magalimod kang Kristo sa tulo ka beses.​—Mateo 26:​33-35, 69-75.

Sa unsang paagi kita nahibalo nga si Kristo mao ang patukoranang bato? Pinaagi sa kaugalingong testigos ni Pedro, sa dihang siya misulat: “Nagaduol kaniya ingon nga usa ka buhing bato, sinalikway, matuod kini, sa mga tawo, apan pinili, bililhon, uban sa Diyos . . . Kay kini giingon sa Kasulatan: ‘Tan-awa! Ako nagpahaluna sa Sion sa usa ka bato, pinili, usa ka patukoranan batong pamag-ang, bililhon; ug walay mausa nga nagtuo niini ang sa bisan unsang paagi mahadangat sa kapakyasan.’ ” Si Pablo usab nagpahayag: “Ug kamo gitukod ibabaw sa patukoranan sa mga apostol ug sa mga manalagna, samtang si Kristo Jesus mismo mao ang patukoranan batong pamag-ang.”​—1 Pedro 2:​4-8; Efeso 2:20.

Wala ing ebidensiya sa Kasulatan o sa kasaysayan nga si Pedro giisip nga labaw taliwala sa iyang mga katupong. Wala siya maghisgot niini sa iyang kaugalingong mga sulat, ug ang ubang tulo ka Ebanghelyo​—lakip kang Marcos (dayag nga giasoy ni Pedro kang Marcos)—​wala ngani maghisgot sa pahayag ni Jesus kang Pedro.​—Lucas 22:​24-26; Buhat 15:​6-22; Galacia 2:​11-14.

Wala ngani ing bisan unsang absolutong pruweba nga si Pedro didto sa Roma. (1 Pedro 5:13) Sa dihang si Pablo mibisita sa Jerusalem, “sila Santiago ug Cephas [Pedro] ug Juan, ang giila nga mga haligi,” mihatag kaniya ug suporta. Busa nianang panahon si Pedro usa sa dili momenos tulo ka haligi sa kongregasyon. Dili siya usa ka “papa,” ni siya hiilhan nga ingon niana o isip usa ka nag-unang “obispo” sa Jerusalem.​—Galacia 2:​7-9; Buhat 28:​16, 30, 31.

[Hulagway sa panid 264]

Triangulo sa Misteryo sa Trinidad sa Kakristiyanohan

[Mga hulagway sa panid 269]

Ang Batikano (bandila gipakita sa ubos) nagpadalag mga diplomata sa mga kagamhanan sa kalibotan

[Mga hulagway sa panid 275]

Ang Konsilyo sa Nicaea nagpahaluna sa patukoranan sa doktrina sa Trinidad sa ulahi

[Mga hulagway sa panid 277]

Ang pagpasidungog kang Maria uban sa bata, tunga, naglanog sa mas karaang pagsimba sa paganong mga diyosa​—wala, Isis ug Horus sa Egipto; tuo, Mater Matuta sa Roma

[Mga hulagway sa panid 278]

Silangan Ortodoksong mga simbahan​—Sveti Nikolaj, Sofia, Bulgaria, ug, ubos, St. Vladimir, New Jersey, T.B.A.

[Hulagway sa panid 281]

“Kristohanon” nga mga krusado giorganisar dili lamang sa paglibre sa Jerusalem gikan sa Islām apan usab sa pagpatay sa “mga erehe,” sama sa mga Waldense ug mga Albigense

[Mga hulagway sa panid 283]

Si Tomás de Torquemada, Dominikanong monghe, nanguna sa mapintas nga Inkisisyon Espanyol, nga naggamit sa mga himan sa pagsakit aron sa pagpugos sa pagtug-an