GENESIS, BASAHON SA

Ang unang basahon sa Pentateuko (Gregong pulong alang sa “lima ka linukot” o “lima ka tomo”). Ang “Genesis” (nagkahulogang “Gigikanan; Pagkahimugso”) mao ang ngalan nga gihatag sa Gregong Septuagint sa una niini nga mga basahon, samtang ang Hebreohanong titulo niini nga Bereʼ·shithʹ (Sa Sinugdan) gikuha gikan sa unang pulong sa pangbukas nga tudling-pulong niini.

Kon Kanus-a ug Diin Gisulat. Ang basahon sa Genesis dayag nga maoy bahin sa usa ra ka orihinal nga sinulat (ang Torah), ug kini lagmit nga nakompleto ni Moises didto sa kamingawan sa Sinai sa tuig 1513 W.K.P. Human sa Genesis 1:​1, 2 (nga nag-asoy sa paglalang sa mga langit ug sa yuta), ang basahon dayag nga nagkobre sa gidugayong linibo ka tuig nga naglakip sa pag-andam sa yuta aron puy-an sa tawo (tan-awa ang PAGLALANG, LINALANG; ADLAW, II), ug human niini kini nagkobre sa yugto sukad sa paglalang sa tawo hangtod sa tuig 1657 W.K.P., sa dihang namatay si Jose.​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA (Sukad sa Paglalang sa Tawo Hangtod Karon).

Magsusulat. Ang pagtutol nga gipatungha kanhi sa pipila ka maduhaduhaon nga ang pagsulat wala pa makat-oni sa adlaw ni Moises wala na tuohi sa kadaghanan karong adlawa. Sa iyang basahon nga New Discoveries in Babylonia About Genesis (1949, p. 35), si P. J. Wiseman nag-ingon nga ang arkeolohikanhong panukiduki naghatag ug daghang pamatuod nga “ang kabatid sa pagsulat nagsugod sa labing unang mga panahon sa kasaysayan nga nahibaloan sa tawo.” Halos giila sa tanang modernong mga eskolar nga dugay nang naglungtad ang pagsulat sa wala pa ang panahon ni Moises (sa ikaduhang milenyo W.K.P.). Ang mga ekspresyon sama nianang makaplagan sa Exodo 17:​14, “Isulat kini diha sa basahon ingong handomanan,” nagpamatuod nga ang pagsulat komon nga gihimo sa adlaw ni Moises. Si Adan lagmit gayod nga adunay katakos sa pagmugna ug usa ka matang sa pagsulat, kay ang Diyos naghatag kaniya, ingong usa ka hingpit nga tawo, ug usa ka pinulongan, uban ang katakos sa hingpit nga paggamit niini. Hinuon walay giingon ang Bibliya nga nahimo kana ni Adan.​—Gen 2:​19, 23.

Diin kuhaa ni Moises ang impormasyon nga iyang gilakip sa Genesis?

Ang tanang impormasyon diha sa basahon sa Genesis nag-asoy sa mga hitabo nga nahitabo una pa sa pagkahimugso ni Moises. Lagmit direkta kining nadawat pinaagig pagpadayag gikan sa Diyos. Dayag nga nianang paagiha adunay usa nga kinahanglang modawat sa impormasyon labot sa mga hitabo una pa sa paglalang sa tawo, si Moises man o kaha laing tawo nga una pa kaniya. (Gen 1:1-27; 2:​7, 8) Hinunoa, kini nga impormasyon ug ang nahibiling mga detalye mahimong gipasa kang Moises pinaagig binabang tradisyon. Tungod sa taas nga kinabuhi sa mga tawo sa maong yugto, ang impormasyon mahimong napasa gikan kang Adan ngadto kang Moises pinaagi lamang sa lima ka tawhanong mga tulay, nga mao, si Matusalem, Sem, Isaac, Levi, ug Amram. Ang ikatulong posibilidad mao nga si Moises nakabaton sa kadaghanang impormasyon alang sa Genesis gikan sa naglungtad nang mga sinulat o mga dokumento. Sukad pa sa ika-18 nga siglo, ang Olandes nga eskolar nga si Campegius Vitringa naghupot niini nga panglantaw, nga nagpasukad sa iyang konklusyon sumala sa kanunayng makita nga ekspresyon sa Genesis (napulo ka higayon diha sa KJ) nga “kini mao ang mga kaliwatan ni,” ug kas-a “kini mao ang basahon sa mga kaliwatan ni.” (Gen 2:4; 5:1; 6:9; 10:1; 11:​10, 27; 25:​12, 19; 36:​1, 9; 37:2) Niini nga ekspresyon ang Hebreohanong pulong alang sa “mga kaliwatan” mao ang toh·le·dhohthʹ, ug kini mas tukmang gihubad nga “mga kasaysayan” o “mga gigikanan.” Pananglitan, ang “mga kaliwatan sa mga langit ug sa yuta” dili gayod haom, samtang ang “kasaysayan sa mga langit ug sa yuta” maoy makahuloganon. (Gen 2:4) Kaharmonya niini, ang Aleman nga Elberfelder, ang Pranses nga Crampon, ug ang Kinatsila nga Bover-Cantera tanan migamit sa terminong “kasaysayan,” ingon sa gihimo sa Bag-ong Kalibotang Hubad. Walay duhaduha nga sama sa mga tawo karong adlawa nga interesado sa usa ka tukmang rekord sa kasaysayan, mao man usab sila sa sinugdanan.

Bisag walay pamatuod sa Bibliya, nasabtan ni Vitringa ug sa uban pa nga ang pulong nga toh·le·dhohthʹ sa Genesis nagtumong sa naglungtad na nga dokumento bahin sa kasaysayan nga nabatonan ni Moises, nga maoy gibasehan niya sa kadaghanang impormasyon nga girekord diha sa Genesis. Sila nagtuo nga ang mga tawong ginganlan nga direktang nalangkit sa maong ‘mga kasaysayan’ (si Adan, Noe, mga anak ni Noe, Sem, Tera, Ismael, Isaac, Esau, ug Jacob) mao ang mga magsusulat o kaha mao ang orihinal nga mga tag-iya sa maong sinulat nga mga dokumento. Siyempre, dili gihapon niini ikapatin-aw kon sa unsang paagi nabatonan ni Moises kining tanan nga mga dokumento. Dili usab niini ikapatin-aw kon nganong ang mga dokumento nga nabatonan gikan sa mga tawo nga wala ilha ingong matinumanong mga magsisimba ni Jehova (sama kang Ismael ug Esau) angayng mao ang tinubdan sa daghang impormasyon nga gigamit. Posible gayod nga ang ekspresyon nga “Kini mao ang kasaysayan ni” maoy pangbukas nga prase lamang nga nagsilbing haom nga dibisyon sa nagkalainlaing mga seksiyon sa taas nga katibuk-ang kasaysayan. Itandi ang paggamit ni Mateo sa samang ekspresyon aron ipaila ang iyang asoy sa Ebanghelyo.​—Mat 1:1; tan-awa ang PAGSULAT.

Busa, walay tinong konklusyon ang makab-ot labot sa direktang tinubdan nga maoy gibasehan ni Moises sa impormasyon nga iyang girekord. Inay nga pinaagi lamang sa usa sa mga paagi nga gihisgotan, ang impormasyon lagmit nga nadawat pinaagi sa tanang tulo ka paagi, ang uban pinaagi sa direktang pagpadayag, ang uban pinaagi sa binabang pagpasa, ang uban pinaagi sa sinulat nga mga rekord. Ang hinungdanon mao nga si Jehova nga Diyos naggiya sa manalagnang si Moises, mao nga siya nakasulat pinaagi sa pag-inspirar sa Diyos.​—2Pe 1:21.

Ang maong sinulat magsilbing usa ka inspiradong giya alang sa umaabot nga mga kaliwatan. Pagabasahon kini ngadto sa katawhan sa daghang okasyon (Deu 31:10-12; 2Ha 23:​2, 3; Neh 8:​2, 3, 18), ug ang mga hari sa Israel kinahanglang mokuha ug mga instruksiyon gikan niini.​—Deu 17:​18, 19.

Ang “Teoriya Pinasukad sa mga Dokumento” sa mga Kritiko. Usa ka teoriya ang gipatungha sa pipila ka kritiko sa Bibliya nga ang Genesis kuno dili usa ka sinulat sa usa lamang ka magsusulat o tighipos, nga mao, si Moises, hinunoa kini maoy sinulat sa ubay-ubayng mga magsusulat, nga ang pipila kanila nabuhi dugay pa human sa panahon ni Moises. Pinasukad sa gihunahunang mga kalainan sa estilo ug paggamit sa mga pulong, ilang giduso ang gitawag nga teoriya pinasukad sa mga dokumento. Sumala niini nga teoriya, adunay tulo ka tinubdan, nga ilang gitawag nga “J” (Jahwist), “E” (Elohist), ug “P” (Priest Codex). Tungod sa dobleng paghisgot sa usa ka panghitabo o tungod sa kaamgiran sa mga asoy sa nagkalainlaing mga bahin sa Genesis, ang pipila midugang pa ug uban pang mga tinubdan nganha sa listahan, nga misangpot pa gani sa pagbahin sa basahon sa Genesis aron ikaingon nga adunay hangtod sa 14 ka independenteng mga tinubdan. Sila nangatarongan nga kining nagkalainlaing mga tinubdan o mga magsusulat adunay nagkalainlaing mga panglantaw ug mga teolohiya apan, bisan pa niana, ang Genesis ingong usa ka gitapo nga produkto niini nga mga tinubdan sa usa ka paagi nahimong konektado sa katibuk-an. Adunay daghang dili-makataronganong mga pangatarongan nga ilang gigamit sa pagpaluyo sa ilang mga teoriya, ang pipila niini mahimong hisgotan.

Ang orihinal nga pasukaranan sa teoriya pinasukad sa mga dokumento mao ang paggamit sa nagkalainlaing mga titulo alang sa Diyos; miingon ang mga kritiko nga kini nagpaila sa lainlaing mga magsusulat. Apan, atong makita ang pagkadili-makataronganon sa maong panglantaw sanglit sa usa lamang ka gamayng bahin sa Genesis atong makaplagan ang mosunod nga mga titulo: “Labing Hataas nga Diyos” (ʼEl ʽEl·yohnʹ, Gen 14:18); “Magmumugna sa langit ug sa yuta” (14:19); ‘Soberanong Ginoo’ (ʼAdho·naiʹ, 15:2); “Diyos sa panan-aw” (16:13); “Diyos nga Labing Gamhanan” (ʼEl Shad·daiʹ, 17:1); “Diyos” (ʼElo·himʹ, 17:3); ‘ang matuod nga Diyos’ (ha·ʼElo·himʹ, 17:18); “ang Maghuhukom sa tibuok yuta” (18:25). Ang paggamit niini ingong pasukaranan aron ipasidungog ang matag usa niini nga mga seksiyon ngadto sa usa ka laing magsusulat magpatunghag dagkong mga suliran ug mahimong dili makataronganon. Hinunoa, ang kamatuoran mao nga ang nagkalainlaing mga titulo nga gipadapat ngadto sa Diyos diha sa Genesis gigamit tungod sa kahulogan niini, nga nagpadayag kang Jehova pinaagi sa iyang nagkalainlaing mga hiyas, sa iyang nagkalainlaing mga buhat, ug sa iyang mga pagpakiglabot sa iyang katawhan.

Ang ubang mga pananglitan mao: Tungod sa paggamit sa pulong nga ba·raʼʹ, “gilalang,” ang Genesis 1:1 giingong gisulat sa tinubdan nga gitawag nga “P.” Apan atong makaplagan ang samang pulong sa Genesis 6:7 diha sa tinubdan nga gituohang iya sa “J.” Ang ekspresyong “yuta sa Canaan” nga makita sa ubay-ubayng mga teksto (lakip niini mao ang Gen 12:5; 13:12a; 16:3; 17:8) giingong iya lamang sa magsusulat nga nailhang “P,” ug busa kini nga mga kritiko nagtuong ang “P” mao ang nagsulat niini nga mga teksto. Apan sa mga kapitulo 42, 44, 47, ug 50, atong makaplagan ang samang ekspresyon diha sa mga sinulat nga gipasidungog sa samang mga kritiko ngadto sa “J” ug “E.” Busa, bisan tuod ang mga kritiko nangangkon nga ang ilang mga teoriya gikinahanglan aron sa pagpatin-aw sa mga panagsumpaki kunohay diha sa Genesis, ang pagsusi nagpakita nga ang mga teoriya mismo maoy puno sa mga panagsumpaki.

Kon ang matag bahin ug matag tudling-pulong sa materyal nga gipasidungog sa matag usa ka teoretikanhong tinubdan kuhaon gikan sa asoy sa Genesis ug dayon hugpongon pag-usab, ang resulta maoy ubay-ubayng mga asoy diin ang matag usa niini dili lohikanhon ug dili konektado. Kon atong tuohan nga kining nagkalainlaing mga tinubdan gigamit ug gihugpong sa usa ka mas ulahing tighipos, mapugos kita sa pagtuo nga kining dili-konektadong mga asoy, sa wala pa matapo, gidawat ingong makasaysayanhon ug gigamit latas sa kasiglohan sa nasod sa Israel. Apan kinsa nga magsusulat, ilabina usa ka historyador, ang mohugpong sa maong dili-konektadong mga asoy, ug kon iyang buhaton kini, unsang nasora ang modawat niini ingong kasaysayan sa katawhan niini?

Sa pag-ilustrar sa pagkadili-makataronganon sa mga tigpaluyo sa “teoriya pinasukad sa mga dokumento” mao kining gipahayag sa Ehiptologo nga si K. A. Kitchen: “Sa pagsaway sa Pentateuko dugay nang naandan ang pagbahin sa katibuk-an niini ngadto sa bulag nga mga dokumento o ‘mga kamot’. . . . Apan ang batasan sa pagsaway sa Daang Tugon pinaagi sa pagpasidungog niini nga mga kinaiyahan ngadto sa lainlaing ‘mga kamot’ o mga dokumento nahimong dayag nga dili makataronganon sa dihang ipadapat ngadto sa ubang karaang mga sinulat sa Sidlakan nga nagpasundayag sa susama gayod nga panghitabo.” Dayon iyang gihisgotan ang usa ka pananglitan gikan sa usa ka Ehiptohanong biograpiya nga lagmit, ginamit ang teoretikanhong mga pamaagi nga gigamit sa mga kritiko sa Genesis, ikapasidungog ngadto sa lainlaing “mga kamot” apan gipakita sa ebidensiya nga kini nga sinulat “gipatungha, gitagik, gisulat, ug gikulit sulod sa mga bulan, mga semana, o sa mas mubo pa. Mahimong walay ‘mga kamot’ nga nagpaluyo sa estilo niini, nga nagkalahi lamang tungod sa mga ulohan nga gihisgotan ug sa isyu nga tukmang gitagad.” (The New Bible Dictionary, giedit ni J. Douglas, 1980, p. 349) Ang kahuyang sa mga teoriya sa mga kritiko sa pagkatinuod nagdugang sa kalig-on sa ebidensiya nga usa lamang ka tawo, si Moises, ang nagrekord sa konektado, nagkaharmonya nga asoy nga makaplagan sa Genesis ingong inspirado sa Diyos.

Ang Pagkamakasaysayanhon sa Genesis. Ang Genesis mao lamang ang bugtong tinubdan nga nahibaloan sa tawo nga nagtaganag usa ka lohikanhon, nagkaharmonya nga kasaysayan sa mga butang sukad pa sa sinugdan. Kon wala ang tinuod nga kasaysayan niini bahin sa unang lalaki ug babaye, ang atong mabatonan mao lamang ang tinumotumong mga estorya o masambingayong mga pagpatin-aw sa sinugdanan sa tawo nga makaplagan diha sa mga asoy sa paglalang sa paganong mga nasod. Ang usa ka pagtandi sa basahon sa Genesis uban sa paganong mga asoy sa paglalang tin-aw nga nagpasundayag sa pagkalabaw sa asoy sa Bibliya.

Busa, ang pangunang Babilonyanhong sugilambong nag-ingon nga ang diyos nga si Marduk, ang pangunang diyos sa Babilonya, nagpatay sa diyosa nga si Tiamat, dayon nagdala sa iyang patayng lawas ug “nagpikas kaniya nga samag kinhason: Ang katunga sa iyang lawas iyang gipahiluna ug gihimo kining daw kisame ingong langit.” Sa ingon milungtad ang yuta ug ang langit. Maylabot sa paglalang sa tawhanong kinabuhi, kini nga sugilambong nag-ingon nga ang mga diyos nagdakop sa diyos nga si Kingu ug sila “nagsilot kaniya sa iyang pagkasad-an ug nagputolputol sa (kaugatan sa) iyang dugo. Gikan sa iyang dugo ilang gihimo ang mga tawo.” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni James Pritchard, 1974, pp. 67, 68) Ang Ehiptohanong mga sugilambong sa paglalang nalangkit usab sa mga kalihokan sa pipila ka diyos, apan sila wala magkauyon kon kinsa nga diyos sa siyudad (nianang sa Mempis o nianang sa Thebes) ang awtor sa paglalang. Ang usa ka Ehiptohanong sugilambong nag-asoy nga ang diyos-adlaw nga si Ra naglalang sa katawhan gikan sa iyang mga luha. Ang Gregong mga sugilambong susama nianang sa mga Babilonyanhon. Ang karaang mga rekord sa mga Insek sagad maoy mga kalendaryo ug kronolohikanhong mga kalkulasyon o mga rekord nga makapainteres lamang sa lokal o sa temporaryo nga paagi.

Walay usa sa maong karaang mga tinubdan ang nagtagana kanato sa kasaysayan, talaan sa kagikan, ug kronolohiya nga gihatag sa basahon sa Genesis. Ang mga sinulat sa karaang mga nasod sa katibuk-an maoy dili-tino ug makapalibog kon kinsa gayod ang mga magtutukod sa ilang nasod. Ang pagkatino ug ang pagkadetalyado sa pagpresentar sa sayong bahin sa kasaysayan sa Israel lahi gayod. Sa pagkatinuod ingon gayod niana ang atong madahom, tungod sa katuyoan sa Diyos alang sa iyang katawhan. Ang Bibliya nagbutyag kanato nga ang nasod sa Israel direktang gigamhan sa Diyos ug nga siya nakiglabot sa ilang mga katigulangan, ilabina kang Abraham, Isaac, ug Jacob. Dayon iyang gigamit si Moises diha sa linain kaayong paagi, nga pinaagi kaniya gihatag ngadto sa Israel ang Balaod nga naghimo kanila ingong usa ka nasod. Ang kasaysayan sa Israel girekord dili lamang alang sa kaayohan sa Israel kondili alang usab sa kaayohan sa tanan nga buot mokat-on sa mga paagi ug mga pakiglabot sa matuod nga Diyos ug moalagad kaniya.

Sa pagtubag niadtong mosalikway sa daghang bahin sa Genesis ingong mga tinumotumo o sugilambong, si Wilhelm Möller nag-ingon: “Sa akong hunahuna daw dili makataronganon, nga diha sa bisan unsang rasa ang mga tinumotumo ug mga sugilambong sa paglabay sa panahon anam-anam ra nga pagadawaton ingong mga kamatuoran gayod, mao nga tingali karon andam na natong dawaton ingong makasaysayanhong mga kamatuoran ang mga estorya sa Nibelungenlied o Red Riding Hood. Apan kini, sumala sa mga kritiko, mao gayod ang kahimtang sa Israel.” (The International Standard Bible Encyclopaedia, giedit ni J. Orr, 1960, Tomo II, p. 1209) Siya mipadayon sa pag-ingon nga ang mga manalagna midawat sa asoy bahin sa kalaglagan sa Sodoma ug Gomora ingong husto (Isa 1:9; Am 4:11) ug nga sila midawat kang Abraham, Isaac, Jacob, ug Jose ingong tinuod nga mga tawo. (Isa 29:22; Miq 7:20) Dili lamang kay kini ra, kondili sa Kristohanon Gregong Kasulatan, si Abraham gihisgotan diha sa daghang teksto, bisan ni Jesu-Kristo diha sa Mateo 22:​32, maylabot sa argumento bahin sa pagkabanhaw. Kon si Abraham, Isaac, ug Jacob wala gayod mabuhi, si Jesus lagmit nga migamit gayod ug laing ilustrasyon.​—Mat 22:31-33.

Bili sa Basahon. Ang Genesis nagtug-an kanato kon sa unsang paagi ang uniberso mitungha. Kini tatawng naghubit sa mga kahibudnganan sa paglalang, nga wala magtabon sa pangunang katuyoan sa basahon pinaagi niini. Busa kini lahi sa paganong mga estorya sa paglalang nga naghimo niining maong mga kahibudnganan ingong pangunang butang ug mipalabi sa dili-makataronganong mga butang ug dayag nga mga kabakakan aron sa pagpasiugda niini. Ang Genesis nag-asoy bahin sa buhat sa paglalang, ug kini nagpakita sa katuyoan sa Diyos sa paglalang sa tawo, sa relasyon sa tawo ngadto sa Diyos, ug sa relasyon sa tawo ngadto sa mga hayop. Kini nagbutyag kanato sa hinungdan sa kamatayon ug sa kasakit nga naagoman sa katawhan ug sa paglaom sa kaluwasan. Kini nag-ingon nga ang tanang katawhan naggikan sa usa ka tawo nga si Adan, kinsa nakasala ug nagwala sa kinabuhi alang sa iyang mga kaliwat; sa ingon kini nagpaarang kanato sa pagsabot kon sa unsang paagi ang halad lukat sa usa ka tawo, si Jesu-Kristo, makatabon sa mga sala sa katawhan. Pinaagi sa Genesis atong nasayran kon sa unsang paagi ang isyu sa katungod sa pagkasoberano sa Diyos gibangon sa simbolikong halas, si Satanas nga Yawa. Kini nagtagana sa seguradong paglaom nga laglagon si Satanas ug makabaton ug kahupayan ang katawhan. Kini nag-asoy sa gigikanan sa Babilonya ug sa tanang bakak nga relihiyon diha sa yuta human sa Lunop, busa kini nakatabang nga mailhan ang Dakong Babilonya diha sa basahon sa Pinadayag.​—Tan-awa ang DAKONG BABILONYA.

Si Jesus miingon nga kon may si bisan kinsa nga moalagad sa Diyos, siya kinahanglang mosimba Kaniya uban sa espiritu ug sa kamatuoran. (Ju 4:24) Ang asoy sa Genesis nagbutyag sa kamatuoran sa sinugdanan sa tawo ug sa mga pagpakiglabot sa Diyos kaniya. Sanglit ang tanang butang nga girekord diha sa Genesis maoy tinuod ug dili sugilambong, mahibaloan nato ang kamatuoran bahin sa kasaysayan sa tawo. Atong makita nga hangtod sa panahon sa Lunop ang mga tawo nahibalo gayod sa kamatuoran sa asoy sa Bibliya bahin sa Eden, kay ang tanaman atua didto ug ang mga kerubin atua didto uban ang nagdilaab nga espada diha sa ganghaan niini. (Gen 3:24) Apan kadtong buot mosunod sa ilang kaugalingong mga tinguha nagsalikway sa mga kamatuoran nga diha sa ilang atubangan. Bisan pa niana, si Noe nag-alagad sa Diyos sumala sa katuyoan sa pagkalalang sa tawo sa sinugdan aron sa pag-alagad kaniya, sumala sa tinuod nga kasaysayan. Bisan tuod nga human sa Lunop si Nimrod mirebelde batok sa Diyos didto sa Torre sa Babel, ang mga patriarka pinaagi sa linya ni Sem nagpadayon sa pagsubay sa tinuod nga dalan sa kinabuhi. Sa dihang panahon na sa Diyos aron organisahon ang Israel ingong usa ka nasod ug ihatag kanila ang Balaod, wala kini moabot kanila nga samag usa ka butang nga bug-os wala hisayri, usa ka kalit nga kausaban sa ilang paagi sa kinabuhi. Dili gayod, kay diha sa katilingban sa mga patriarka ilang gibuhat na ang daghan sa mga butang nga makaplagan diha sa Balaod. Ingon sa gipahayag sa Cyclopædia ni M’Clintock ug Strong (1881, Tomo III, p. 782): “Kini nga teokrasya dili kay misulod sa kasaysayan nga walay pagpangandam. Ang mga kamatuoran nga mitultol sa pagsugod sa teokrasya makita diha sa mga asoy sa Genesis.”

Kini nag-andam usab sa dalan alang sa Mesiyas ug sa pagsugod sa Kristiyanidad. Sa dihang miabot si Jesu-Kristo, kadtong nagkinabuhi na subay sa Balaod kutob gayod sa ilang maarangan nakaila gilayon kaniya. Wala siya sa kalit motungha ug nagpahibalo nga siya maoy usa ka dakong manluluwas ug pangulo nga walay gigikanan o makasaysayanhong mga kalig-onan. Ang detalye nga gitagana sa Genesis ug sa uban pang mga basahon makatabang sa matinud-anog kasingkasing nga mga tawo sa pag-ila ug sa pagsunod kaniya. Busa ang usa ka lig-ong organisasyon sa Hudiyong mga Kristohanon mahimong tukoron ingong usa ka sentro, nga andam sa pagdala ug usa ka makapakombinsir nga mensahe sa ebanghelyo ngadto sa mga nasod. Ang mga katigulangan sa paganong mga nasod nagpahilayo kanila gikan sa kamatuoran. Sila maoy “bulag sa estado sa Israel ug estranyo sa mga pakigsaad labot sa saad, ug . . . walay paglaom ug mga walay Diyos dinhi sa kalibotan.” (Efe 2:12) Busa, sila kinahanglang makakat-on sa mga prinsipyo sa Diyos sukad sa sinugdan una pa sila mahimong mga Kristohanon.

Nan, ang Genesis nagtaganag bililhong pasukaranan sa pagsabot sa tanang ubang mga basahon sa Bibliya ug mahinungdanon sa Kristiyanidad. Kini nagpahayag sa tema sa Bibliya, nga mao, ang pagbindikar sa pagkasoberano ni Jehova ug ang bug-os nga katumanan sa iyang katuyoan alang sa yuta, pinaagi sa iyang Gingharian ubos sa sinaad nga Binhi. Dugang pa sa kinaunahan ug paninugdang tagna sa Genesis 3:​15, ang Genesis naundan usab sa daghang uban pang mga tagna, nga daghan niini ang nangatuman na sukad nga nasulat kini.

[Kahon sa panid 854]

MGA PANGUNANG PUNTO SA GENESIS

Usa ka rekord sa paglalang ug pag-andam sa Diyos sa yuta aron puy-an sa tawo, sa papel sa tawo diha sa katuyoan sa Diyos, ug sa mga pagpakiglabot sa Diyos uban sa mga tawo sa pagtuo sulod sa mga 2,300 ka tuig sa sayong bahin sa kasaysayan sa tawo

Nagkobre sa yugto gikan sa pagsugod sa pisikal nga paglalang hangtod sa kamatayon ni Jose didto sa Ehipto (1657 W.K.P.)

Ang paglalang sa pisikal nga kalangitan ug sa yuta, ug ang pag-andam sa yuta aron puy-an sa tawo (1:1–​​2:25)

Ang sala ug kamatayon misulod sa kalibotan; ang “binhi” gitagna ingong manluluwas (3:​1–​5:5)

Ang halas naglimbong sa babaye; siya ug si Adan mikaon sa gidiling bunga

Ang halas, ang babaye, ug si Adan gisilotan; ang binhi sa babaye magdugmok sa halas

Si Cain, ang panganayng anak nga lalaki ni Adan ug Eva, nagbuno sa iyang igsoon nga si Abel

Ingong katumanan sa paghukom sa Diyos, si Adan namatay sa edad nga 930 ka tuig

Ang daotang mga manulonda ug mga tawo nagdaot sa yuta; ang Diyos nagpahinabo ug tibuok-yutang Lunop (5:6–​11:9)

Si Noe natawo diha sa linya sa anak nga lalaki ni Adan nga si Set; sa iyang adlaw ang dili-masinugtanong mga manulonda nakigminyog mga babaye ug nahimong amahan sa mga Nepilim, kinsa nagpatuyang sa kapintasan

Gimando ni Jehova ang kalaglagan pinaagi sa usa ka lunop apan iyang gisugo si Noe sa pagtukod ug usa ka arka sa pagluwas sa iyang pamilya ug sa pangunang mga matang sa hayop

Ang mga tubig sa lunop nagtabon sa tibuok yuta; ang tanang tawo, nagalupad nga mga linalang, ug mga hayop sa yuta nga anaa sa gawas sa arka nangamatay

Human sa Lunop, si Jehova nagdili sa pagkaon ug dugo, nagtugot sa silot nga kamatayon tungod sa pagbuno, ug nag-establisar sa pakigsaad sa balangaw, nga nagsaad nga dili na gayod ipahinabo pa ang laing lunop

Sa panahon sa ikaduhang kaliwatan nga natawo human sa Lunop, ang katawhan misugod sa pagtukod ug usa ka torre, nga misupak sa katuyoan sa Diyos nga sila mokaylap sa pagpuyo sa ubang kayutaan; si Jehova naglahugay sa ilang pinulongan, nga nagpatibulaag kanila

Ang mga pagpakiglabot ni Jehova kang Abraham (11:​10–​25:26)

Ang kaliwat ni Sem nga si Abram mibiya sa Ur agig pagsugot sa sugo sa Diyos

Didto sa Canaan, si Abram gisaaran nga ang iyang binhi makadawat sa yuta

Si Lot mibulag sa iyang uyoan nga si Abram, mipuyo duol sa Sodoma, gibihag, ug human niana gipahigawas ni Abram; si Melquisedek nagpanalangin kang Abram

Gikuha ni Abram si Agar ingong puyopuyo, ug siya nanganak kang Ismael

Giusab ni Jehova ang ngalan ni Abram ingong Abraham, ug ang ngalan ni Sarai ingong Sara; giestablisar ang pakigsaad sa pagtuli

Ang manulonda ni Jehova nagpahibalo kang Abraham nga si Sara manganak ug usa ka lalaki—si Isaac

Gisuginlan bahin sa paghukom sa Sodoma, si Abraham nangaliyupo alang sa mga matarong

Ang mga manulonda nag-agda kang Lot ug sa iyang pamilya sa pagbiya sa Sodoma; ang asawa ni Lot namatay tungod sa pagkadili-masinugtanon

Natawo si Isaac; ang pagyubit ni Ismael sa panahon sa paglutas kang Isaac misangpot sa paghingilin kaniya

Sa pagkamasinugtanon kang Jehova, si Abraham misulay sa paghalad kang Isaac, ug siya nakadawat ug pasalig maylabot sa mga saad sa pakigsaad

Human sa kamatayon ni Sara, gihikay ni Abraham ang pagpangitag asawa alang kang Isaac

Ang asawa ni Isaac nga si Rebeca nanganak kang Esau ug Jacob

Si Jacob (Israel) ug ang iyang 12 ka anak nga lalaki; miadto sa Ehipto aron magpabiling buhi (25:​27–​50:26)

Human palita ni Jacob ang katungod sa pagkapanganay gikan kang Esau bugti sa usa ka pagkaon ug sa ulahi, tungod sa awhag ni Rebeca, naangkon ang panalangin ni Isaac nga alang unta kang Esau, si Jacob mibiya paingon sa Padan-aram, nga nangitag asawa

Ang igsoong lalaki ni Rebeca nga si Laban naglansis kang Jacob aron makigminyo kang Lea; dayon si Jacob nakigminyo kang Raquel; pinaagi kang Lea ug Raquel ug sa ilang duha ka sulugoong mga babaye, si Jacob nakabaton ug 11 ka anak nga lalaki ug usa ka anak nga babaye nga si Dina una pa mobiya sa Padan-aram uban sa iyang pamilya

Si Jacob nakigdumog sa usa ka manulonda, ug ang iyang lutahan sa paa nalisa; siya hilabihang nangupot sa manulonda aron makadawat ug panalangin, ug ang iyang ngalan giilisdan ug Israel

Human sa malinawong pagpakigkita kang Esau, si Jacob mipuyo sa Sucot ug dayon sa Sekem, diin si Dina giamong-amongan

Si Raquel namatay sa dihang nanganak sa ika-12 nga anak nga lalaki ni Jacob, si Benjamin

Tungod sa pagdumot kang Jose, ang panganay ni Raquel, ang iyang mga igsoon sa amahan nagbaligya kaniya; siya nahimong ulipon ni Potipar didto sa Ehipto

Sa dihang si Jose nabilanggo tungod sa bakak nga mga sumbong, siya nalangkit sa mga kahimtang diin ang iyang katakos sa paghubad ug mga damgo nakaabot sa pagtagad ni Paraon

Gihubad ni Jose ang mga damgo ni Paraon bahin sa usa ka kagutmanan ug siya gihimong ikaduhang magmamando sa Ehipto

Tungod sa kagutmanan sa Canaan ang mga anak nga lalaki ni Jacob napugos sa pag-adto sa Ehipto aron mangitag pagkaon; sa takdang panahon si Jose nagpaila sa iyang kaugalingon ngadto sa iyang mga igsoon sa amahan

Si Jacob ug ang iyang panimalay mibalhin ngadto sa Ehipto; si Jose nag-atiman kanila

Si Jacob namatay sa Ehipto human makapahayag ug matagnaong mga panalangin sa mga anak nga lalaki ni Jose, si Epraim ug Manases, ug sa iyang kaugalingong 12 ka anak nga lalaki