NILO

Ang Gregong ngalan nga gingalan sa suba nga ang amihanang bahin sa walog niini mao ang yuta sa karaang Ehipto, nga naghimo nianang yutaa nga usa gayod ka tabunok nga dapit sa suba. (MAPA, Tomo 1, p. 531) Diha sa Hebreohanong Kasulatan ang terminong yeʼorʹ (usahay yeʼohrʹ) kanunayng nagtumong sa suba. Kini nga pulong nagkahulogang “sapa” o “kanal” (sama nianang sa Daniel 12:5 ug Isaias 33:21) o “punog-tubig nga kanal” (usa ka tunel nga gihimo sa pagmina, sama nianang sa Job 28:10). Sa usa ka kahimtang ang yeʼorʹ gigamit sa pagtumong sa Suba sa Tigris (Hidekel sa Bibliya) sa Mesopotamia. (Dan 12:5-7; itandi ang 10:4.) Ang tanang ubang mga teksto, ingon sa gipakita sa konteksto niini, nagtumong sa Nilo o, kon kini plural, ngadto sa kasapaan sa Nilo. (Sal 78:44; Isa 7:18) Ang Ehiptohanong ngalan (jrw) alang sa suba, nga sukad pa sa gitawag nga Ikanapulog-walong Dinastiya, susama kaayo sa Hebreohanon.

Ang Giagosan sa Nilo. Ang Nilo giila sa kadaghanan nga mao ang kinatas-ang suba sa yuta. Ang gitas-on niini nga 6,671 km (4,145 mi) gisukod gikan sa mga tinubdan niini, nga naggikan sa mga lanaw nga rehiyon sa modernong Rwanda ug Burundi. Kini nga mga tinubdan moagos ngadto sa Lake Victoria, ug gikan niining dapita usa ka suba ang moagos padulong sa Lake Albert (Lake Mobutu Sese Seko); sa unahan pag diyutay diha sa amihanan kini nga suba gitawag ug Puti nga Nilo. Sa Khartoum, ang Puti nga Nilo mahiusa sa Asul nga Nilo, nga mobul-og gikan sa kabukiran sa amihanang Etiopia. Sa amihanan sa Khartoum ang suba mahimo nang sentro sa Nilo, ug tungod niini may usa na lamang ka suba nga maghatag ug dugang pang suplay sa tubig, ang Suba sa Atbara, diin magtagbo kini ug ang Nilo mga 300 km (190 mi) sa AS sa Khartoum. Dayon ang Nilo molikoliko latas sa awaawng kapatagan sa bukid sa amihanang Sudan, nga moagi sa unom ka salog sa gahing bato nga granito ug mahimong unom ka dagkong busay tali sa Khartoum ug Aswan (Syene sa Bibliya), ang dapit diin nahimutang ang utlanan tali sa Nubia ug sa karaang Ehipto. Sa kataposan, kay nawad-an sa kadaghanang tubig niini tungod sa pagsuyop sa naglagiting nga kainit sa adlaw ug sa dakong konsumo sa irigasyon sa Ehipto, sa mga 2,700 km (1,700 mi) sa A sa Khartoum ang katubigan sa Nilo moagos ngadto sa Dagat Mediteranyo.

Ang Walog sa Nilo medyo hiktin ubay sa kadaghanang dapit nga giagosan sa suba. Latas sa kinadak-ang bahin sa Nubia ang suba moagos sa usa ka hiktin nga lugot, nga sa isigkakilid maoy desyerto. Sa amihanan sa Aswan, nga kanhi mao ang Ibabaw nga Ehipto, ang walog nagkalapad, apan ang batoong mga pangpang sa isigkakilid dili gayod mokapin sa mga 20 km (12 mi) ang gintang. Apan sa dihang ang suba makaabot sa rehiyon nga A lamang sa modernong Cairo, kini mabahin ngadto sa duha ka pangunang mga sanga, karon gitawag nga Rosetta ug Damietta, nga ginganlan sumala sa mga ngalan sa dunggoanan nga mga siyudad nga nahimutang sa mga bokana niining maong mga sanga diha sa kabaybayonan sa Mediteranyo. Kining pag-agos sa katubigan sa Nilo maoy nakapatungha sa lamakong Delta sa Nilo. Sa karaang kapanahonan ang suba adunay ubang mga sanga, ang klasikal nga mga Gregong historyador ug mga geograpo naghisgot ug mga lima ngadto sa pito ka sanga. Kini nga mga sanga ug ang pipila ka kasapaan natabonan na sa mga binanlas ug maong migamay na pag-ayo o kaha nahanaw na.

Kahinungdanon sa Tinuig nga Pagbaha. Ang usa ka butang nga talagsaon bahin niining dakong suba mao ang kanunayng pagtubo niini kada tuig ug ang pagbaha sa mga tampi niini ubay sa agrikultural nga kabalangayan. Tungod kini sa kusog nga pagbunok sa ulan panahon sa ting-ulan (maingon man sa pagkatunaw sa niyebe gikan sa kabukiran) sa Etiopia, nga maghimo sa Asul nga Nilo nga usa ka nagabul-og nga sapa nga moagos ngadto sa dapit diin matagbo niini ang Puti nga Nilo, nga magdala ug tabunok nga binanlas gikan sa kabukiran sa Etiopia. Ang Suba sa Atbara naghatag usab ug dugang inagos aron modako ang bul-og sa tubig sa Nilo. Sa wala pa tukora ang Aswan High Dam, ang suba mosugod sa pagdako diha sa Ehipto sugod sa Hunyo, nga modako pag-ayo sa Septiyembre ug human niana anam-anam nga mokunhod. Sa pagkunhod niini, ang katubigan magbilin ug manipis nga lut-od sa lapok nga mahimong tabunok kaayong yuta.

Diha sa usa ka halos walay ulan nga yuta, ang agrikultura sa Ehipto bug-os nagdepende niining tinuig nga mga pagbaha sa ubos nga kayutaan. Ang dili igong pagtubo sa tubig sama rag epekto sa hulaw, nga makapahinabog gutom; samtang ang sobrang pagtubo makapahinabog kadaot sa sistema sa irigasyon (maingon man sa kabalayan). Ang kabalaka sa mga Ehiptohanon labot sa igong gidak-on sa pagbaha makita diha sa mga Nilometro (mga instrumento sa pagsukod sa lebel sa tubig sa suba) nga nadiskobrehan sa karaang mga dapit. Kon wala kining maong mga pagbaha, ang dili-kaayo layong mga desyerto magkadako gikan sa isigkakilid hangtod nga moabot kini sa mga tampi sa suba. Hinunoa, ang pagtubo ug pagkunhod sa Nilo, gawas lang sa pipila ka eksepsiyon, makanunayon kaayo nga tungod niana ang Ehipto sa tibuok nga kasaysayan niini nailado tungod sa dagayang abot ug sa maayong agrikultura niini.

Kining bug-os nga pagsalig sa ekonomiya sa Ehipto sa katubigan sa Nilo maayo kaayong pagkailustrar diha sa damgo ni Paraon, ang pito ka tambok nga baka nga migula sa Nilo ug naningaon sa mga sagbot sa Nilo, samtang ang pito ka niwang nga baka naggikan gihapon niana. Kini haom nga naghulagway sa daling pagkahurot sa maayong abot tungod sa dili mabungahong katuigan gumikan sa dili igong pagbaha.​—Gen 41:17-21.

Ang pagsanap sa katubigan sa Nilo diha sa mga tampi niini gigamit aron sa paghubit sa pagdasdas sa nagamartsang kasundalohan (Jer 46:​7, 8; 47:​2, 3), samtang ang manalagnang si Amos naggamit sa pagtubo ug pagkunhod sa katubigan sa Nilo aron sa paghulagway sa kasamok nga modangat sa dili-matinumanong Israel. (Am 8:8; 9:5) Ang paghubas sa Nilo gigamit sa ubang mga manalagna ingong ilustrasyon sa paghulagway sa kadaot nga modangat sa Ehipto tungod sa paghukom sa Diyos batok sa nasod. Ang paghubas sa Nilo dili lamang magdaot sa agrikultura ug sa pagpamuhig kahayopan apan makadaot usab sa industriya sa pangisda ug sa paggama ug lino.​—Isa 19:​1, 5-10; Eze 29:​9, 10; Zac 10:11.

Aron makapondo ug tubig sa baha nga gamiton sa ulahi diha sa irigasyon panahon sa pagpananom, ang mga Ehiptohanon naghimog mga diki nga yuta aron maalihan ang lapokong katubigan diha sa dagkong mga dal-as. Busa sa dihang gipahinabo ni Jehova ang unang hampak sa Ehipto, nga naghimo sa tubig niini nga dugo, ang Nilo mismo, ang tubig sa kasapaan niini ug ang mga punog-tangbo nga mga linaw, ug ang “pinondo nga mga tubig” nangahimong dugo.​—Ex 7:14-25.

Uban Pang mga Kinaiyahan Niini. Gawas pa sa pagtaganag tubig alang sa mga tanom ug sa binuhing mga hayop, ang Nilo maoy tinubdan sa imnonon nga tubig sa mga Ehiptohanon. (Ex 7:​18, 21, 24) Gawas sa dihang magsugod na ang pagbaha, ang tubig lami kaayo. Ubay sa kasapaan ug punog-tangbo nga mga linaw sa Nilo, daghan kaayo ang mitubo nga papiro; kini mao ang tinubdan sa mga sulatanan sa mga Ehiptohanon ug gigamit sa paggama ug mga sakayan. (Isa 18:2) Ang punog-tangbo nga mga baybayon ug mga linaw maoy pinuy-anan sa daghang ihalas nga mga langgam nga ang pagkaon niini mao ang mga baki ug ubang gagmayng mga linalang. (Ex 8:​5, 9-11) Ang mga hulagway sa Ehipto nagpakita nga ang mga Ehiptohanon nangayam ug mga langgam sakay sa gagmayng mga sakayan. Ang katubigan sa Nilo nagsilbi usab nga kaligoanan; gitala nga ang anak nga babaye ni Paraon naligo didto. (Ex 2:5) Usa ka hulagway sa Ehipto nagpakita ug susama kaayo nga talan-awon sa usa ka babayeng hamili nga naligo uban sa iyang upat ka babayeng tig-alagad. Ang Nilo mao usab ang pangunang agianan alang sa tibuok Ehipto. Ang mga sakayan nga mopaingon sa A molawig paubos sa suba nga ganoyon sa sulog, samtang kadtong mopaingon sa H (pasungsong sa sulog) itulod sa kusog nga hangin nga mohuros pailaya gikan sa Dagat Mediteranyo sa amihanan. Ang mga barkong pangnegosyo gikan sa Fenicia ug Creta makalawig nga pasungsong sa sulog sa suba hangtod sa Thebes (No-amon sa Bibliya; Nah 3:8) ug saylo pa.

Ang Nilo hinungdanon kaayong depensa sa Ehipto batok sa pagsulong. Ang dagkong mga busay niini sa H naghimo sa nasod nga lisod atakehon gikan sa direksiyon sa Nubia-Etiopia, samtang ang kalamakan palibot sa rehiyon sa Delta nakapugong nga dili makasulod ang dagkong pundok sa kasundalohan gikan sa kontinente sa Asia. Gituohan sa pipila ka eskolar nga ang panghambog ni Haring Senakerib sa Asirya nga iyang pamalahon ang tanang kasapaan sa Nilo pinaagi sa iyang tiil nagpasabot sa iyang pagsalig nga siya makahimo sa pagbuntog sa puno-ug-tubig nga mga trinseras nga naglibot sa mga siyudad ug mga salipdanan sa Ehipto ingong depensa.​—2Ha 19:24.

Ang siklo sa Nilo maoy nagsilbing basehanan alang sa kalendaryo sa mga Ehiptohanon, nga may tulo ka tag-upat ka bulan nga yugto sa panahon: ang ʼAkhet, o Pagbaha; Peret, ang Pagtumaw (dayag nga ang pagtumaw sa yuta sa dihang ang katubigan mobalik ngadto sa mga tampi niini); ug Shomu, ang Uga nga panahon (ting-init). Ang yugto human dayon sa pagdako pag-ayo sa tubig mao ang labing puliki; sa dihang taas na ang lebel sa tubig, ang buluhaton sa pagpanukod hikayon aron sa pagtaganag igoigong trabaho.

Ang simbolo sa usa ka ‘dako kaayong linalang sa dagat nga naghigda taliwala sa kasapaan sa Nilo,’ nga gipadapat kang Paraon diha sa basahon ni Ezequiel, gituohan nga gikuha gikan sa mga buaya nga nanimuyo sa Nilo sukad pa sa karaang kapanahonan. (Eze 29:3-5) Daghan usab ang hippopotamus, nga giila sa kadaghanan nga mao ang mananap nga gitawag ug “Behemot” sa Job 40:15.

Ang mga Ehiptohanon nagsimba sa Nilo ingong usa ka diyos sa pertilidad ubos sa ngalang Hapi. Kini nga diyos gihulagway ingong usa ka lalaki apan may dagkong mga suso sa babaye, ang ulo gipurongpurongan ug mga tanom sa tubig, ug usa ka bakos sa mangingisda ang gibakos diha sa tambok nga hawak. Ang mga kapistahan, dinuyogan sa mga paghalad, gisaulog sa matag tuig aron sa pagpasidungog kaniya sa pagsugod sa matag yugto sa pagbaha. Ang pipila ka eskolar nagtuo nga ang pag-adto ni Paraon sa Nilo, nga gihisgotan sa Exodo 7:​15, maoy may kalabotan sa pipila ka buntagong buhat sa pagsimba, bisan tuod nga tingali kini mao lamay paglakawlakaw panahon sa kabuntagon o aron sa pagsusi sa gidak-on sa tubig sa suba.