Mga Hudiyo, mga Kristohanon, ug ang Mesiyanikong Paglaom

“Ako nagtuo uban ang bug-os nga pagtuo nga moabot ang Mesiyas, ug bisan tuod siya malangan, sa matag adlaw ako maghulat sa iyang pag-abot.”​—Moses Maimonides (ginganlan usab ug Rambam), (1135-1204).¹

MESIYAS! Ang pagtuo sa iyang pag-abot maoy gikahinangpan sa mga Hudiyo sa daghan nang kasiglohan. Apan, sa dihang si Jesus sa Nazaret miabot, ang kadaghanan sa mga Hudiyo sa ulahi misalikway sa Mesiyas. Alang sa mga hunahuna sa Hudiyo, si Jesus wala makaabot sa ilang mga gilaoman.

Ang “Mesiyas” nagkahulogang “usa nga dinihogan.” Taliwala sa mga Hudiyo ang termino nagbarog alang sa usa ka kaliwat ni Haring David nga maoy mopahiluna ug usa ka mahimayaong pagmando. (2 Samuel 7:12, 13) Sa mga adlaw ni Jesus ang mga Hudiyo nag-antos sa daghang kasiglohan ilalom sa sunodsunod nga mapintas nga mga magmamandong Hentil. Sila nangandoy ug usa ka politikanhon nga tigluwas.² Busa sa dihang si Jesus sa Nazaret mipadayag sa iyang kaugalingon nga mao ang dugay nang gipaabot nga Mesiyas, siyempre sa sinugdan dihay dakong kalipay. (Lucas 4:16-22) Apan sa dakong pagkabalo sa mga Hudiyo, si Jesus dili usa ka politikanhon nga bayani. Sa kasukwahi, siya nangangkon nga ang iyang Gingharian ‘dili bahin sa kalibotan.’ (Juan 18:36) Dugang pa, si Jesus sa maong panahon wala makapahilunag mahimayaon Mesiyanikong panahon sumala sa nakita ni manalagnang Isaias diha sa panan-awon. (Isaias 11:4-9) Ug sa dihang gipatay si Jesus ingong usa ka kriminal, ang nasod sa katibuk-an nawad-an ug interes kaniya.

Wala mawad-ig paglaom niining mga hitaboa, ang mga sumusunod ni Jesus nagpadayon sa pagwali kaniya nga mao ang Mesiyas. Unsay hinungdan sa ilang talagsaong kasibot? Kadto mao ang pagtuo nga ang kamatayon ni Jesus nakatuman sa tagna ilabina, sa tagna sa Isaias 52:13–​53:12. Kini sa lakbit mabasa: “Tan-awa, Ang akong ulipon mouswag, siya pagabayawon ug igapataas, . . . siya mitubo ingon sa usa ka linghod nga tanom, ug ingon sa usa ka gamot gikan sa ugang yuta . . . Siya gitamay, ug gisalikway sa mga tawo, usa ka tawo sa mga kasakit, ug sinati sa mga balatian, ingon sa usa nga gikan kaniya gitago sa mga tawo ang ilang nawong: Siya gitamay, ug kita walay pagtamod kaniya. Sa pagkamatuod gipas-an niya ang atong balatian, ug gipas-an niya ang atong mga kasakitan . . . Gisamaran siya tungod sa atong mga kalapasan: Ang silot alang sa atong kaayohan diha sa ibabaw niya, ug tungod sa iyang mga labod kita nangaayo. Kitang tanan sama sa mga karnero nga nasalaag, ang tagsatagsa kanato misimang sa iyang kaugalingon nga dalan . . . Siya gidaogdaog, bisag nagpaubos siya ug wala niya bukha ang iyang baba; ingon sa usa ka nating karnero nga ginadala ngadto sa ihawan, . . . siya giputol gikan sa yuta sa mga buhi. . . . Giandaman siyag lubnganan uban sa daotan.”​—JP.a

Usa ba ka Nag-antos nga Mesiyas?

Si Isaias ba nanagna ug usa ka nag-antos, himalatyong Mesiyas? Ang kadaghanang modernong mga komentaristang Hudiyo moingong dili. Ang uban nangangkon nga ang Nag-antos nga Ulipon mao ang nasod sa Israel mismo sa panahon sa pagkabihag niini sa Babilonya. Gilangkit sa uban ang pag-antos sa mga panahon sama sa mga Krusada o sa Nazi Holocaust.³ Apan kini bang maong katin-awan makabarog sa makuging pagsusi? Matuod nga diha sa pila ka konteksto si Isaias naghisgot bahin sa Israel ingong “ulipon” sa Diyos. Apan siya naghisgot sa Israel ingong sukihan, makasasalang ulipon! (Isaias 42:19; 44:21, 22) Busa gihatag sa Encyclopaedia Judaica ang kalainan: “Ang tinuod nga Israel makasasala ug ang Ulipon [sa Isaias 53], walay sala.”⁴

Ang pipila, hinunoa, mangatarongan nga ang Ulipon naghawas sa usa ka ‘matarong nga hamili’ sa Israel nga nag-antos alang sa makasasalang mga Hudiyo.⁵ Apan si Isaias wala gayoy gihisgotan nga adunay sama niana nga hamili. Sa kasukwahi, siya nagtagna nga ang tibuok nasod mahimong makasasala! (Isaias 1:5, 6; 59:1-4; itandi ang Daniel 9:11, 18, 19.) Gawas pa, sa mga yugto sa pagsakit, ang mga Hudiyo nag-antos matarong man sila o dili.

Laing suliran: Alang kang kinsa nga nag-antos ang Ulipon? Ang komentaryo sa Hudiyong Soncino nagsugyot sa mga Babilonyanhon. Kon mao, kinsay miangkon nga ang Ulipon nag-antos ‘tungod sa atong mga kalapasan’? (Isaias 53:5) Makataronganon ba ang pagtuo nga ang mga Babilonyanhon (o bisan unsang mga Hentil) ang mohimo niana nga talagsaong pag-angkon​—nga ang mga Hudiyo nag-antos alang kanila?⁶

Makaiikag, ang pila ka unang-siglong mga rabbi (ug daghan sukad niadto) nagpaila sa Nag-antos nga Ulipon nga mao ang Mesiyas.⁷ (Tan-awa ang kahon sa panid 11.) Libolibong mga Hudiyo nakakita sa dili-ikalimod nga mga kaamgiran sa Nag-antos nga Ulipon ug ni Jesus sa Nazaret. Sama niana nga Ulipon, si Jesus timawa ug kagikan. Sa ulahi, siya gitamay ug gisalikway. Bisag wala siyay naangkon nga politikal nga kadaogan, iyang gipas-an ang mga balatian sa uban, milagrosong giayo ang ilang mga balatian. Bisag walay sala, siya namatay ingong sangpotanan sa sayop nga pagpahamtang sa hustisya​—usa ka dulnganan nga iyang gidawat nga walay pagtutol.

Usa ba ka Hilimatyong Mesiyas?

Nganong kinahanglan pang mamatay ang Mesiyas? Ang Isaias 53:10 nagpatin-aw: “Apan mipili ang GINOO sa pagsamad kaniya pinaagi sa balatian, nga, kon iyang itanyag ang iyang kaugalingon ingong halad alang sa sala, siya makakita sa iyang kaliwat ug mapalugwayan ang kinabuhi, ug nga pinaagi kaniya ang katuyoan sa GINOO mouswag.” (Ta) Kini nagpasabot sa batasan sa Levihanong paghalad ug mga biktimang mga mananap aron sa pagtabon sa sala o pagkasad-an. Ang Mesiyas nag-antos sa makauulawng kamatayon, apan sama sa usa ka biktima alang sa halad, ang iyang kamatayon adunay bili sa pagtabon sa sala.

Kon namatay ang Mesiyas, nan, unsaon niya sa pagtuman sa mga tagna mahitungod sa iyang mahimayaong pagmando, ilabina sa “pagkakita sa iyang kaliwat ug mapalugwayan ang kinabuhi”? Sa makataronganon, pinaagi sa pagkabanhaw gikan sa mga patay. (Itandi ang 1 Hari 17:17-24.) Ang pagkabanhaw sa Mesiyas nakasulbad usab sa daw panagsumpaki tali sa Daniel 7:13, nga nagtagna nga ang Mesiyas madaogong moabot uban sa panganod sa langit, ug ang Zacarias 9:9, nga nag-ingon nga siya mapaubsanong maobot sakay sa usa ka asno. Ang Talmud naningkamot sa pagtin-aw niini nga daw panagsumpaki pinaagi sa pag-angkon: “Kon sila [ang katawhang Hudiyo] takos lukaton, siya moabot uban sa panganod sa langit; kon dili, ubos ug magasakay diha sa usa ka asno.” (Sanhedrin 98a)⁸ Kini nagkahulogan nga ang tagna sa Daniel 7:13 o Zacarias 9:9 nagpabiling wala-matuman. Bisan pa, ang pagkabanhaw sa Mesiyas nagtugot kaniya sa pagtuman niining duha ka tagna. Sa sinugdan, siya moabot nga mapaubsanon aron mag-antos ug mamatay. Human sa iyang pagkabanhaw, siya mobalik diha sa himaya ug ipahimutang ang langitnong Mesiyanikong pagmando.

Gatosgatos sa mga Hudiyo nga nakasaksi nagpamatuod nga nakasinati si Jesus ug pagkabanhaw gikan sa mga patay. (1 Corinto 15:6) Ang mao bang mga pangangkon ikasalikway?

Hudaismo ug si Jesus

Ang kadaghanang unang-siglong mga Hudiyo misalikway kang Jesus nga mao ang Mesiyas. Sa gihapon, siya adunay dakong epekto diha sa Hudaismo. Bisan pa nga si Jesus talagsa rang gihisgotan diha sa Talmud, ang gamay nga gisulti mahitungod kaniya maoy “pagtamay sa persona ni Jesus pinaagi sa pagtumong kaniya nga pinaangkan, mahiko, ug usa ka makauulawng kamatayon.”b​—The Jewish Encyclopedia.⁹

Ang eskolar nga Hudiyo nga si Joseph Klausner miadmiter nga kining mga sugilanona “mopatim-aw nga gituyo aron magkasumpaki sa mga hitabo nga narekord sa mga Ebanghelyo.”¹¹ Ug uban sa maayong katarongan! Gipasamot sa Iglesya Katolika ang pagbatok sa mga Hudiyo kang Jesus tungod sa pagsupak niini sa Semitismo. Dugang nagpalayo kini sa mga Hudiyo pinaagi sa pagdeklarar kang Jesus nga ginaingong usa ka ‘Anak sa Diyos’​—bahin sa usa ka dili-matukib nga Trinidad​—nga sa laktod nagkasumpaki sa kaugalingong mga pagtulon-an ni Jesus. Diha sa Marcos 12:29, si Jesus mikutlo sa Torah, nga nagaingon: “Magpatalinghog ka, Oh Israel; ang Ginoo nga atong Diyos maoy usa lamang ka Ginoo.”​—King James Version; Deuteronomio 6:4.

Bisan pa nga dili magpakabig ang Hudaismo, “Ang Kristiyanidad nakaimpluwensiya ug dako sa Hudaismo. Kini nakapugos sa mga Rabbi sa pagbag-o sa ilang pagpasiugda ug diha sa pila ka higayon sa pag-usab sa ilang mga hunahuna.”¹² Ang mga Rabbi sa unang mga kaliwatan nagtuo nga ang Mesiyanikong paglaom kaylap diha sa Kasulatan. Sila nakakitag mga gim-aw sa maong paglaom diha sa mga tekso sa Bibliya sama sa Genesis 3:15 ug 49:10. Gipadapat sa Targum sa Palestina ang katumanan sa nahaunang bersikulo sa “adlaw sa Hari nga Mesiyas.”¹³ Ang Midrash Rabbah miingon mahitungod sa naulahi nga bersikulo: “Kini nagpunting sa harianong Mesiyas.”¹⁴ Gipadapat sa Talmud ang mga tagna diha sa Isaias, Daniel, ug Zacarias sa Mesiyas.¹⁵ “Ang tanang mga propeta nagtagna lamang sa mga adlaw sa Mesiyas,” Talmud, Sanhedrin 99a.¹⁶

Apan tungod sa pagpamugos sa Kakristiyanohan sa pagpangabig, gitimbangtimbang pag-usab sa Hudaismo ang mga hunahuna niini. Daghang mga teksto sa Kasulatan nga dugay nang gipadapat sa Mesiyas gihatagan ug bag-ong interpretasyon.¹⁷ Sa mibanagbanag ang modernong panahon, ubos sa impluwensiya sa hataas nga kritisismo sa Bibliya, ang pila ka Hudiyong mga eskolar mihinapos nga ang Mesiyanikong paglaom dili gayod makita diha sa Bibliya!¹⁸

Ang Mesiyanikong paglaom, hinunoa, nakaagi ug paghimugso pag-usab sa dihang namugna ang Nasod sa Israel sa 1948. Misulat si Harold Ticktin: ‘Ang kadaghanang mga pundok-pundok nga Hudiyo naglantaw sa pagtungha sa Nasod sa Israel ingong usa ka dako matagnaong hitabo.’¹⁹ Bisan pa niana, ang isyu kon kanus-a moabot ang dugay nang gihulat nga Mesiyas nagpabiling wala masulbad sa mga hunahuna sa Hudiyo. Ang Talmud nag-ingon: “Kon makita ninyo ang kaliwatan nga mapuno sa daghang mga kasamok sama sa usa ka suba, paabota [ang Mesiyas].” (Sanhedrin 98a)²⁰ Ugaling, ang Mesiyas sa Hudiyo wala moabot sa panahon sa mangiob nga gabii sa Holocaust ni sa panahon sa magubot nga pagkatawo sa Nasod sa Israel. Ang usa mahibulong, ‘Unsa pang dugang kasamok ang alantuson sa katawhang Hudiyo sa dili pa moabot ang Mesiyas?’

Nagapangita sa Mesiyas

Ang Mesiyanikong paglaom natawo ug giamoma sa mga Hudiyo. Taliwala kanila kana nga paglaom mingiob. Ang siga niini halos napalong sa kasiglohang pag-antos ug kahigawad. Sa kabaliskaran, milyonmilyon taliwala sa mga nasod, o mga Hentil, nangita ug sa ulahi midawat sa Mesiyas. Nagkaatol lang ba nga si Isaias miingon mahitungod sa Mesiyas: “Kaniya mangita ang mga nasod [Hentil]”? (Isaias 11:10, JP) Dili ba angay mangita mismo ang mga Hudiyo sa Mesiyas? Nganong ilang hikawan ang ilang kaugalingon sa dugay nang gikahinangpang paglaom?

Walay kapuslanan, hinunoa, ang pagpangitag umaabot nga Mesiyas. Kon siya ugaling moabot, unsaon niya sa pagpamatuod nga usa siya ka tinuod nga kaliwat ni Haring David? Dili ba ang mga talaan sa kaliwat nalaglag man uban sa ikaduhang templo? Bisag adunay mga talaan pa sa mga adlaw ni Jesus, ang iyang pangangkon nga tinuod nga kaliwat ni David wala sa malamposon mahagit.c Ang bisan kinsa ba nga moangkon nga mao ang umaabot nga Mesiyas makatunghag ingon nga mga pamatuod? Busa ang usa kinahanglang mangita sa Mesiyas nga mitungha sa miagi.

Kini nagkinahanglan ug bag-ong pagtan-aw kang Jesus, ihiklin usa ang daang mga ideya. Ang babayen-ong panagway nga maoy paglarawan sa iglesya walay kaamgiran sa tinuod nga Jesus. Ang mga asoy sa Ebanghelyo​—gisulat sa mga Hudiyo​—nagpadayag kaniya ingon nga usa ka kusganon, liksi nga tawo, usa ka rabbi nga talagsaon ug kaalam. (Juan 3:2) Sa pagkamatuod, si Jesus milabaw sa tanang damgo nga gipangdamgo sukad sa mga Hudiyo alang sa usa ka politikanhon nga manluluwas. Ingong madaogong Hari, siya magpasulod, dili usa ka mahuyang nga politikanhong nasod, kondili usa ka dili-mabuntog nga langitnong Gingharian nga maoy mopasig-uli sa Paraiso sa tibuok yuta ug ilalom niana “ang mga lobo magapuyo uban sa karnero.”​—Isaias 11:6, JP; Pinadayag 19:11-16.

Ikaw ba mabuhi niana nga Mesiyaniko nga panahon? Gitambagan ni Maimonides ang mga Hudiyo sa yanong ‘paghulat sa pag-abot sa Mesiyas.’²² Ang atong panahon malisod na kaayo, nga ipameligro nga atong masayloan ang iyang pagbalik. Ang tibuok tawhanong banay nagkinahanglag usa ka Mesiyas, usa ka manluluwas gikan sa mga suliran nga naghampak niining planetaha. Busa panahon na sa pagpangita kaniya​—sa dakong kadasig, sa maaktibohon. Ang mga Saksi maikagon sa pagtabang kanimo sa pagbuhat niini. Hinumdomi, ang pagpangita sa Mesiyas dili maoy pagbudhi sa panulondong Hudiyo, sanglit ang Mesiyanikong paglaom maoy kinaiyahan sa Hudaismo. Ug pinaagi sa pagpangita sa Mesiyas, mahimong imong makita nga siya miabot na.

Mga Reperensiya

 1. The Book of Jewish Knowledge, ni Nathan Ausubel, 1964, panid 286; The Encylopaedia Judaica, 1971, Tomo 11, panid 754.

 2. The Messiah Idea in Jewish History, ni Julius H. Greenstone, 1973 (unang gipatik sa 1906), panid 75.

 3. Encyclopaedia Judaica, 1971, Tomo 9, panid 65; Soncino Books of the Bible​—Isaias, gihikay sa pagpatik ni A. Cohen, 1949, panid 260; You Take Jesus, I’ll Take God, ni Samuel Levine, 1980, panid 25.

 4. Encylopaedia Judaica, 1971, Tomo 9, panid 65.

 5. Encyclopaedia Judaica, 1971, Tomo 9, panid 65; The Suffering Servant in Deutero-Isaiah, ni Christopher R. North, Unang Edisyon, 1948, panid 9, 202-3.

 6. Soncino Books of the Bible​—Isaiah, giandam sa pagpatik ni A.  Cohen, 1949, panid 261.

 7. The Book of Isaiah, komentaryo ni Amos Chakham, 1984, panid 575; The Targum of Isaiah, gihikay sa pagpatik ni J. F. Stenning, 1949, panid 178; The Suffering Servant in Deutero-Isaiah, ni Christopher R. North, Unang Edisyon, 1948, panid 11-15; Encylopaedia Judaica, 1971, Tomo 9, panid 65.

 8. The Babylonian Talmud, gihubad ni Dr. H. Freedman, 1959, Tomo II, panid 664.

 9. The Jewish Encyclopedia, 1910, Tomo VII, panid 170.

10. Israelis, Jews, and Jesus, ni Pinchas Lapide, 1979, panid 73-4.

11. Jesus of Nazareth​—His Life, Times, and Teaching, ni Joseph Klausner, 1947 (unang gipatik sa Gran Britanya sa 1925), panid 19.

12. The Jewish People and Jesus Christ, ni Jacób Jocz, 1954 (unang gipatik sa 1949), panid 153.

13. Neophyti 1, Targum Palestinense, Ms de la Biblioteca Vaticana, Génesis, 1968, Tomo I, panid 503-4; The Messiah: An Aramaic Interpretation, ni Samson H. Levey, 1974, panid 2-3.

14. Midrash Rabbah, gihubad and gihikay sa pagpatik ni Dr. H. Freedman ug Maurice Simon, 1961 (Unang Edisyon 1939), Tomo II, panid 956; Chumash With Targum Onkelos, Haphtaroth and Rashi’s Commentary, gihubad ni A. M. Silbermann ug M. Rosenbaum, 1985, panid 245-6.

15. The Babylonian Talmud, gihubad ni Dr. H. Freedman, 1959, Tomo II, panid 663-5, 670-1 (Sanhedrin 98a, 98b).

16. New Edition of the Babylonian Talmud, gihikay sa pagpatik ug gihubad ni Michael L. Rodkinson, 1903, Bahin IV, Tomo VIII, panid 312 (Tract Sanhedrin); The Babylonian Talmud, gihubad ni Dr. Freedman, 1959, Tomo II, panid 670 (Sanhedrin 99a).

17. The Suffering Servant in Deutero-Isaiah, ni Christopher R. North, Unang edisyon, 1948, panid 18; The Jewish People and Jesus Christ, ni Jacób Jocz, 1954 (unang gipatik sa 1949), panid 205-7, 282; The Pentateuch and Haftorahs, gihikay sa pagpatik ni Dr. J. H. Hertz, 1929-36, Tomo I, panid 202; Palestinian Judaism in New Testament Times, ni Werner Förster, gihubad ni Gordon E. Harris, 1964, panid 199-200.

18. Encylopaedia Judaica, 1971, Tomo II, panid 1407; U.S. Catholic, Disyembre 1983, panid 20.

19. U.S. Catholic, Disyembre 1983, panid 21; What is Judaism?, ni Emil L. Fackenheim, 1987, panid 268-9.

20. The Babylonian Talmud, gihubad ni Dr. H. Freedman, 1959, Tomo II, panid 663.

21. The Works of Josephus, gihubad ni William Whiston, 1987, “The Life of Flavius Josephus,” 1:1-6, ug “Flavius Josephus Against Apion,” potnot diha sa 7:31, 32.

22. The Book of Jewish Knowledge, ni Nathan Ausubel, 1964, panid 286.

23. The Targum of Isaiah, gihikay sa pagpatik ni J. F. Stenning, 1949, panid vii, 178; The Messiah: An Aramaic Interpretation, ni Samson H. Levy, 1974, panid 63, 66-7; The Suffering Servant in Deutero-Isaiah, ni Christopher R. North, Unang Edisyon, 1948, panid 11.

24. The Fifty-Third Chapter of Isaiah​—According to the Jewish Interpreters, ni S. R. Driver ug A. Neubauer, 1969, Tomo II, panid 7; New Edition of the Babylonian Talmud, gihikay sa pagpatik ug gihubad ni Michael L. Rodkinson, 1903, Bahin IV, Tomo VIII, panid 310.

25. The Fifty-Third Chapter of Isaiah​—According to the Jewish Interpreters, ni S. R. Driver ug A. Neubauer, 1969, Tomo II, panid 374-5.

26. The Fifty-Third Chapter of Isaiah​—According to the Jewish Interpreters, ni S. R. Driver ug A. Neubauer, 1969, Tomo II, panid x, 99-100.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 11]

Ang Nag-antos nga Ulipon Diha sa mga Sinulat sa mga Rabbi

Sa nangaging kasiglohan ubay-ubayng tinahod nga mga awtoridad sa mga Hudiyo nagpadapat sa tagna sa Isaias 52:13–​53:12 sa Mesiyas:

The Targum of Jonathan ben Uzziel (1ng siglo W.K.P.). Diha sa hubad niini sa Isaias 52:13, ang Targum nag-ingon: “Tan-awa, ang akong ulipon, ang Usa nga Dinihogan (o, ang Mesiyas) mouswag.”²³

The Babylonian Talmud (Sanhedrin 98b) (c. ika-3 nga siglo K.P.): “Ang Mesiyas​—kinsay iyang ngalan? . . . Ang mga Rabbi nag-ingon, Ang usa nga sanlahon [; ang mga] sakop sa panimalay sa Rabbi [nag-ingon, Ang usa nga masakiton], sumala sa gikaingon, ‘Sa pagkamatuod iyang gipas-an ang atong mga balatian.’”​—Itandi ang Isaias 53:4.²⁴

Moses Maimonides (Rambam) (ika-12ng siglo): “Sa unsang paagi moabot ang Mesiyas, ug asa man siya unang magpakita? . . . Diha sa mga pulong ni Isaias [52:15], sa naghubit sa paagi nga ang mga hari mamati kaniya, Kaniya ang mga hari magtak-om sa ilang mga baba.”²⁵

Moses ibn Crispin Cohen (ika-14ng siglo): “Malipay ako sa paghubad sa [Isaias 53], sumala sa pagpanudlo sa among mga Rabbi, bahin sa Haring Mesiyas, ug maampingon, kutob sa akong maarangan, sa pagpabilin sa literal nga kahulogan: busa, tingali, malibre ako gikan sa pinugos ug halayong mga paghubad nga labot niini ang uban [mga komentaristang Hudiyo] sad-an.”²⁶

[Mga hulagway sa panid 10]

Gisalikway sa kadaghanang mga Hudiyo ang ideya mahitungod sa usa ka “nag-antos nga Mesiyas.” Lahi kini sa ilang gipaabot nga usa ka madaogong Hari

[Hulagway sa panid 12]

Ang Mesiyas lamang ang makapatunghag mahimayaong mga kahimtang nga gitagna ni Isaias