KALENDARYO

Ang kalendaryo maoy usa ka hapsay nga sistema sa pagbahin sa panahon ngadto sa mga tuig, mga bulan, mga semana, ug mga adlaw. Dugay na sa wala pa lalanga ang tawo, gitagana sa Diyos ang pasukaranan sa pagsukod sa panahon. Ang Genesis 1:​14, 15 nag-ingon kanato nga ang usa sa mga katuyoan sa “mga banwag diha sa hawan sa mga langit” mao nga kini magsilbing ilhanan alang sa “mga panahon ug alang sa mga adlaw ug sa mga tuig.” Ang solar nga adlaw, ang solar nga tuig, ug ang lunar nga bulan maoy kinaiyanhong mga pagbahin sa panahon, nga ang tagsatagsa gigiyahan pinaagi sa adlaw-adlaw nga pagtuyok sa yuta diha sa ehe o axis niini, sa tinuig nga pagtuyok niini libot sa adlaw, ug sa binulan nga siklo sa bulan may kalangkitan sa yuta ug sa adlaw. Sa laing bahin, ang pagbahin sa panahon ngadto sa mga semana ug ang pagbahin sa adlaw ngadto sa mga oras maoy minugna sa tawo.

Sukad sa unang tawo nga si Adan, ang panahon gisukod pinaagi sa mga tuig. Busa, si Adan maoy “usa ka gatos ug katloan ka tuig” ang pangedaron sa dihang siya nanganak kang Set.​—Gen 5:3.

Ang pagbahin sa panahon ngadto sa mga bulan gisugdan usab sa paggamit. Sa panahon sa Lunop atong makita nga ang panahon gibahin ngadto sa mga bulan nga gilangkoban ug 30 ka adlaw, sanglit ang yugto nga 5 ka bulan gipakita nga katumbas sa 150 ka adlaw. (Gen 7:​11, 24; 8:​3, 4) Ang samang rekord nagpakita usab nga gibahin ni Noe ang tuig sa 12 ka bulan.​—Tan-awa ang TUIG.

Ang pito-ka-adlaw nga yugto gihisgotan niining panahona ug lagmit nga kanunay nang gigamit sukad pa sa unang bahin sa tawhanong kasaysayan. (Gen 7:​4, 10; 8:​10, 12) Apan, walay ebidensiya nga dihay senemanang Igpapahulay nga gisugo sa Diyos nga tumanon sa tawo hangtod nga gihatag ang tatawng mga instruksiyon sa Diyos ngadto sa Israel human sa ilang Pagpanggula gikan sa Ehipto.​—Tan-awa ang SEMANA.

Naugmad kanhi sa mga tawo ang lainlaing mga sistema sa kalendaryo, ug may pipila nga padayong gigamit karong adlawa. Sa panguna, ang unang mga kalendaryo maoy lunar nga mga kalendaryo, sa ato pa, ang mga bulan sa tuig giihap pinaagi sa kompletong mga siklo sa bulan, sama pananglitan, gikan sa usa ka bag-ong bulan ngadto sa sunod nga bag-ong bulan. Sa aberids, ang maong yugto mokabat ug 29 ka adlaw, 12 ka oras, ug 44 minutos. Ang mga bulan kasagarang giihap nga 29 o 30 ka adlaw, apan sa rekord sa Bibliya ang terminong “bulan” kasagarang nagkahulogan nga 30 ka adlaw.​—Itandi ang Deu 21:13; 34:8; usab ang Pin 11:​2, 3.

Ang usa ka tuig nga may 12 ka lunar nga bulan mas mubo ug mga 11 ka adlaw kay sa solar nga tuig nga may 365¹⁄4 ka adlaw. Sanglit gipasukad sa solar nga tuig ang pagbalik sa mga yugto sa panahon, kinahanglang ipasibo ang kalendaryo ngadto niining solar nga tuig, ug ingong resulta namugna ang gitawag nga lunisolar o bound solar nga mga tuig​—buot ingnon, mga tuig diin ang mga bulan maoy lunar apan ang mga tuig maoy solar. Kini gihimo pinaagi sa pagdugang ug pipila ka adlaw matag tuig o dugang bulan panahon sa partikular nga mga tuig aron mahulipan ang kulang sa 12 ka lunar nga mga bulan.

Hebreohanong Kalendaryo. Ang mga Israelinhon migamit ug lunisolar o bound solar nga kalendaryo. Dayag kini sanglit giestablisar ni Jehova nga Diyos ang sinugdanan sa ilang sagradong tuig sa bulan sa Abib panahon sa tingpamulak ug gitakda ang pagsaulog sa pipila ka pista sa tinong mga petsa, mga kapistahan nga nalangkit sa mga panahon sa pagpangani. Aron kini nga mga petsa mosibo sa partikular nga mga pagpangani, kinahanglang adunay usa ka sistema sa kalendaryo nga mosibo sa mga yugto sa panahon pinaagi sa pagbalanse sa diperensiya tali sa lunar ug sa solar nga katuigan.​—Ex 12:1-14; 23:​15, 16; Lev 23:4-16.

Wala ipakita sa Bibliya kon unsa nga metodo ang orihinal nga gigamit sa pagtino kon kanus-a isal-ot ang dugang nga mga adlaw o dugang nga bulan. Apan makataronganon nga ang equinox sa tingpamulak o sa tinghunlak maoy giya sa pagtino kon ang mga yugto sa panahon nagkulang aron ipasibo ang kalendaryo. Bisan tuod wala hisgoti nga espesipiko diha sa Bibliya, ang ika-13 nga bulan nga idugang sa mga Israelinhon aron mahimo kini nga pagpasibo gitawag, sa kapanahonan human sa pagkadestiyero, nga Veadar, o ang ikaduhang Adar.

Wala kitay makitang rekord sa usa ka tino o sumbanan nga Hudiyohanong kalendaryo una pa sa ikaupat nga siglo sa atong Komong Panahon (mga 359 K.P.), sa dihang si Hillel II naglatid nga ang mga leap year nga may 13 ka bulan mao ang ika-3, ika-6, ika-8, ika-11, ika-14, ika-17, ug ika-19 nga tuig sa matag 19 ka tuig. Ang maong 19-ka-tuig nga siklo kasagarang gitawag nga Metonikong siklo, nga naggikan sa ngalan sa Gregong matematisyan nga si Meton (sa ikalimang siglo W.K.P.), bisan tuod nga adunay ebidensiya usab nga ang maong siklo natino na sa mga Babilonyanhon una pa kaniya. (Tan-awa ang Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, sinulat ni R. A. Parker ug W. H. Dubberstein, 1971, pp. 1, 3, 6.) Gipatin-aw niini nga siklo nga sa matag 19 ka tuig ang bag-o ug takdol nga mga bulan mahitabo pag-usab sa samang mga adlaw sa solar nga tuig.

Ang Hudiyohanong mga bulan magsugod gikan sa usa ka bag-ong bulan ngadto sa sunod nga bag-ong bulan. (Isa 66:23) Busa, ang usa ka Hebreohanong pulong, ang choʹdhesh, nga gihubad nga “bulan” (Gen 7:11) o “bag-ong bulan” (1Sa 20:27), maoy kaamgid sa cha·dhashʹ, nga nagkahulogang “bag-o.” Ang laing pulong alang sa bulan, ang yeʹrach, gihubad nga “lunar nga bulan.” (1Ha 6:38) Sa ulahing mga yugto, gigamit ang kalayo nga mga timaan o kaha gipadala ang mga mensahero aron ipahibalo sa katawhan ang pagsugod sa bag-ong bulan.

Sa Bibliya ang tagsatagsa ka bulan sagad nga gipaila lamang kon ikapila kini nga bulan sa tuig, gikan sa una hangtod sa ika-12 nga bulan. (Jos 4:19; Num 9:11; 2Cr 15:10; Jer 52:6; Num 33:38; Eze 8:1; Lev 16:29; 1Ha 12:32; Esd 10:9; 2Ha 25:1; Deu 1:3; Jer 52:31) Upat lamang ka bulan ang ginganlan sa wala pa ang pagkadestiyero didto sa Babilonya, nga mao, ang Abib, ang unang bulan (Ex 13:4); Ziv, ang ikaduha (1Ha 6:37); Etanim, ang ikapito (1Ha 8:2); ug ang Bul, ang ikawalo (1Ha 6:38). Ang mga kahulogan niini nga mga ngalan maoy sumala sa yugto sa panahon, sa ingon naghatag ug dugang pamatuod sa usa ka lunisolar nga tuig.​—Tan-awa ang tagsatagsa ka bulan sumala sa ilang ngalan.

Sa kapanahonan human sa pagkadestiyero ang mga ngalan sa mga bulan nga gigamit sa Babilonya gigamit usab sa mga Israelinhon, ug pito niini ang gihisgotan: Nisan, ang unang bulan, nga gipuli sa Abib (Est 3:7); Sivan, ang ika-3 nga bulan (Est 8:9); Elul, ang ika-6 (Neh 6:15); Kislev, ang ika-9 (Zac 7:1); Tebet, ang ika-10 (Est 2:16); Sebat, ang ika-11 (Zac 1:7); ug Adar, ang ika-12 (Esd 6:15).

Ang mga ngalan sa uban pang lima ka bulan human sa pagkadestiyero makita diha sa Hudiyohanong Talmud ug sa ubang mga sinulat. Mao kini ang Iyyar, ang ika-2 nga bulan; Tamuz, ang ika-4; Ab, ang ika-5; Tisri, ang ika-7; ug ang Hesvan, ang ika-8. Ang ika-13 nga bulan nga isal-ot sa popanahon ginganlan ug Veadar, o ang ikaduhang Adar.

Sa ulahi gitino ang espesipikong gidaghanon sa mga adlaw sa kadaghanan sa mga bulan. Ang Nisan (Abib), Sivan, Ab, Tisri (Etanim), ug ang Sebat kanunayng adunay 30 ka adlaw ang matag usa; ang Iyyar (Ziv), Tamuz, Elul, ug ang Tebet kanunayng adunay 29 ka adlaw ang matag usa. Apan, ang Hesvan (Bul), Kislev, ug ang Adar mahimong adunay 29 o kaha 30 ka adlaw. Ang pag-usab-usab sa gidaghanon sa mga adlaw niining tulo ka bulan nakatabang sa paghimog hinungdanong mga pagpasibo sa lunar nga kalendaryo ug nakatabang usab aron dili matunong ang pipila ka kapistahan diha sa mga adlaw nga giisip nga gidili sa ulahing Hudiyong relihiyosong mga pangulo.

Sumala sa sugo sa Diyos panahon sa Pagpanggula (Ex 12:2; 13:4), ang sagradong tuig magsugod sa tingpamulak sa bulan sa Abib (o Nisan). Bisan pa niana, ang rekord sa Bibliya nagpakita nga una pa niini ang mga Israelinhon nag-ihap na sa tuig gikan sa tinghunlak hangtod sa sunod nga tinghunlak. Giila sa Diyos kini nga kahikayan mao nga gigamit sa iyang katawhan ang duha ka sistema, usa ka sagrado ug usa ka sekular o agrikultural nga kalendaryo. (Ex 23:16; 34:22; Lev 23:34; Deu 16:13) Sa kapanahonan human sa pagkadestiyero, ang Tisri 1, sa ulahing katunga sa tuig, nagtimaan sa pagsugod sa sekular nga tuig, ug ang Hudiyohanong Bag-ong Tuig, o Rosh Hashanah (ulo sa tuig), gisaulog gihapon sa maong petsa.

Niadtong 1908 ang bugtong kaamgid sa karaang sinulat nga Hebreohanong kalendaryo nakaplagan sa dapit sa Gezer, ug gituohan nga kini maoy sukad pa sa ikanapulong siglo W.K.P. Kini maoy usa ka agrikultural nga kalendaryo ug naghubit sa agrikultural nga buluhaton nga nagsugod sa tinghunlak. Sa mubo, gihubit niini ang tagduha ka bulan nga pagtigom, pagpugas, ug pagpatubo panahon sa tingpamulak, nga sundan sa tagsa ka bulan nga pag-ibot sa tanom nga lino, pag-ani sa sebada, ug sa katibuk-ang pagpangani, dayon sa duha ka bulan nga pagpul-ong sa mga paras ug, sa kataposan, sa usa ka bulan nga pagpamupo sa mga bunga sa ting-init.​—Lev 26:5.

Ang tsart nga kauban niini nga artikulo (p. 1391) nagpakita sa mga bulan sa sagrado ug sekular nga mga kalendaryo ug usab sa ilang gibanabanang katumbas nga mga bulan sa atong presenteng kalendaryo.

Ang subsob nga paghisgot diha sa mga asoy sa Ebanghelyo ug sa basahon sa Mga Buhat sa nagkalainlaing kapistahan nagpakita nga ang Hudiyohanong kalendaryo padayong gisunod sa mga Hudiyo sa panahon ni Jesus ug sa mga apostoles. Kini nga mga kapistahan nagsilbing giya sa pagtino sa panahon nga nalangkit sa Biblikanhong mga panghitabo sa maong adlaw.​—Mat 26:2; Mar 14:1; Luc 22:1; Ju 2:​13, 23; 5:1; 6:4; 7:​2, 37; 10:22; 11:55; Buh 2:1; 12:​3, 4; 20:​6, 16; 27:9.

Angayng hinumdoman nga ang mga Kristohanon wala mailalom sa bisan unsang sagrado o relihiyosong kalendaryo nga nagtakda ug tinong balaang mga adlaw o kapistahan, usa ka punto nga tin-awng gihisgotan ni apostol Pablo diha sa Galacia 4:9-11 ug Colosas 2:​16, 17. Ang usa ka okasyon nga kinahanglan nilang saulogon matag tuig, ang Panihapon sa Ginoo, sa panahon sa Paskuwa, gipasukad sa lunar nga kalendaryo.​—Mat 26:​2, 26-29; 1Co 11:23-26; tan-awa ang PANIHAPON SA GINOO.

Julian ug Gregorian nga mga Kalendaryo. Sa tuig 46 W.K.P., si Julio Cesar nagpakanaog ug usa ka sugo nga nag-usab sa Romanhong kalendaryo gikan sa lunar ngadto sa solar nga tuig. Kining Julian nga kalendaryo, nga pinasukad sa mga kalkulasyon sa Gregong astronomo nga si Sosigenes, adunay 12 ka bulan nga lainlaig gitas-on ug usa ka regular nga tuig nga may 365 ka adlaw nga magsugod sa Enero 1. Gisugdan usab niini ang paggamit sa mga leap year pinaagi sa pagdugang ug usa ka adlaw sa matag upat ka tuig, aron mabug-os ang gitas-on sa tropikal nga tuig nga halos 365¹⁄4 ka adlaw.

Ang Julian nga kalendaryo sa pagkatinuod mas taas ug 11 minutos ug 14 segundos kay sa tinuod nga solar nga tuig. Busa, sa ika-16 nga siglo kini nga diperensiya mikabat nag napulo ka bug-os nga adlaw. Niadtong 1582 K.P., si Papa Gregorio XIII mihimog gamayng rebisyon sa Julian nga kalendaryo, diin ang mga leap year sa matag upat ka tuig gipabilin apan may eksepsiyon nga kadto lamang mga century year (pananglitan, tuig nga 1600 o 2000) nga puwedeng bahinon sa 400 ang pagaisipon ingong mga leap year. Tungod sa mando sa papa niadtong 1582, gikuhaan ug napulo ka adlaw kining tuiga, mao nga ang adlaw human sa Oktubre 4 nahimong Oktubre 15. Ang Gregorian nga kalendaryo mao nay kasagarang gigamit sa kadaghanang mga dapit sa yuta. Mao kini ang basehan alang sa makasaysayanhong mga petsa nga gigamit sa katibuk-an niini nga publikasyon.

Bisan tuod nga ang mga Kristohanon karong adlawa sagad nga migamit sa kalendaryo sa ilang nasod, sila nahibalo nga ang Diyos nga walay kataposan, si Jehova, adunay kaugalingong kalendaryo sa mga panghitabo ug wala mailalom sa tawhanong mga paagi sa pagkuwenta sa panahon. Sumala sa gisulat sa iyang manalagnang si Daniel: “Siya nagausab sa mga panahon ug sa mga yugto sa panahon, nga nagtangtang sa mga hari ug nagpahimutang sa mga hari, nga naghatag ug kaalam sa mga maalamon ug kahibalo sa mga may katakos sa pag-ila. Siya nagpadayag sa lawom nga mga butang ug sa tinagong mga butang, nga nahibalo kon unsay anaa sa kangitngit; ug kaniya nagapuyo ang kahayag.” (Dan 2:​21, 22) Busa, sa iyang posisyon ingong Unibersohanong Soberano siya halayo kaayo gikan sa atong nagatuyok nga yuta, nga may adlaw ug gabii, lunar nga mga siklo, ug solar nga tuig. Apan diha sa iyang Pulong, ang Bibliya, gilangkit sa Diyos sa mapuslanong paagi ang iyang mga buhat ug mga katuyoan sa maong mga sukod sa panahon, sa ingon nagtugot sa iyang mga linalang dinhi sa yuta nga masayod kon asa na silang dapita maylabot sa iyang dakong kalendaryo sa mga panghitabo.​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA.